॥ शतपथत्राद्यणाम् ॥
( छक्रयसवेदखय साध्यग्डदिनश्ाख्ययस् )
ओ्ओमत्सायणाचायेकूतवेदार्थप्रकाशनामभाष्येख
सदितम् ॥
वङ्गदेशे यास्यायितिकसमितेरलमत्या व्ययेन चख,
खासच्रस्ैतयपनासाचाययेंखत्यत्रसतश्चस्मसा
ययामति सश्रोध्य सण्टोक्य च खम्पादितम् ।
॥ ९भा० । र्का ॥
( जथमकाष्डात्मकः थन भागः )
कास्नौकोटा-राजन्बत्याम्, 1
म ९६ ०-दंवटवमाया वासिखलसि्यश्यन्तु सुद्धिलस् ॥ `
॥ अथ सम्यादकोक्तिः॥
[0 | [| | 1,
शय माच्यन्दिनिश्तपयत्राद्ययाम्य सायगाचार्यक्तवेदार्थप्रकाशनाम-
भाष्येया साकं सम्पादनायेहत्यास्यायितिकसमाजेनानुमोदितचेरटः प्रथमं
€ 9 (न् २९ (| ५4
तावदादश्यपुरतकानां सङ्कु मनो निवेशयन् न्तेक मपि विशुद्धं पूगां च
तद्भाष्य पस्तकं नोपललमे ।
छश वत ! वेदजोवनार्याणा भि ङार्यावत्तेऽधुना खाध्यायाध्ययनविघे-
इेतादरतया तत्पृरतक्ञाना मोदृश्नौ दुलंभता सङ्खाता, यदेतद्धारतवेषसान्त-
मेणिदौपिकेव धस्फरन्तौ प्राच्योदौच्यघ्तीच्यावाच्यविप्रडन्दारककन्देः समु-
च्च लन्तौ विविधायेविद्याविश्िनौविकश्चनविश्िनभैश्णविभा तविभावयन्ती येयं
-विश्छसाजराजनगसरभैव भाखन्तौ काष्रौ एरी, इद्ध च बङ्न्वेषणतो नेक
मप्ययेतियतं पुस्तकं शतप थत्राद्यणोयसायणभाव्यस्यावेच्तितम् । किं वयोया-
म्यस्त्कमं फलगतिप्राबल्यम् ! यदेतच्यपि प्र चलत्छाध्यायाध्ययनेषु दाच्िखा-
तयेव्बप्येव मेव । अद्यापि दि वेदिकक्रियाकसापकुश्लाना मनिङोत्रायनु-
तिष्ता मार्वजात्तिमौरवभ्वूलानां भूसुर्ररागा मावासच्तेवं यद स्त्यन्व्थ॑सण्च्तं
पुण्यपत्तनं नाम, तचत्येखाक् मभ्यर्थित खुतत्सम्पा दनाय, यात्वितखेव मन्थो
सरन्थांश्ते वा प्रकाश्यायेव । कालप्रभावाद्धि तेषां पाराययमाचपरायथतया-
नाका्ुिता्थनो घत्व मेवात निदान मभिगम्यते ।
ख्व मपि, प्रङत्तस्य पञ्छादनुसरणां नोचितम्, अप्यचित मेव येन केन
परकारेगा कतकृत्यतालामाय सयतन मेवेति छतनिशखयः प्रप्र धने विश्वुद्धपारख-
निखंये चाविश्चरम सुररोक्षव्यवतत्मरथमकाग्डम्य षगमसपुश्तकानि षडेव
माव्यपुस्तकानि च सङ्कृद्धय कार्यारम्भः छतः ।
(^.
समासतोऽचत् पाठटमेदादिक्लापनाय तेषां नामधेयानि चेवं कल्पितानि
क = २४१ प्रचत्मकम्, २५१९९ -संवल्लिखििवम्, पूयाम् ।
ख = २२०्पजामकम्, इष० 8 ना० रकग्यारम्भान्तम् |
ग = <€ देपचात्मकम्, € प्र २ ब्रा २ररकगद्यारम्भान्तम् ।
घ = १९१९- २२८ पर, दष ४ ब्रा २ कण्डयान्ततः पुगाम् ।
ख == श्यौरामपएरकलेजपैयम् ( ट-स्थं मूलं), खट ०२८१ ८-ललिखितं पुगम् ।
च = डा०्-वेबरस्य बालििन्-मुडितम् (रट ° ९८४९ ), पुगेम् ।
च = <= गपच्ात्मकम्, अनति प्रचोनम् ( ड-स्थं मूलम् ) ३ प्रपाटकान्तम् ।
ज = र द्<पचत्मकम्, ९६९९ -सं वलि खितम्, पूणम् ।
म = ९द२रपनात्मकम्, प्र ९ त्रा २५कग्डोव्याख्यान्तम्, पायः युगम् ।
ज = रऽपचात्मकम्, रह ° ९८२ ६-लिखिलम्, पुम् ।
ट = ओआओरामएस्कलेजौयम् ( ङ-स्थं भाव्यम्); ख ° १५८९८-लि०, पूर्णम् ।
ठ = कृरपच्रात्मकम्, अनतिप्र"चौनम्, सद ° २८८० -क्रौतम् पूगम् ।
ड = स०पतच्रात्मकम्, ठट-समकालोनम् ( च्छ-स्थं भाव्यम् ), इ प्रपाठकान्तम् ।
ख्घु खघयोये गलयेक मेव पूगे न्तका सम्पन्न भिति वस्तुतो दाद
वैतानि गण्प्न्ते । तदेतद्दादश्द् प्रयमबद्ु मूलश्यापर्षद्ु' भाष्यस्येति ।
मत्सम्प्रादितिष्वेषु षटसपि भाव्यषएक्तकेषु, डा ०-वेबर्-सम्पादितेष्वपि
तेषु स्वषु, नेकस्छिन्रपि सप्रमध्यायौयचतुर्यादिसपतब्राद्यणानां साययोय-
भाष्यं विद्यते, अस्ति तु तच सर्वत्रेव इरिख!(मिक्तं भाव्यं संयोजित सिति
श्वा चेतद् विचिन्त्य मेव ।
चय माध्यन्दिनग्रतपयस्य मूल पुन्तकानि बहून्येव लभ्यन्ते, कारव शत-
पथस्य तु दुरापत्वेऽपि तस्य च पायः पूरे नौगे पुस्तक मेक मापादितम् ।
चय यद्यपि प्रचौोनमूलपुस्तकानि दि पायश्ः शखुद्धान्येव भवन्ति,
पाठमेदा ष्यपि नेव्वकृद्धचरा खव प्रायः, तयापि त्लिधिकरलिपिद्णोलौमेदतः
प्नोधनदो तख कचिक्तचिदरनिवायपाठनिन्नता समुपलभ्यते । तद्यथा-
तिष्न्नप ऽउपस्पश्रति?-इति क-ख-ख-पुस्तकेवु, तिष्न्नप ङपस्पथति^-द्ति
ग-श-क-कैस्तकेषु (५ ए० ) ; शयदिमाह्लोकागति'-इति कादिषु, वदिमा-
ह्लोकानति!-दइरति ग-भ॒स्तकमा जे (€ 8 एर ) ; देवां श्ऽच्याज्यपां ३"-डति
क-खयोः, °देवा‰८ऽखनज्यपा८-दइति गे, °रेर्बाऽखाज्य्पाँः-द्रति छे, देव९॥
ऽखान्यपां २।॥-द्रति त्वन्य ( २८ ए ० )। रवं ष्टं °-- यक्ष्व ?-द्रति क,
“यच्छध्व'-इति त्वन्य ; ३€ ए°-- (विच्तोग्धो?-दति ख, “विक्षुब्धो? द्रति
त्वन्यज्च । वशेदवित्वलेखविषयेऽप्येव मतिप्राच्षैनानतिपाचौनपस्तकवंयोर्नेदो-
ऽवगम्यते । तद्यथा मन्धारम्भे खव-- श्रतः-द्रति ख-च-पुक्तकयोः, न्यव तु
€ न्वत^-द्रत्येव । यदि चेतच्छलयजु रध्या पनव्यव्कारत ख्व दित्वाध्ययनसिद्धे-
सधाल्ेखस्यान ति प्रयोजनौयतयो पेच्तणगेयत्व मेवो चितम्, तचाप्यद्यतनानां
शरर्यु खानधि गतवेदविद्याना मपि पाठसौकर्याय अनतिप्राचौनपुर्तकानां
म्याँदार्च्तणाय चेष्ट ता दित्वपाठ रखवाडियते भ्टश्म् । बदुष पराचौन-
एसतकेष्वदृष्टत्वात् क्चिदेकच दृधी वेवरश्म्टोदयेनावलम्बितो वा सायय-
सम्मत पाटोऽप्रधानौक्लतोऽनेकच ; द्दुपच्द?-डति (७ ए०), शहेतः-इति
( ३९०), (माधवः-इति (२७९ ०) च यथा। यत्र च कचित्
सायगौयव्याख्यापद मवलम्न्येव सायगसम्मतोऽयं मूलपाठ इव्यवधारितं
डाग्-वेबरेग, तच्तुतंप्राठ मप्रधानौल्लेव टौप्यनौ कता 'सा०-सम्मत
इति डार्-वेवरुःदति, ४८० ए “चअपाघसताभ्यायद्यः-द्रति यथा|
परयोजनौयत्वेनाव्टत रकपस्तकमाचदृरो ऽशिकपाटस्त॒ बन्धनौ चिकनन्तः-
क्तः सर्वत्र ; २४ एष्टस्धसप्तमपद्नौ यचा ।
व्यये सवे काण्डिकासुखेवु कति चित्यदानि दैदचिङृतः (') एथक-
छतानि दृश्यन्ते ब्ध पुस्तकेष, केषुचिन्नापि । तादृश्कण्डोप्रतौकपार्थकणे
त्वद्यतनाध्यापनरोतिरेव बोजं सम्भाव्यते । खथध्यापयन्ति हि यज्ञुरष्यापकाः
पूवंकण्डोसदेवापरकग्डौपतौक कगडोनां प रम्पर्याभ्यासप्राबल्याय । तदेवेवं
प्रतोकाभ्यासनं “सन्ता7-दरत्यच्यते तेः । यद्यप्येवं कण्डौमु खच्छेदोऽेघ रवे-
त्यक्ञाकम्, तथापि बडपएस्तकानुसोधान् श्यम्मेण्याध्यापकेन तेगोररौद्लत-
त्वाचाचापि सम्पाद्यते तयेव ।
अथा चोदात्तखरितात्तरनिघ्नस्य मुभयतः किञ्चिदृद्धसुखतियंगरेखाकार
मेकविधं खरचिङक ( , ) दरौदृष्यते सवपराचौन एसत्केष् ; रुतत््रातिश्रास्ये-
ऽप्पि मायिकखर द्रत्येकविध ख्वास्य खरो विदितः; अतो मयापि तयेव
सम्पाद्यते । केषुचिदनतिप्राचोन पुस्तकेषु कग्डोमुखान्तकग्वयन्तयोः खरि-
तत्वन्नापकं विष्दुचयातमक मप्यपरं (,..) चिङ् मवलोक्छते, तद पोह पाठा-
न्तररूपेण प्रदश्येते बच । यत्त॒ युग्मरेखात्मकं ( = ) विष्डुषटकात्मकव्वेति
(:::) चिङ्दयं डा०-वेबरमहो दयेन खसम्मादितश्रतपये प्रकाशितम्,
तयोः क्षचिदधुनातन पुस्तके सम्भावितस्थितित्वेऽपि बड पएुस्तकेष्वनुपलब्धेरधा-
माणिकलत्वाच्च नेष स्थिति मान्ये ।
अथेतदट्भाष्यविषयकं चास्यन्धविधं विचाय॑दयम् । प्रथमं ननु सकल-
वेदभाष्यकारेण भगवता सायणाचार्य हि श्ुज्ञयजुषः संड्िताद्याख्यानाय
काणवश्राखावलभ्बिता, ब्राद्यणव्याख्यानाय तु माध्यन्दिनोति कथं नानैव
मसमनञ्नसं छत भिति । दितोयं तु सप्तप्रप्राठकात्मकस्यास्य प्रथमकागडस्य
भाष्यपएुषण्पिकोक्या नवाध्यायोत्वेन परिच्छेदीकर्णं तम्य, हरिखाभिनख कथं
सङ्ुःच्छत इति शम्
कालोकोटा-राजन्वतो ।
श्रोखत्यत्रतशम्म ।
स १२९५८ । एट ° १९ ०२ | )
( खावसथयः, सामश्रमपे, साचाय्धेख )
च्धद्एडम्
परि व्छिन्तं ,,,
ध
सस्तितम ...
व्गरेएुव
तिनन्येव
्रवन्ति
छष्णाजिनायनच्न
हेतेषां
तद्धा च्तेच ...
(व्वा)
च्सादित्वा ..
कवत
चनमा
सम्भत्या ,,,
चखभ्यद्ध
ऽवात्तर्
यच्ञमान
योक्तेण
व्विदेघो * ...
अथ मृलशुाइपवम् ।
श्यम्
परिच्छन्न ...
सख्ितम
च्पग्रोपुव
तिनन्येव* ,.
भवन्ति
सष्णाजिनाय च ...
डेतेषां
स्तदाच्तेच ....
(त्वा)
अादिद्या ...
कुवत
चन्द्रमा
सम्भव्या
अभ्य
ऽवान्तर
यजमान
योक्रोया
व्विदेषो
44
9
, ९
@ @ ^ ~ = = ® @ ४ ० 2 = =
ब्रा
(+ न.
< ‰% ® # ‰ ~
द.
[. ‡।
8.
९२.
६०.
8.
नट.
१५.
द.
, १५.
९५.
१.७.
९९.
ग्ट8.
श्.
९१.
89०,
, इ२,
दद.
द्. ९०.
स्यादेव मन्योऽन्योऽपि चा्डपाठटः ए्ोधकदृष्टिरो षतः ॥
* ““तिमयत्येव--इति पाठः स्यात् ककंसृम्मतः ।
४ 1
२४
9
+ ॐ,
र
७
८५
२००
रद
२०७
२२०
ख्<द्
४९९६
8४५.
8€ ८
रर्
६०8७
६०४
२४८
श्य
शतपयन्राद्लण-व्र्यमकार्डस्य
सचो पत्राणि
----- न्फ ~~~
क, ~~~
॥ अथ प्रपाठकखचोौ ॥
अथय प्रयमः प्रपाठकः (त्रत मुपेष्यन् ९अ० शब्रा) ... ... ५ष्
अथ दितोयः प्रपाठकः (चतुधा विहितौ इ रण देव्रा०)... ९२४
अथय दतौयः प्रपाठकः (ते वा ऽआर्ढाः स्युः द° ध्रा) ... रद्र
अय चतुरैः प्रपाठकः (स खचोत्तरमाघार ण्न भत्रा०) ... ३९४
अथ पञ्चमः प्रपाठकः (यज्चेन वै देवाः इमां दख रा०)... 8०५
अथ बः प्रपाठकः (यच्चेन वै देवाः। दिव ७० इत्रा०)... ४<४
अथ सप्तमः पपाठकषः (सवै खचौ युष्ठति च्य दत्रा०) .. ५५८
॥ अथाध्यायदनचौ ॥
अथ प्रथमाध्यायः (त्रत सुपेष्यन् शप शब्रा) ५८
अथ दितौयाध्यायः (सप कपालान्ये- शप्र ५ब्रा) €र
>~
य हतौयप्रध्यायः (सवं खचः रपर 9व्रा० ) ... १७५
॥
( ₹
चय चतु्ाध्यायः ( द्िङ्कन्यान्वाद् देप देब्रा० ) -“ ०२५
पथय पश्चमाध्यायः (स वे पवराया शप्र रत्रा), ह २२७
थ् बषदछाध्यायः (ऋतवो द वे ४प्र° दना०) २९९
चय सक्नमाध्यायः (सवे पसश्ाखया भष शन्रा०) .. ४९०
चअथाद्टमाध्यायः (म्नवे हवे प° इत्रा° )... ५२४
अथय नवमाच्यायः (स यचा ॐ्पन् रत्रा) ... ५७९६
॥ अय नह्यणशख्चा ॥
सद्धूा ब्राह्मणनाम प्रपाठकस्य अध्यायस्य चे
१ ,-. त्रतन्राद्यणम् ०. शप्र रत्रा ... श्च्छ० रत्रा ... ५
न ... दविर्ाद्धययम् ...°“ र्पः रत्रा ... श्च "त्रा ... २५
ट्ट (4१ ००, शष> रन * श्च्छ० रत्रा °. म
& त = श्म ध्न्रा० ... श्छ श्न्रा० ..-- <
५ . ए - १प> ५ना° ..- रच्छ र्न्रा° €
द् . ४ ०० श्र न्रा .-.. रच्छ० रत्रा ... १९०
5 -.. च्पाष्यनद्यगम् ... रपर र्त्रा ... रेख० रेत्रा० ... २२९
< ,., वेदिन्ाद्यणम् ... रप्र रत्रा ... रच्छ श्रा ... २२४
€ , ध ° रप्र देन्रा० .., रेच्य पन्ना ... ९५२
९० --- पाचनाद्धयगम् - ग्घण० शत्रा ... श्च्छ० शत्रा ... २७४५
१९ .. चपाज्यन्राद्यगम् ° नग्टेष्म० भन्रा० .-.. रेव्छर रन्ना० ०, र्०भ
१२ .., इधुब्राद्यणम् = ग्ेप० दूना ... रेख देन्ा० ... २२५
२९ ... परिधिव्राद्यणम् ... दपण रत्रा ... श्च्छ० भना ... र्देर
१२४ ... सामिघेनोनाद्यणम् देप रना० ... देच्य० भ्न्रा० ... २४४
१४ ,,, क - देप्र रेना० ... श्व्य० र्ना .., २५८
( इ )
स्या ७ त्राद्यणनाम प्रपारकद्य अध्यायस्य धे
१९ ... साभिधेनौतब्राद्यम् प्रण ब्रा ४ऋअ० रत्रा० ... २८५
१० *.. 99 ६ ष्पः ५व्रार ९० देत्रा० .., २८४
१८ ... चाधारव्राद्यम् ... देप० द्रा ... शखः श्न्रा० „.. २०४
१९ ...“ 9 ~ श्प रत्रा ,., श्ण ब्रा ... ३९४
म्र ` पवरब्रद्यर्म् ... ध्पर खरा ... ५० शत्रा द२७
२९ ... खुग्ब्राद्यणम् प्र दत्र ... ५" ण्त्रा० ,.. ३४१५
९ ... प्रयाजब्राद्मणम् ध्प्र० शत्रा ५० त्रा २६९
रद् ,.. ४ धप ५व्रा ... ५अ०° त्रा ... २८२
२७ 6 शप्र व्रा ..-. धय० रत्रा .. २९१
२५ ... पुरोडाशव्राद्यणम् प्र शब्रा ,.. दखन न्रा ,.. ण्य्
रद्... ०, भप्र रन्रा० ... ्ख० रेना° ४९४
२७ ... साच्राय्त्राद्यगम् ... भप्र° इत्रार, ... दख शत्रा 8 88
सष ००, ४ .. भ्रप्र 9त्रा० ऽऋछ० रत्रा ४९०
२९ ... च्छवदाननाद्यगम् ... १० ५ना० ऽ० रत्रा ,.. ४७५
९० ... खिदरद्राद्यणम् ... {पर र्ना श्ण रत्रा ... ४८४
२९ ,,, प्राण चत्राद्यम् ... ईप" रत्रौी° श्च्घ० शत्रा ... ५१३
२२ ,.. इडानाह्यणम् प्ण सत्रा ... प्छ रन्रा° ५२8
२२ ... च्यनु याजत्राद्ययम् ... धप भ्ना° ष्ख० सत्रा ,.. ५९ब्
२४ खत्तावाकश्यंयुवाकपरेषत्रा० प्र रत्रा ... स्ष्छ० इत्र” ५५८
२५ दक्तवाकशंयवाकष्टौचत्रा प्रण रत्रा ... श्ण शत्रा ... ५९९
३२९ ... पत्नौ स याजब्राद्यगम् ऽप उत्रा० -.. <चख० ख्रा० ... ५९<
8७ ,, याजमानन्राद्यणम् प्र भनरा° ... <ख० इत्रा० ... ९१९७
( )
॥ अथ कण्डिकाखचो ॥
कण््डिकाप्रतौोकम् चष्ट कप्ड्किाप्रतोकसम् च्ष्े
पन्ना यादि वौतयदूति र्द थय जुदा परिदमेन्त्समनक्ति ५५<
चभिन्द्तं खणोमद् इति ... २९५ अथय तनूनपातं यजति। मौश्मो द्र
ऋपिरिद दविः... ... ५८९ अय तनूनपातं यजति । रेतो इष्ट
(र ् $ *
परभवं देवानां नेदिष्छं ९०८ व्य टश मन्तर्धाय १३७
= म्नि
व्पमिव रेवागा मद्धातमाम् 8० थय द्टणेः परिस्त्गाति १०
च्रं देवानां ग्टदुददयतमः ४०७ अय टढतौयं प्रद्धर्ति रद
(त न~ >~
च्यभिव सर्वा देवताः ४०७ खथ ते पविचरे प्रस्तरे ... ५३२४
चअ िह्धता वेक््मरे छोच सिति २४५ खय चिष्टुमा यजति ... ४७८
चग्रे दौद्यतं खददिति १९५ अय त्वद्टारः यजति ५९€
थे मद्धांर। सि ८६ अथय दच्तियां परिदधाति... २३२.
च्पम्रे वेदत ... ... ९५ अय दर्तियोन जुद्कं २३५
च्छङ्धिणा विष्ये मा ३९४ च्य दच्िणनोलूखल मादरति र
व
चअतुत्ताद्धोता ... ,,. २८७ अथय दूषद सुपदधाति €५।
अथय छषाएजिन मादत्ते। यच्स्येव ७१ थय देवताया अादिश्रति ३९८
अथय छषवाजिन मादनत्ते। श्र्मा- ७९ अथय देवानाम्पल्नौयजति ... ५९९
च्य गाद्धेपत्यसुपतिखूते... रर चदय द्ितौयं परति ... १५३७
चथ उट्काति इ थय दधा कशोति... ... १९१९०
चय चतुरं प्रयाजे ... ३९५ ऋय नराप्र५सं दितौयं ,..“ ५४८
अथय जघनेन करतम्भो ... ७ य निष्युनाति ङ्
खय जुद्श् खवश्च . .. ६०२ व्षय पलो सच्रह्यति ... ९७७
अय जुद्धश्चो पभ्यतच्च ... ५६४ अथय पौः संयाजयन्ति ५९८
च्छथ जुद्धं प्रतिग्रह्ाति २९५ अथय परिधि मनिपद्या-... ५६०
=
् श्कणिडिकप्रतोकस् ष्टे
अथय परिधोन् + २९८८
पथ परिधरननुप्रहरति ... ५६३
अथय पवि निदधाति 8 द्र
अथ पविच्यो्माजयन्ते ... ५३द
पय पायौ खवने निक्त रद्
अथय पाचाणि निसँेजति ... २७५
अथ पाचौनिसंजनम् ९९.द्
अथ पिनि ६
अथय पुच्स्यनाम गरह्ाति रूर
अथय पुरोडाग्र् मधिदणक्त २९११
पय पणोता दच्तिगतः ... ६०४
अय प्रतिपद्यते । इडो पश्छत- ५२९६
अथ प्रतिपद्यते । ददं ५८०
अथय प्रस्तर मादत्ते... ... ५६०
अथ पार घरच्तते । पाचौ ... ई२०
अथ प्राङ् प्रच्तते । खरभि- इ
च्छद प्रच्तते ०9 भ (>,
च्य परेति ,.. ... २५
च्पय बदिः स्तृणाति २९६
य बद्धिजुंहोति ... द०द्
अथय बद्धिर्यजति भूमावे २२८
च्य बहि्यजत्ि । श्रस्दे... इद
च्य माद भिवेत्छान् ४०
अथ माद्टुणा मेका ,,., शर्द्र्
थ मुख मुपस्यश्रते ९९८
३
कण्डिकाप्रतौोकम् श
अथ मुसल मादत्ते... ... अइ
य यचतुद्धंवायां ० „+ ०९
खय यत्तपाचात्यि... ६२
स्थ यत् पनी व्खिसयलति ई०र
अथ यत् पदात् ... < 8
अथ यत् पुरस्तात्... ... €
खय यच्र प्रतिपद्यते ५२
अथ यच्ाशिष माशास्ते... ५३२
अथय यचाद्ोपद्भते.. . ५द्द
चय यत् सुरापागमाम... ४१४
ऋय यथादेवतम् । अयाड् ४€्
द्यः यथादेवतम् । देवा ... ५८२
चय यथादेवतम् । देवांर॥ - २ष््
पथ यथादेवतम् । खाद्टा २९६
अथ ययेव पुरा ... ४४७
च्य यद्नुयाजान् यजति। च्छ- ५४७
छथ यदनुयाजान् यजति! या ५४७
चथ यदन्यस्मा . ४९४
अय यदन्रवौदिन्द्रणचवद्दस्वेति ४९११५
अथय यदब्रवौद् वद्ेखेति ... ४२१६
अथय यदष्टौ छत्व ... „. २०२
अथय यदिन्द्र सर्वे ४२८
अथय यदेव प्रजा मिच्च्छेत ... ४७५
चछथय यदेव वासयेत ..„ ४७१५
अथय यदेवानुन्रवौत ... ४७५
कष्डिकाप्रतोकम् शे कण्डिकाप्रतोकम् क षष्ट
अथ यद््ल्तिगातस् ..- ... € ऋय स\स्थिते विषटजते । इद द
चय _यद्स्ुवने वश्युधेयस्य ... ५४९ थ सन्नद्नं --. ~ र्र्
च्य यवाग्वेता ... ... ट्र अथ समिघ मभ्यादधाति। स रद्
च्य यस्ात् समिद्ध्यजुजुहोति द्र अथय समिधमभ्यादधाति । समि ५४६
ष्पय यस्मात् समिरटयजुर्नांम ईर अथ समिख्यजुजुद्टोति ... ईन्र
अथय याः पोच्तग्यः... ... २९५ थय सम्मा ... - ५४
धय यां द्ितौया .. र्क्द अथय ख्यं मुदौच्तते .., षय०
अथय यान्याज्छान उरद्ययन्ते ५०९ पथ सोमं यजति... ... ५९€
च्छ्य यामेवामूं दतौयार २९४ अथय स्तोगोां वेदि मुपावरर्ते २३२४
ययो दृषदुपन्ते... --. €५ थय खव मादत्ते ~ ... २७५
चय योपरिदाह्लच्तया ... ४७९ थ खादासवादहेति यजति । च- ३२६४
चधयच्चे मनूचयर्वा ... --. २० थ साद्कास्वाहेति यजति । हे- इष्
च्य वाचं यच्छति... .-.- २५ थय ष्ट वागरुच्यते ...- --- इर्
अथय वाचंयमो भवति ... ४६२ अथय दविरधिवपति .-.-. - लष
थय विव्णुक्रमान् कमते ... ९९८ अथय इविरावपति... -.. अद्
चथ विखभ्स्य ग्रन्थिम् .-. २९२५ अथ इविनिवेपति ... ... अद्
सय वेदं पौ विच्रसयति ९०९ अथ हविष्कृत सुदादयति ४
पय वेदिं प्रोच्तति... ... २९५ यदह सोम उवाच .-- ४९८
च्य व्रतं विजते ... ... ६२२ अथय्लोतुः पाणो ... ... ५२७
खथ श्रयोराद ... -- ५८४ थय ोतुरिद्ध निलिम्यति ५२७
चय रम्या सुदौचौनाया... < अथ होढ्टषदन उपविश्ति ३९
चय मूपद्चानम्िद्टोजदहवगौ २५ च्य शोोद्टषदन सुपावत्तते २९
अथय शूं मारत्ते .-. .-.-. द वच्य क्छोवाच गोतमो ... रद्र
अथ संयौति ...- -. ९१० अथय!क्रमते... ... ... 2७
अथय स. स्थिते {खटजते । अथे ई खथयाभिं कल्ययति ... -.-- २\,.७
कण्डिका परतेवेकम्
चअथासिं उटहपतिं यजुति...
अयामि मोत्तमाणोे
ऋधथयायिर्त्तमः ,,, ,,,
क
ष्ट
६००
ददर
% 8८
धथ म्नौईाद्नुप्रद्टरेति। तङ् ५ द्र
च्छयासमोदाहदानुप्रहरेति तूष्णो्द्*°
चपथयाङ्खर मध्यद्ति
अथयाङ्गार माख्वतेति। आ
अथाङ्ार मास्कोति । नेदिष्ट
चअथाङ्गारेरभ्यदलि ध
१ चठ ॐ,
चऋअपथयाज्य मवेत्तते। तड्धके
अथयाकच्य मवेत्तते । येषा.
याज्य मादाय
व्य याज्यस्लिन्नाभ्यां ...
^ ।
चऋपथयातो मनसशखव...
च्यातोऽश्नानश्नस्येव
चयाच्वयुखापनोधं ... .
थानयेन्युपस्परश्रति
चथानुमन्लयते ०,
व्छयानुयाजान् यजति
अनि
अपथयान्त वद्यपविश्रति
व्ययाप आचामति... ..
व्धयापविनक्ति ,,, *,
चधथापास्यति
अ याभिपद्यते
अथयािम्रण्यति
< 9
€
< 8
< ५४
र च्छ ©
९७८
९०९
श
५१.
९२
५८५
€
५४७
१९
५९
(- कं
इष
९
कष्डिकाप्रतौकम्
च्पयाम्याधाय जपति
अथयामावास्यायाम्... ,..
ऋअथयार्थेयं प्रगते...
च्यावय प्रणीते...
अथावरोदति ... ,,.
अयावत्तते । खर्यस्याटत ...
चचथावत्तते । सखय॑स्यावत ...
सथास'<स्यश्ंयन्त्खचौो ...
चयास्मे बदहदिः परयच्छति ...
अथय। स्ते ब्रद्यमागं ,..
च्छया का मधुच्त... ...
अयण पोच्तगोरासादयेति
अथयष्डवनोय मुपतिद्छते ...
ऋअथयादवनोयागार्स्य ...
अयाद् संवदखेति | अगा-
अथाह संवरदखखेति। संवा-
अयाद् खगा देव्या...
नप्रयेडो यजति । प्रजा वा...
्येडो यजलि । वष वा
येक च्छाज्यं निर्व॑पति
येकं दया मपगह्ाति ...
च्छयेतां वाचं वदति
अयो सपि चोणिस्यः ...
थो इतस्याङ्हः ... ,,.
चयोर! मादत्ते ... ,,.
षे
गष
५५य्८
# ॐ
९
<
+ 31
$ ॐ:
२.५.
२२.५४
७्
४९र्
२५५
६२९
8
६०२९
५९२
५९६९
जः
२६४
€.
५६२
१,५९
६०
७८०
४
कण्डिक।प्रतोकम्
ऋअथयोत्तम मनुयाज...
अथोत्तर परिदधाति
योत्तरा जुह् मध्यूहति...
अथोत्तरां दोदरयित्वा ...
च्योदकवतोत्तानेन
पयोद ख स्फ्य प्रडरति...
छथयोपलला मुपदघाति
थयो पा‰ग्रूपङ्कयते
अथयोलूखलं निदधाति
च्छन्तरेणो हेव पल्नोम् ...
व्पपसरयातोष्ध वा
अपदे कनोयसौः... ...
अभितोऽमि मभ््सा उन्नयति
य मेवखुवो --- ...
अरां२॥ ऽद्वास्ने ... ,..
अन्छण्मफमाचं
च्छो न रेववादन इति। अश्ो २९8
ष्ट
५९४८६
न्दर
ददद्
४९४
88
९.४६
<
२८
न्रे
१ क
९९९
ऋः
१.५२
्ट००
न्रस्-ष्
९,९२
व्परश्वो न देववादन इति) मनो २९१५
चसो मानुष इलि...
असौ यानुवाक्येयं याज्या...
अस्या म्रघेड्धो चायां
पामरेधोर्न्वाद्
वच्पधाज्यमागाभ्या मेव
च्छाद त्तऽच्वरकछतं
२२९
8
~र
3.81
४२९
२.२४
कण्डिकिप्रतोकम् ५
सप्यायध्व मन्ना ... ^
चपा यजता मेल्या.
चसा वद्ध देवान् ... -..
आसौोनो यान्यां ... ...
च्पास्पाचं जुद्भर् ...
इदच्च नमो देवेभ्य 5
इन्द्रो ह यच ठच्राय वच्च
पजद्छार् । स प्रहत-...
रन्द्रो ष्ट यच खाय वच्च
पजद्धार । सोऽबलोयान्
इन्द्रो ह वा ईच्ताच्चके ...
इन्धेद्धवा ख्तदध्वयुः
इद्ख् वित्तच्लेति ... ...
इष गतिर्वाीमस्येति
डेन्यो नमस्य इलि
(~ १ ठि
उत मंचावरूणैति (६
उतो अनुद्टुभावेव... °.
॥
उतो गाद्ेपत्य खव
उतो पञ्चावत्त मेव... ..,
(~प
खतो पाल्यं गरह्न्ति
उत्तरस्यां रेवयज्याया
(~ १,
उत्तराद्धेपुवां धं हके 1
५८8
९.२४
४४8
४९.४५.
२88
५
५८४
८७५
५२०
8& र
५५००
४७६
द्द
५२९.
४य्रर्
प कष्डिकाप्रतोकम्
उपश्तः सखा भ्त दूति...
उप्ता गावः सद्धषभा इति
उप्ता सप्तषोत्रेति
उपज्कतेडा तुतुरश्रिति ...
उपष्हते द्यावाएटधिवौ
उरगव्यूलौ च्छमं... ..,
च्य मेवोदरूषति .-.
ऋटगां ह वै जायते ...
ऋतवो इ वै देवेषु
(>
ऋतवो ह वं प्रयाजाः
-ऋरषिद्टुत इति
रुकविध््ग्रति% सामिधेनौः
रखुकादश्रस्वादधोत...
ख्काट्श्रान्वाद
रखुलद्धवेदेवा च्छमं
रुतद्ध वे मनुविंभयाच्कार
खतद्धे संवत्सरम्य ...
रुतेनवेंदेवाः
खुषवेस यन्तः ...
र्षा वा अआश्रोः ...
चो खावयेति वे टेवाः। पुरो
ष
४२८
यद
न्ट
५य्द६
४२
५८
श ॥ 30
७७
2< ९
रद्र
ग्८्
२४६
४९€<
२४५
ॐ ॥
५
इ६य्
४२०
४९€६
दय्
द४द्
कणष्डिकाप्रतोकम् श्ट
छो खावयेति वे देवाः | विराज ३४९
१
कविश्रस्त दति -.-. = २८७
गातुं यच्ञाय गातु... -., त्प
ग्टणानो हव्यदातय इति ६२
छताच्येति । विदेघो ...- २५६
चच्तमोद्धवाख्ते ... ४२२२
चतखो देवता यजति ... ५८६
~ = अ ०९
चतुखन वे प्रयाजेन ००. इद्र
चतुद्धां विद्धितोष्ट ..~ ९२४
चत्वारो ममेति चतुय ..-. ८४
चत्वारो ममेतोन्द्रोऽत्रवौत् २८३
चमसो देवपान इति ... २८
जघनेनो हेव पनौम् ... ५९८
जुं नराग्रसति .-. २९०
जुदा म्बद्यटेवेभ्यो... -.. ३०
जुष्य ब्रद्धाभ्य इति... .-- २९०
तं वा ऋखद्टासु विक्रमेष्वादघौैत ४६<
तंवा रुतम् | खध्वरवन्तं... रदऽ
लं वाख्तम् | खषगवन्तं ... र६्४
कण्डिकाप्रतगैकम्
त शअपयलि ६
त हविष्मन्त ईडत इलि...
त इन्द्रोगा सद्ध चेसः
त उत्तमे प्रयाजे ...
त उद्भातासो ...
त उ इहाष्या ऊचुः | उपिवेम
तदेत ऊचुः इदमु...
त उ देत ऊचुः) उपेवेम
त ऋत वोऽभि मन्रृवन्
तं गोभिसर्नुवि्छाप्य
तं ग्रसित्वोदेति ...
तं च्न्दोभिरनितः...
तत शति...
ततो देवाः । अचन्तः
ततो रषाः । रखता... ...
तलो देवाः। सवं यत्त॒ ...
ततो देवा र्तं वच्च ददृशुः
लतो दाभ्यां ब्राह्यणा
तच जपि! रख्तत्वा
तच्च जपति । विश्वकमंस्तनूपा
तच जपलि । षण्मोर्वौ- ...
तत् प्रतिग्रह्णाति ...
ततप्रतचौनयौव सुपस्तुणाति
तत् स्तर स्त॒गाति
तत् प्रान्राति... ... र.
(
क
ष्टे
र.९२२्
२६8
१.२४
दरद्
,
१.२५
५५.
९२५
२८२
88
8 8९
१५२
र्
रद्र
१२५
०8
९.२४
रर
रर.
२२२.
५९५
७२
४
५२६
१० )
कण्डिकाप्रतौकम् श्छ
तथेति देवा अन्रृवन् .-. २९८
तयो ख्वेष रख्तत् ... ... इर
तदञ्जलिना प्रतिग्ह्ाति ... दश्ष्ट
तदस्म्ा ख्तत् पञश्चूनेव परोच्त
माश्यास्ते। यस्य द्धि पश्रावो
भवन्ति स पूवे भिष्टाथमभूयो ५३१
तदस्मा खतत् पश्यूनेव परोत्त
मा श्यास्ते। यस्य हि पश्वो
भवन्ति स पूवे मिह्टायापरं ५द२
तदस्मा ख्तत् प्रजामेव परोच्त
माप्रास्ते । यस्य दि पजा
भवत्यसुं ... ... -.-. ५दर
तदस्मा सतत् पनामेव परोतच्त
माश्चास्ते । यस्य श्दि पजा
भवव्येक ..- --. -.. ५२९
तदानौयमान् मनिमन्लयते ४९द्
त दाड्डः । अदनोये ट ४९<
तदाड्डः। कस्मा... . नण
तदाज्छः। ज्िन्देवत्या- . २९५
तदाञः । किमिदं... ४९१९
तदाड्डः । नान्तर्वेद्या ९७९
तदाज्छः। नासोमयाओौ ४४६
तदाज्छः। यदुत्तमान् < २
त{दडगन्त भवलि ... ००
तदु कथय मभ्रूदिति 3 -§
कद्धिडकाप्रतोकम्
तदु छताच्यति
म €
तदू चतष्ि... .० =.
तदुः तत्पृथिव्यां विष्णुब्यक्रभ्स्त
तदुतथानङ्ुर्यात्।खोषयघोनां
तदु तथान कुर्यात् । यत्रैव
ततु तद्दिवि विष्ुव्येकस्त
तदु समेव नयेत्
तदु छ भात्लवेयः ... ...
तदु. हैक ऋधाङ्धः। च्छम्रये ...
तदु हैक च्याञ्छः। उभयं...
तदु डहेक ऋाङ्ः। उमे
तदु डेकेऽन्वाङः ...
तदु छोवाच
तदु हो वाचासुरिः...
तड मन उवाच
तद्ध स्मेतत्पुरा
तद्ध स्मेतदारुणिर्7
तद्धेके । इधुस्छेवेतान् ...
तद्धेके । दृष्टो पवसन्ति
तद्धेके । देवतां पूवां
तद्धेके । देवेभ्यः ...
तद्धेके । पुर्स्ताद्धाण्ये ...
तद्धे । मह्ेन्द्रायेति ` ...
तद्धेके । वेदेस्तौर्यये
तद्धेके । खक सम्मानेनान्य मा-
( ९९ )
२६९२१.
६९६
१२५२
द९द
२२०
88
४९
88४
२५९
५८8
रद
9२८६
रर्
8
द # >|
न्९
885
४८
<<)
५ ॐ
989४९
२२७
काण्डकापष्रताकम्
तद्धेकेवा मध्व्युः ... ,..
तद्धेतदेवाः भ; क 24
लद्यया योनौ रेतः
तद्ययेवादः । सोम ...
तद्ययेवादो खष्दस्परतिः ...
तद्यदाज्यलिप्ताभ्यां ... .--.
तद्यदेते खच । याज्या- ....
तद्यदेवं पिनष्टि --- ...
तदा खञ्मय इति ,..
तदा कऋटषौगा मनु- ०
तद्वा खतत् । खविच्तौया ...
तद्वा तत् । उभय ...
तद्वा खुतत् । वसन्त ख्व ...
तद्वा रखुतत् । समान खव...
तद्व खुतत् । समान मेव...
तद्वा ख्तदेव वाचरत्रमू् ...
तद्वा खता साचिम् ...
त्द्ाख्ष रखवेन्द्रः... -.
तद्धेव खल्तु इतो .-. .-..
तद्दे चतुरवत्तं मवति ...
तदे देवाः सपुश्यवुः
तद्धेरेवा न जम्मः .-.
श्ट
+ १ कः
१.५
8७८
शर्षुर्
५२.४५.
९८०
8<& 9
<
< ५.
५८८8
४४८
९,९.१२,
२९५
५९८.
98
889
४४८
४४८
४९७
४७६
१.४२.
९८२
=,
तद्ध देवाना माग स । कनीय ३९१
तद्दे रेवानामाग खास) यद्रव्यं ५९३
१७० | तद्धे बङ़ल५ स्तगैयादिव्याद्धुः २९७
( १५२ )
कण्डिकाप्रतोकम् ष्ट
तन्त्वा समिद्धिरङ्किर इति नर्द्
तज्ञ दद्धिः खादेत् ... ५
तन्न पूर्वण परिहरेत् ५९५
तन्न सचा पुं १९२
तच्चिदधघाति | वसोः द्द्
तं निर्दयोँय निरस्यति 88य्त
तन्न्वेवानवक्लुप्तम् -- >
तन्मुद्धत्तै धार यित्वा- ५द्र
ल मसमोदरभिनिदधालति ९२७
त मद्भिरुभिम्रप्लि ९.९२
त मनु विद्योत्तरेगा १५२
त मन्वेषटुः दजिरे .-. › ४88.
त मभिनिदधाति ... २२४
त मादत्ते। देवस्य ... १३४
त मावदः स्स्तगाति ९०३
तल ध्मिन्द्रो नघान .-- ... क,
त म्रम्मिद्धंयतुं दभ्र न् ०
त मेव भ्रत्वा समु ५२५
तं पयंन्िं करोति .. ९९१.२
तं प्रययति ... ९९१९१
तं पराञ्च मनुसमस्यति ५६२
तं मध्यमेन कपात्तेन ... <्द्
त याच ञ्च्छराम्य्वचार ५नद्
तदि विदेधो मायव गद्०
तसात् प्रथमे प्रयाज ७८४
कण्डकिाप्रतोकम् श
तस््ञादेतदृ ष्व्णिभ्यनुक्तम् ...
= ००
तस्म ह सम पूर्वां.
तस्य यानि शुक्कानि
तस्य वा रख्लस्यानसः ००
तस्य सोमपान भेवेकं
तस्यां पवि करोति
तस्यासावेव द्यौजद्धः
तस्येय मेव जुद्धः
तां वा च्छतिरिक्तां जुष्टोति
तां वा अष्टमो मनु-
तां वै पाश्रन्त्येव
ता‰ द मनुरुवाच...
ता दहो चतुः कासोति
त दोतानुमन्लयते
ताः पञ्चदश साभिघन्यः ...
ताः सव्ये पाणो कत्वा ,..
ता उनतत्तरेगादवनेयं
ला उत्सिच्योत्तरेगा ...
ताड देता रेवता...
ता ननन्तरेया सञ्चरेयः
तानि वा रखता । चत्वारि
ताजिवा सखतानि। छन्दोभ्य
ता माच््छिनित्ति ...
तां परतिमा
ता वा खाज्यद्विषो र.
४२२
४२.
६
द््
४९४
1 {3
बट् © @
द्र @ @
द०द्
न्द््५
दर
भर्
। ७३ ।
४५९
२४४५
६९.
४९७
७98
न्र्०््
४०
१९.५४
१३ 9
( १२
करण्डिका परलोकम् {4
लावाख्ताः। नव व्याश्रूलयो दे्
तावा ख्ताः | पञ्च व्यादहतयो ३४८
ला वा रताः पञ्चाश्रिषः ५८ द्
लावेन सुपश्वढततुः... --- ४२९६
ता वै सन्तता व्यवच्छिन्ना २४७
तासा सप्तद शाच्तराणि... ३४८
स हेता गतश्रेरेवानुन्रूयाद् २४६
तूष्णी चतुर्थम् .-- -..- ४४५
ते देवा अकामयन्त । कथंनु रर्द्र
ते देवा खकामयन्त। कथं ज्विम ४८०
ने देवा अकामयन्त । कयं न्विमं रद्
ते देवा अनि मन्नृवन् ... २९२
ते देवा खन्रुवन् । मा ... 8४४
तेदेवा खत्रुवन् । नवा -.. ४४५
तेदेवा न्रृवन्। मा .. ४९५
वे देवा ्नत्रवन् । यावन्ति... ४९१५
वेऽघ्वयु मनब्रुवन् ..- --. ४९५
तेन प्ाचीऽङ्गारानुदृद्लि... €
तेनो पाशु चरन्ति -.. ५€€्
ते पनरनुस्स्पशंयन्ति ... रदं
ते प्रजापतिं पति... ... २९९
ते प्राच विथ निपद्य .-- २४५९
तेऽष्बन्तः आभ्यन्तखेशः ... ४०१
ते वा ख।न्यद्टविषो ... इर
तेवाच्छार्ाःस्यः... ... गदर
कण्डिकाप्रतोकम्
तेवारुते। अभ्मोषोमयोरेव
तेवा रखते । उल्मुके
तेवं चिष्ट्भौ भवतः
ते वे पालाश्चाः स्यः ति
स्वगे लोकं यन्तः
देवा ऊचुः । क्नु ...
तेद देवा ऊचुः । जयामो
ते द देवा ऊचुः | ख स्पति
ते दइ देवा ऊचुः । योऽयं...
2 2
ते हटा मेधतु
ते होचुः । खज्ु नोऽस्यां ...
ते होचुः अश्िभ्यां ...
ते होचुः उपजानोत
खे
४२२
४५
8€ ॐ
8,
<स
२१९६
द<र्
१५२
९.१
९.५४्
४९,
२८२,
१५२.
९०द्
५९
ते होचुः । तूने वानुमन््या- ९१
ते छ्ोचुः । नो न्वेवाचाश्मत्पृव्ण ५९७
ते इोचुः। नो न्वेवाचाश्चमद्कद्ट ५९४
ते होचुः । भगायेनदु
ते श्चुः | यत्वय्यमुच्र ...
ते शोचुः। हन्तेमां ४
तौ होचतुः । कि मावयो-
स्ततः स्यादिति ताभ्या...
तौ होचतुः । कि मावयो-
स्ततः स्यादिति यस्ये ...
४२.
४८
१,५.९,
8४९
४६८
कष्ठिक।प्रतोकम्
तौ शोचतुः । अद्धादेवो ...
चयो ममेति ढतौये -..
चयो ममेतोन्रोऽनवोत् ...
चिरेव प्रथमां चिरुत्तमा...
त्वुं वे एचः
दिव्यं चामाशास्त इति ...
दौघायत्व माश्रास्त इति...
देवपाच वर्ष ...
रेवयवं व्ववारा ..
देवान् यच्तदू विदां
टेवान् यच्ति खध्वरेति
देवान् यजेव्येवाध्वयंराद ..
देवान् वारख्ष प्ोगाति ...
देवा म इद विर्
देवाश वा अप्तुर् । उभये
प्राजापन्धाः परुधिर्
रख्तस्मिन् -..
टवा वा खमसुराख । उभये
पाजापद्धाः पस्टधिर्
ख्तस्िन्
देवाश वा ्पघुराख। उभये
0 1
64
8
२८४
द्
२8७
४१8
४८
र
85
९४६
च
- ` र्दद
५४८
५७€
५३२
६१
९०४
प्राजापत्याः परुएधिरे ततो ९५२९
टेवाशख वा अखसुराख । उभये प्ाजा-
७ (द ~
पत्धाः पर्स्छत्िरे ते दणग्डर रेरे
कण्डिकाभ्रतोकम्
देवा वा च्चुसुराख। उभये
चष्टे
,
पाजापत्याः पस्णधिरे ते हइ १२२५.
देवाश वा अस्षुराशख । उभये
प्राजापत्याः प्रजापतेः...
टेवादइ वा ऊचुः ...
देवा वे यन्तं तन्वानाः...
देवादवं यत्त तन्वानाः...
दयं वा इर्दट न दृतय मस्ति |
च्यादच्चेव शुव्कद्च ...
दयं वा इदं न टतैय मस्ि।
सत्यश्चेवान्टतच्च ...
दादश्खादघोत ...
दो ममेति द्दिकीये...
दौ ममेतौैन्त्रोऽन्नवौत्
नातो भूयसः कुर्यात्
पञ्चदश वा ऋअद्धेमासम्य ...
पञ्छदणथ्ानामसु वे „~;
पञ्च ममेति पञ्चमे...
पञ्च ममेतोन्ोऽनवेत्
परस्तादर्वाक् प्रणते
पविच्रवति संवपति
पविते करोति ...
पर्स्तादर्वाक प्रखणेते .-.
8७९€.
२६६
२४
९.४५
४१८
४९ €
॥ कं
दर्
५८
२४५
२०१५
३८४
२८८४
न्र्
१.९. °
०५
( २५ )
कच्डिकाप्रतोकम् श्ट
परुष ह वेदेवाः ~. यभ
परुषो वै यन्ञः ... ... २००
पूखं निनयति °-° श्रमयत्ति द९७
पूपं निनयति ०-° सन्दधाति ई९८
पजापतिदैवेंसखवां ... ... ५९९
परजापते वे प्रजाः ... रर्
परजावतौरनमौवा ... .-.. शर्द्र्
प्रगोयंच्ताना ... ... २८७
पाया रुव खुवः .-. --* २००
प्रायोस्वेव यते € ४ ५२
प्रोच्तगोरष्वर्युसादन्ते ... रर्धर
पोच्तयोषु पवित्रे... ... ९८०
स्मोच््तिति स्येत्ल ... .-.. ईर
छष्टच्चछोचा यविष्येति ..- २६
खद दम्ने सुवौयं मिति ... र्र्
ब्रद्यसभ.{ग्रित इलति... .-- २८७
ब्राह्मणा स्य यत्तस्य ... २२९६
भरतवदिलति ५ म
भ्रूमा वानः ... --- ५
भूयसि शविव्करणा -.-. ५द२
श्रूयो द विष्करया सा प्प्स्त इति ५८
मनवे दवे प्रातः... ... ५२४
सनुष्वद् भरतवदिति --- २२८
कण्ड़िकिाप्रतौदकम्
मनोजूतिर्जवता माज्यश्येति
मनोदधे वा ऋटषभ ..
महो ज्यायोऽक्रतेति
मानवो छतपदौति
य इमं यच मवान्ये
यड ख्व यजमानाया- ...
य श्षोऽसुराणा मासौत्...
यच्तत् खं महिमान मिति
यजमान ख्व जुद्क मनु । ८-°
मनु प्राञ्च
वयजमान खव जुद् मनु। °-°
मनु यजमानप्तैवेतद् ...
यजमान खव जुष मनु । °०-°
मनु सर यद
यजमान ख्व ज॒द्ट मनु । ०-°
मन्वत्तेव ...
यजमान ख्व ध्रुवा मनु
यजत वारख्ष जनयति
यत्तेन वे देवाः । इमां
यच्तेन वे देवाः। दिव
यत्तेन श वेदेवाः.-- .-.
यल्तो इ देवेभ्यो ... ...,
यदा पिद्धान्यय लोमानि...
यदा ब्रटतोऽयाभिवासयलति
शद्
४९७
~
\ 4
५०
५३२०
श्रद्
७स्०
8९
४५८
२९५
२8५
२०९१
२२.४५.
५७€
8०४.
8८8
8०४५.
२९६
ररर
१,९.२्
छ किडिकाष्रतैकम्
यदि चतुर्थ्यां मनु-
यद वटतोयस्या मनु-
यदि दप्रभ्या मनु- ध
यरि दिनोयस्या मनु-
यदि नवम्या मनु-... ...
यदि पञ्चम्या मनु- ...
यदि पालाश्यान् न... ...
यदि मध्यतो यत्तस्या-
यदि षष्या मनु- --. -..
यदि सप्तम्या मनू-...
यद्यन्त यज्तस्या-
यद्यद्धम्या मनु- ... ...
यद्य च्य्वयुः । प्ोषोमयो-
यद्य च्यच्वयुः । इन्रा्नगे- . -.
यद्यरख्न सुपधावत्
यद्येकार्ष्या मनु- -..
यद्देव देवताया खादिशति
यद्वेव पूखपाचं निनयति ...
यद्धेव विष्णुक्रमान् कमेत .-.
यद्देव दिङ्शोति
यद्धेवापः प्रणयति । ऋद्ध्वा
( ६९
+ 4:14 |
र्
८६
२२६.
स्
२९७
९.७
९९
२३९ 8
ॐ
२९७
२८ 8
२९९
५४८८
५५<
9०8
२९८
ब्द
६९.७
९.८
२५८
श्ट
यद्धेवापः घययलति। देवान् हवै <
यद्धवास्याच । शोत ...
के छ प क्क
अयद्धवेलि च परति चनन्वाड"।
=> [~ ।
प्रेति व प्रायाः
ष्प्
५४६ ।
कण्डिकाप्रतोष्छम्
यद्दवेति च प्रेति चान्वाष्ड ।
प्रेलिवेरेतः ,.. ...
यण्ो वाच्छमः ... ,,.
यावतीवेवेद्दिः ... ...
~ क,
याव प्रजा यन्त॒ ...
यन इवा र्ते ... -..
यषा इन्द्रोऽदगत
यूय सिन्त मटरेध्वं
योज्या सन्नद्यति ...
योषावेवेददिः .. ...
योद वा भिः ... ...
स्थोरध्वसागा सिति
वसुवने वसुधेयस्येति ४
वदना सात्तै ...
वामनो ह विष्णुर्ास
वायुरसि लिम्मतना
€ ० = तैसे ्
वाचघ्नं वं पौखमासं
विष्ान्नुमददित इति 9
विष्णोः स्यान मसीति
ङखचोष्टवा इद...
ख्यं त्वावयं --- ...
व्याममाचो पच्ात् 6
म्ञ
त्रत सुपष्यन् ६
५५ १
{3 1
नरद्
४
५६५
कर,
६२
१, ॐ
२९६
्८४७
क्
५७९
°
१७२,
१.२५
8४8६
॥ केत)
२९७
र् @
९.६४
९,४२
, कण्डिकावलोकम्
शङ्गवो नोवद्ानू ,.. ०.
ध्त्रो स्तु दिषंदे ०० ,.*
शम्भवौ मयो सुषाविति
भ््चद्द ग्क्षशव्याद् ०० २.
श्रिसेष्ध वा रख्तद्यज्षस्य ...
प्रो चिष्केश्रस्त मोम ...
श्रेरुतमाय कमय इति ,..
अडभिव्यांदृतिभिः... ..*
संवत्सर ह वै
स.स्थिते यन्ते ,,.
स खाज्यस्योपस्तौयं ०--°
। तद्ययेव ... .., ...
स आज्यस्योपस्तौयं °-°
दे वा अङ्छतौ ...
स अज्यस्योपस्तोय °--*
सेसान्येन सिखाङतिर्
ख च्पातनक्ि ४
स खर्धेय समुक्ताद्ध । देवेद्धो
स खार्धंय सुक्काद् । बद्यरव-
ख धाश्चाव्य।य ण्व
(>
स च्धाश्चव्याषह | इनितादव्या
स च्छाख्ाव्याद्। सन्मध्ये
स चाष । अम्मय ... ,,.
खाइ ¦ अभ्िदिवो ....
3
( ९5 )
चष्ट
धौ
५८५
स्ट
५२४
<र्
९६
8
१.५२
२९ 9
९७
५९२५
४७द्
९५
९६४
न्स
८
दरेरञ
४९०
₹६द्
२४४
+ ५
कण्डिक।प्रतोकम्
स श्चाहवनौोयागारे
स इश्रासन्नहनान्येवाभिषद्या-
स इन्द्रोऽ्रकोत् । रखको ...
स डन्द्रोऽनवौत् । यचवे...
सद्मा एथिवौं प्रविवेश...
स उत्पुनाति । सवितुवेः ...
स उत्यन।ति । सवितुस्तव. .
सर उदीच्तते। सखयम्भरसि
स उपतिद्छते ,., ,,
स उपदधघारलति ...
स उपङ्कयते 0. ~
स रतेन यजुषा ... ,.,.
स रखषदेवयानोवा ...
स रुष यन्ञस्तायमानः ,,.
स खेच्वत। दास्य ...
स ग्रहति । चाम ।
सङ्खुामो वा रख्ष ...
स जपति | इन्द्रस्य... ...
स जुद्धोति। रेवा...
स जुद्धोति। सम्बद्धः
स त्वदा चुकोध । कुविन्मेऽनप-
स त्वदा चुक्रोध । कुविन्मे पच
स धुर मनमिम्रण्रिति ४
सनः थु श्चवाय्य ित्ि।
अदो वै एथ ,.,
ष्टे
9
ट८ट
४४५
। कः
६२९.
र. ष्ट @
दृर०
६२९
<
४८
=
६९७
क् ००
४८९४
ष्ण
द्५
र.द४
०
०
४२.५४.
४९२४
श्
र्ट
( ८ )
कण्डिकाप्रतोकम् चष्टे
समग्ःटद्ये ्रवाय्ध मिति।
भोचंवै टय ... ... २९५
सन पौसमासं ,., ... ६०४
सरन प्रतिशुश्राव ... .,, रद्र
स निनयति । कस्वा ९०8
सक्तदश्र सामिधेनीः २४९
स प्रयायति,., ,,., ,,, ष्ट
स पतिपद्यते ... ५५
सप्रतिमाष्टि ..- ... १५५
सप्तो दोता ... ... २२८९
स षषरति | एथिवि ... १२७
स प्रच्तते । अगन्म खरिति ६२०
स प्रोच्तति... ६२
स मध्यम मेवागरे ... ... २३२
समिडधो म्न खाडङतेति ... २९६
समिध्यमानो ध्वर् .., रद्
सयः कपालान्युपदधाति... €
स यचतुजुङकां उ्टह्हन् ... २०२
स यचतुजुंहां ्टह्णाति । अत्तार २०२
स यच्तुजुङ्ां ग्टहाति । चंरतुभ्य- २०१
स यच्जहा मान्यं... ... ९७
स यत् प्राशि मवद्यति... ५९१४
स यच देवानाम्पनौर् ००
स यचाद्ध । इषिता ५७<
२। -ययाद 1 न्रच्यन् 188.
कण्डिकाप्रतौकम् °
स यचेव तिकन् ,.. ...
स यत् सम्बाध... ...
स्यत् सामिधेनी.
स यत् सोमपान मास ...
स्यत् स्फ्य मादत्ते ...
स ययाशशुराप्यायेत ...
स यया हेवानि... ,..
स यथा देवामिः... ...
स यदाम्नेय मान्यभागं ,,.
स यदराश्रावयलति ,*.* „^,
स यदाद पाणाय त्वोदानाय
स यदिद पुरा -..
सयदि पुरामनुषों .,.
सयदि पस्तरश्स्छ रपं
कुर्याद् । ययेवादः ...
स यदि परस्तरस्यरूपं
कुर्यार् । बेदस्येकं ...
सयदि ङट्टिकामः स्याद्
सतेनेवाददौत... ...
सयदि छङष्टिकामः स्यार् |
यदोखावा
स यदौष्टिं कुर्वोत ...
स यदेव यजेत
स यदरद्रेपत्यं सादयति ,..
५९७ | स बद्ध सोऽपव्यादरेत् ,..
बे
६२
१.७४
ष्९९१
४२४
१२९
४९
ग्<स्
च८ 8
<
२४०
€ ७
७३
९.७
००
००
५६०
३४९
8०८
४७५
२४८
बर्धिप्डिकाभ्रतोकम्
स यदेतन्नोदाश्र्संत , ,..
स यद्येनं पुरस्तात् । चद्र-
रचत सान्यासिसङ्गन्त्य- ...
स यद्येनं एर स्तात् । यत्त॒
स्यानुव्यादरेत् ,..
स यद्येनं प्रथमाया ,..
स यद्योनान् परस्त्रात् ...
स यदन्तैमानः समभवत् ...
सयं पर्ष मालमन्त ...
स यस्य गाद्धेयत्ये... ...
स यस्यानसो श विगरह्ृन्ति
स यावदस्य व्यः ,,.
स येन रेवेभ्य ऋणां
सयेनेवदेवा दिव 9
सये हाय ईजिरे
सयो देवाना मासीत् ...
स योऽसावसीदुत्तरतः
स वा अस्ये सम्प्रग्टहाति
सवा चयं जुह्ा मनक्ति...
स वा पख्धुयन्निवैवानुवाक्या
स वा ऋअनवम्टषन्त्समानयति
| करि
स वा आनस र्व °,
स वाच्च वासः... ..,
स वा ष्यभ्यद्धे दइवेतसाभ्य ,,,
सवा च्छार्ण्य मेवाश्रैयत
( ९५९ )
ष्टे
२8७
२९8
.,,२९ 8
ष्ट्ट्ध्
र<
8२४५.
शद्
इ<
५९9
२४७
8७
४७<9
९.५९
चख
दद्
०
२३)
8७स्य
श्
¦ 3 ।
९.७८
1.
कष्डिकाप्रसोकम् चष्टे
सवा इत्यरन्तरतः सम्माष्टिं २७द्
स वा दन्धयेरन्तरलः सम्मा ति ९७द्
सवा इन्द्रस्तयेव ... ... ७९९
सवा उत्तरा मेवोपवसेत् ७२९
स वा उत्तरा्दादवद्यति ,.. ४९
सवा उपरि जुद्कध् ००. २२५
सवा उप्राद्श्ु ... .-. र५स्
सवा क्छच मनू ०--°
तदन्विमा ००, = ४२०
सवा क्च मनूच् ०--°
तस्मादिमे ०. ,., ररे
सवा ख्ति चप्रेति ..- २५८
स वा ख्भ्यस्तत्पशो... = ण्
स विखस्तः पवेभिः... ,.. यर्
सवे कपालान्येवान्यतर ... €
सवे खलु बद्धिः ०--° अयं ५४८
स कै खल्नु बदिः ०--न्तद्धे ५७८
सवे ग्रहं ग्टक्षैल्वा- ... २४८
स वै चतुरुपङ्यमानः -.. ५२९
स वे चतुजुहां ग्ङ्कन् ... २०२
सवे तथेव सम्मृज्यात् १७७
सवे तिद्च्न्वाह ... ,.. २८९
सवे चिः पूवं पसिग्र्ं ... ९५द्
सवे तिः परथमा... २४५.
७ | सवे विर्यजुषा रति ... द९
च क्डिक प्रत्येकम्
समेन य्िकुर्याक् ...
ॐ
सवे पखंगाखया.., ,,,
(स 5
ख वे पौसखंमासेनोपवद्छन्
सवे पवरायाश्राववति ...
सवे पातर्प रख्व.., ...
[२ [क व
स व यावन्माच मिववावद्येत्।
तथा श्रल्पः प्रच्यवते ...
> ०] ०
स व यावन्माच मिववावद्येत्।
मानुष इद कुर्याद्
सवे वाचंयम खव...
सवे विन्छेभ्यो देवेभ्यः
सवे वौगिलि कशेति ...
~, (द
सवंव्यन्तु वेत्विति 8
(१ (य
सवे सन्य मेव वदेत्
ष्ठे
श छेषः
6३,
४२९
५५
५९४
83 ह्
५९६
५द्९
४७९&
२९४५
द्
सवे समिधो यजति। प्राणावे दष्ट
सवे समिधो यजति। वसन्तो ३९द्
ॐ (त
सवं सम्मरत्येवोपवसेदु। यथावा ४२९
स वे सम्म्रतयेवोपवसेत् । सम्मति ४२९
स वे सम्मज्य सम्मज्य ...
कन्ये, ७४
सवं खनच्तः सम्माष्टिं ,..
सवेखुचौयूहति ^
सवेखुव मेवाये सम्माष्टि...
स स्तः पवंभिः ...
स सन्नह्यति...
स समनक्ति । वद्भ्यस्त्वा ...
श.७बद्
९.७५
४५८
९.७
४२२
।
५९०
कण्डिकाप्रलोकम् ज
स समनक्ति। सक्नयीतिषा
स समवदायेडाम्... ,..
स सभाषन्ति र, ,,.
स सम्म्रमटश्ाति र. ,,,
ससम्माद्छि... ... ...
स स्कन्न मभिम्रगति ...
स सतयाति 9 ४
स खचोत्तर् माघा .,.
सद्ध नेव परतिश्ुख्ाव ...
सष पिच वेश्ानश्योति ...
स रति । मरुतां... ...
स छहामभिरुवाच । चथ यन्मां
स हासिरवाच। अद्ध ,.,
स इायिर्वाच | उदश्छो ...
स हाभिरूवाच | मय्येव
स दस्मे वाचमुवाद ...
स देष यजत उवाच
स द्धोता नापव्याहरेत् ...
सद्छोता नापव्याहरेत् ,,,
स तुरि निलिम्प...
स होवाच) व्यपौोपर् ...
स होवाच । ख्स्पति- ...
सहोवाच । मानजुमे ...
स द्ोवाच। यावद्धे ...
स छोवाच। वच्चो... ...
ष्टे
९२५
५२
रौ व
५९8
धै 83
२९९
१९७
९.9
रद्°
५५.
भरर,
२९९
रद
१२द्
8२८
५२७
। 8 @ @
र४७
२8९
५२७
षने
९.५६
४२.७७
४५२४
२९८
कश्व्डिक। पतौ कम्
स होवाच । विदेघौो ...
सा मनोरेव जायां (
सा यन्ञ मेव यन्ञपाचाणि
साया एुरस्ताघ्वश्षया ०,
सा विखंसयति ... ,,,
सावेच्तते । अदब्धेन
सा वे पञ्ावत्ता भवति
सा वे पश्ठादरौयसौ स्यात्
सावे पाकप्रवणा... ..
साष्ट न्वेव सम्रद्धानुवाक्वा
साद्ध वाक परोक्ता ...
छप्रजात्व माशास्त इति ...
सख पचरगा च सखधिचरगा चेति
खयं रुवास्रेयः
२१
सषा चयो विद्या...
द्ध (द्
सषा निदानेन यदिडा
सो अच्वरा जातवेदा
सोऽभि मेवामोच्तमासणे ...
सोऽनिरुत्तरतः ... ,,.
सोऽम्रौन्नापव्याद्रेत्
सोऽध्वयुःः । यथापूव ...
सोऽध्वयुर्ना पव्याचरेत्
सोऽनक्ति । व्यन्तु ,.,, ,,.
( २९
चष्ट
२९
५
७४
४७९<
ण्य्
९.<<
५२७
९५९
९.४४
8७९
२९.६९
ध्
४८२.
४९८
य
५
४<
र.द९
8
४९५
२४७
५९१.
करण्डिकाप्रतोकम्
सोऽनुनृष्त्येवोक्का- ,..
सोऽनुवाक्या मनूच्य । यान्या
सोऽनु वाक्या मनूच्य सम्पश्यति
सोऽन्वाद् । च्छि... ,,.,
सोऽन्वाद्क । ईैटेन्यो ,,,
सोऽन्वष्ध| पव दलति ...
सोऽन्वाद् | प °--° भवति
` वाजा इत्यन्न ,,, ,,,
सोऽन्वाद्ध। प °०-° भवतस
च्छा याहि वौतय इति
सोऽप दधाति । विष्णो...
सोऽत्रवोत् । दिनोत्येव ,..
सोऽभिम्टशति । अनिद...
सोऽभिम्रश्रति । घवा
सोऽनिम्रश्रति। मामेम
सोऽभिवासयति ,,.
सोऽभ्यादधाति ...
सोऽयं विष्युर्लानः
सोऽचंञ्चछम्यंख्वचार् ..,
सोऽवेच्तते । तेनोऽसि
सोऽवेच्तते। स्यंवे ...
सोऽसावान्य मधिञख्जयति,..
एदि द्भु्यान्वाद 9 @ ® 9
शष
11.
$ ॐ
७९
२९७
रद्द
स
२५६.
५८
8९9
. ४४५.
हश्
द्भ
९१
९१.द्
रर
१,५२््
४
क
व
२.९१
ष्४
( २२ )
॥ अथ विषयस्नचौ ॥
(१ प्र १ न्रा)
व्यथ त्रतो पायनम् । तथ खपामुपस्पग्रानम्*, पसङ्गादन्डतवदनेनामेध्यत्वम्1,
च्वपां पवितच्रत्वम्, ऋसनत्रेतपतित्वम्, त्रतग्रदगमन्तः, त्रतविसज्जनमन््ः,
चन्टतवदननिन्दा, सत्यवदनप्रश्रःसा, त्रतस्ष्टणोन देवत्वलाभः, व्रतविस्जनेन
पएनर्मनुषत्वम्, च्छण्रनानशनिचारः, उपवसथयनि्वेचनम्, ब्रतिनो रातत
प्रयनस्थाननिसंयश्छ। वथ प्रणौताप्रणयनम् । तत्र तत्स््याननलियः,
व्याति चतुद्धयात्मकस्तन्मन्लः, तुव्णौं ह्ोमप्रसङ्ात् प्रजापतिवणंनम्,
प्रगौतास्त्ुतिः, पण्न्दनिस्क्तिः, च्यपां वच्चत्वम्, प्रणोताप्रयायनप्रकारः,
ग्रणतामगोर्म॑प्ये सद्रनिषेधः, तासा मपा मलिहर्योऽनाप्तौ च दोषोह्ञेखख ।
च्पय परिस्त्ररगाम्, पाच्रासादगश्ेति ॥
॥
॥ 1
(१ प्र० २? त्रा ) =
अथय हविनिर्वापः। तच मूर्पाभिश्ोचशवण्याययेद्धगाम्, तलयोः प्रतपनम्
( त्री हि यववाक्वयोः चत्वारोऽद्टौ वा दोषाः), ्कटसमौये गमनादिकम्,
ततोऽन्नयषयविधानम्, श्कटा्िर्वापस्य प्रश्स्त्यतिश्नयं द्योतयितुं
वेदिदविद्धांगयोः समत्वकथनख्ध। ततो धुरुभिमश्नम्, ईषाभिमग्रनम्,
श्रकटारोषयणम्, तदुत्रौद्यवेच्तणम्, तेभ्यस्तणनिरसनम्» तत् स्पष्रेगम्,
ततस्तदर-्गा्च । तच देवतादेश्रनस्य कन्व्यत्वम्, च्चन्नौषो मौ यादि विः्वप्ये-
तदतिटे्ः, निरुप्रडेषाभिमशंनम्, शकटान्वसोद्गाम्, निस्प्तेन इविषा
सषासिसमौपे गमन । ततो इ विःसादनम्, तन्मन््रगतनानिश्न्दायंखखेति ॥
* शवमादौ तह्दिधर्नीध्यः। { रख्वमादौ तदुपदेशो बोधष्यः।
{ रुवमादौ तदान्नानं बोध्यम् ।
{( २३ )
(शप्र ठ ना)
व्य पविचच्छेदनम्, * तश्नन्लस्य व्याख्यानख्च । तत उत्पवनम्, तकरेति-
दासकथयनञ । तत््रसङ्गतो इङच्रपदनिवंचनम्, दर्मोत्यत्तिवगोर्ग्,
अच्द्िगशन्दार्यो पटेश्श् । तत उदीङ्गनम्, तन्मन्त्रतात््कथयन् । ततोऽपां
= । (>> हविष
सस्कश्गाम् ; तद्विषः पोच्तणम्, यज्तपाचाणाश्च प्रोच्तणम्, ततः पोच्तणौ-
निघानस्यानतिध्िष्चेति ।
(प्र ४ ना०)
अथ छबाजिनस्यादान मवधूननश्च । लत उदको पस्पश्रंनम्, कवााणनिना-
स्तरगाम्, उल्रवलस्थापनम्, द विराव पनम्, वाग्विसगेः, इ विःकगढ़नम्,
इ विष्वादाद्वानम्, प्रसङ्गात् मनोकेबभकथावगेनम्, दृषदुपलयोः कुट्नम्,
ह विनिं धानम्, दह विनिष्यवनम्, खपामुपस्पश्ंनम्, € वि विवेचनम्, तुषनिस्ते-
पयम्, एनरपामुपस्यश्रंनम्, अभिमन्लणम्, चिःफलोकयाच्च ति ॥
( ९ प्र ¶ न्रा० )
चथ पेषणोपचाने । तत्रादौ दृषदुषलयोरुपधानम्, प्रसङ्गतः पुरोडाशस्य
मल्तिस्वारूपत्वेन स्तुतिः, उपवेषनिवंचनम्, खामात्कव्याच्छन्दयो विव-
च्ितार्थनिर्णयः, ऋअयच्कियाधिनिष्धंरगम् । ततो मध्यमकपालोपधानम्,
तच्मन्लगतनब्रद्य्त च शब्दयो रभिप्रेतायंनियः, अभिचारे तदिश्येषकथयनगम्,
दच्िणदस्ताङ्कुल्याभिनिधानम्, प्रसङ्गात् मि त्राद्यणयोः समत्वाख्यानम्,
तत्कपालस्योपयंङ्गार ध्य् नम् । र्वं क्रमात् सवेकपालाना मुपधानम्,
तेव्वाराध्यृद्धनच्च । ततः पेष विष्यारम्भः। तत्र कष्णाजिनास्तस्यम्,
तदुपरि कृषदुपधानम्, तदुपयुपलाख्यापनम्, दूषदः पश्चात् शम्यो पघानम्,
डपजोपधानमन्लतात्पय्येकथनम्, दृषदि तण्ड लपच्तेपः, तत्पेषणम्, तम्मन्र-
तात्प्येव्नम, तच्ाज्यनिर्वापः, तग्मन््व्याख्यानघ्वेति #
( ९४ )
(१ प्र ¶ त्रा)
च्य पिष्टानां पाल्यां संवापः। तव उपसर्जन्धासेचनम्, तन्मन्ततात्पय्यं-
कथगष्। ततः वि्टसंयवमम्, तन्मन्लतात्पय्यैक थनम्, तद्दधेधाकरगम्, तयोः
संद्रयाम, पुरोडा्रकपालस्याज्याधिश्रययस्य च समानकालतां विधातु
कातरभेदकथनम्, त दाज्याधिश्चयणमन्ल्तात्पय्थैवर्णनश्च । ततः पएरोडाशमस्य
खअपशणाथं मग्न्युपरि स्थापनम्, प्रयबम्, ऋद्धिरभिमश्येनम्, पय्येभिकर्गाच्च ।
तच परोडाग्रपरिमाणनिगोयः, आअपगाभिमशंनमन्लयोः किल्ित् किञ्िद्
व्याख्यान । प्रत पुशोडाग़रे तदभिव(सनम्, तन्मन्तव्याख्यानम, तवः
पाचरौनिसरंजनद्वेति ॥
(र प्र० १९ ना )
अथ निसंजन प्रसङ्गादाप्तगोत्पत्याप्यानम् । तचाप्तयानां पाकी निर्गेजनोद क-
भाकत्वकयनम्, त्वणटुएुच विश्वरूप नना ख्यानम्, तस्येनसो निव्कुच्यथं यागाः
नुखानव ग्नच्च । प्रसङ्गाद् दच््तिशाप्र्ंला, दश्रपुगंमासयोदं ्तिणानिचारुख ।
ततो निनोतस्योदकस्याङ्गारेय परतपन विधानम्, ब्रो्डियवयोरधि पश्चुमेधपरि-
यातत्वाख्यानम् । सं स्ुतस्य पुरोडाशस्य पश्चुत्वेन स्तुतिः, तदुपपाद्यितु
सितिद्धासान्वाख्यानम्, पाङ्कखरूपलोऽपि तस्य पशत्वापादनम्, प्रसङ्गात्
क्िस्प्ररषादिपश्मांसाना मभच्छन्वविधानञ्वेति 1
(र प्र° ९२ ना० )
थ वेदिकरगारम्भः। त चादौ स्फा-युप-स्थ-श्रसा णा सुत्पत्ति वणनम्, ततः
स्फ्यस्य वच्वरूपत्वेन स्तुतिः, प्रसङ्लः स्फययप योर द्य याश्चवप्येत्वक थनं तथा
स्चशरयोः राजन्यव्यव हय्येत्वकथनख् । सवः स्पयादानम्, तस्य तौच्छणौ -
करणम्, तग्मन्लयाख्यानम्, तौद्णौकतस्य तस्य संस्यशनिषे घ । ततः
{ २५ )
स्तभ्ब यजु हर गाख्याधिका, स्तम्बयजुष्ेरगाविधिः। ततः स््यप्रद्धरनाम्, तम्मन्त्र-
व्याख्यानम् | ततः तनत्प्रहरणनिष्यन्नस्य पांणोरारानम, तन्मन्त्व्याख्यानम्,
वे दिपे च्तममन्लर तात्यय्यकयनम, उत्करे जिघानमन्लस्याभिप्रयादिष्करयाश्च।
वच्राभिर्च॑रतः प्रयोगे विग्रषविधानम्, यजुषा वारच्रय ममन्तकष्छेकवार
स्त्व रणो पदे प्रेति ॥
( ₹ प्र दे त्रा° )
ष्य वेदिपसियद्ः | तचेतिहासाख्यानम् ( चेव पौराणिकवामनावता-
र्स्य मूलंश्चतिः), वेदिएटयिव्योन्तादात्ग्यकथनम्, वेदिखननेतिशासाख्यागद् ।
ततो वेदेसत्तरपरियदः, तन्मन्लरतात्पय्येवणेनम् । पूरवात्तरपरियदयोः सद्या
पश्ःसनम्, तन्मन््र वयग्र प्रणंसनच्च् । वेदेरायाम विन्तत्धो वि धानम्, वेद्य-
सयो राद वनोयस्प्श्रं विधिः, वेदेः स््रौसाम्योप्रपादनम्, वेदेः प्राकप्रवयात्व-
विधानम्, उदकप्रवश्त्व विधानम्, द च्तिमाभार्गस्य पांश्(िसौत्रत्धकरयविचिः,
द्धिः प्रलच्छणपैकरगनिषेध । ततो वेदेर्माजनप्रतिमाजेनमन्यो विधानं
3 & _ *
व्याख्यानञ्च । ततः प्री च्तण्यासादनम्, तदेवामौघ्रकन्तैकं स्पयोद्यमनम् । ततः
सम्येषमन्लस्य साकल्ये नानुवादः । तच्राभिचरतो विद्धोषविधानम्। हस्तप्रक्ता-
कनविधिः। ग्टतानां विष यागात् प्राक्, निभ्भिताया वेदेश्व बि
€ +भ =, [व ह
स््ररणात् पुवम्, स्पथ्निषेधविधानायेतिहासान्वाख्थानचखेति ।
(रप्र ४ न्रा )
अथ खुकसम्माजेनम् । तच मानुषपाचार् देवपाचम्य विग्रेषत्वकथयनम् ।
खु उस्यादागप्रतपने, जुङादौनां सम्माजन विधिः, तत्तन्मन्ल्श्थाख्यानच् । तत
सतूबगिं प्राश्िचहर्याम् । खुत्तां प्रतपनप्रदाने। खुवसम्माननस्य प्रायम्यम्,
ख्ख कसम्माजेनस्य तदानन्तय्येम्, तस्य च खौ किकदृ दान्तेन प्रः सन्ध । ख क-
सम्माजनानां वेदाय्राा माडवनोये प्रहश्यविचारः | च्य परलौसन्ननम्,
५
( र्ट )
तत्सञ्नहन मनूद्य मन्बविधानादिकञ्च। घषव्या खान्यावेच्तणम्, व्न्मन्लपद-
व्याख्यान । अथाज्याधिश्रययम् । तच्र इ विम्खपगख्ानविचारः, चखाज्यस्या-
न्तवद्यासादन विचार । धथाव्यस्यात्यवनम् । ततः प्रो चत रत्यवनम् । तच
मन्त्रातिदेधो ब्राद्मणातिदे शश् । ्ध्वर्या राज्यावेच्तणम्, तत्सङ्गात् खचच्तु-
बवेद्धितमाचस्येव सन्यत्वनियं मः, च्या्टप्रप्रंसायां मन्तलिङ्गप्रश्ंसनश्धेति ॥
( ₹९ प्र ५ न्ना }
षय शुहरपभ्टदुभ्रुवासु तस्यान्यस्य खुवेय यहं विधित्सृस्त्छसुदायस्य
एरुषावयवकल्त्पमया तत्साध्यस्य यस्स्य पुरुषतादात्म्यकथनम्, जुज्ञादिष्
सर्वाप् खच्त खवस्य प्रायरूपेया सश्चरणोपपादनम्, खच चखाज्ययहगे देवता-
देश्यनपूवंकत्वनिवारुगाम् । जुद्धपम्ट दुघ्रवासु क्रमेणाज्यग्रहयव्रिधानम्, तचा-
व्यग्रे मन्लविधिप्रसङ्गात् गायचो्छन्दसस्तरिप दात्वचतुष्पदात्वादिकथनम्,
्नुदुमो वासूपत्वनिखे येति ॥
( र प्र° ६ न्रा? )
सअयाध्वययारिश्रादिप्रोच्तणाय प्रोच्तण्यादानम्। तत इश्रापोच्तणम्,
वेदिप्रोच्तगम, बह्ठिःपोच्तगम्, च्छो षध्युपनिनयनञ्च । च्य प्र्तरय्रहगणम् ।
ततः सन्रहनस्य विखंसनम्, देग्रविश्रेषे स्थापनम, तदुपरि दर्भन्तरे-
राच्छादमश्च । ततो वद्धिषः स्तरगाम् । तस्य शिदश्वविधिः, मन्ध विधिख् ।
तदा वबौयाप्ेः प्रबलोकरयम्, प्रस्तरस्य च तत्सन्निधौ स्च्तणम्। अथय
पररिधिपरिधानं विधित्सोरितिष्ासमुखेन तदुत्पत्तिवयेनम्, तत्परिधिस्कन्न-
दव्यभाग्देवानां नामाख्यानम्, स्कत्ताभिमषेण्ख। अचेव परिधोना भिश्रा-
बयवत्वविचारः, तत्परिथ्युपादानभूतदृच्ताणां परिगगानम्, तत्रसङ्ाव्
यश्चोयङ्च्तृपरिगयनख्ेति ॥
( २७ )
( प्र २ ब्रा )
अथ पर्धनां पर्थानविधिः; तच तेषा मार्ंताविधानम्, वण्मन्ल-
गताभिशन्दाथेकयनख्च । थ पूर्वाघारसमिदभ्याघधानविधिः, तन्नन्लार्थवङ्क-
नम्, तया उत्तराघारसमिदभ्याधान-तन्मन्ललयोविधानश्च । ततो मन्ध
विपधेषजपविधिः। य प्रस्तरस्तरगाम् । ततादौ डंयनिरसनम्, तनग्मग्न-
व्याख्यानम्, स्तोयेस्य तस्योपरि स्पथ्ेनम्, जुहूादौोनां सादगषय्धन्तं तस्या-
रम्भनिषेधच्छ । ततो जुच्ञाः सादनम्, तन्मन्लव्याख्वामश्च । उपभ्टतः सादनम्,
भ्रवायाः सादनम्, खुग्गताज्यव्यतिरिक्तस्य हविषः सादनम् | तत खासन्नानां
हविषा मभिमण्येनम्, तन्मन्््थाख्यानख्धेति ॥
(शे प्रर रत्रा )
अथय सामिधेनौप्रकर्गम् । तच सामिधेनौनामनिवेचनम्, तद्धाचयितु-
रध्व्योः सम्प्रेषः, सामिधेनौना मनुवचनम्”, साभिधेनोगां विषिधसद्या-
विधानाददिकम्, गतथ्ेरेव यजमानय्येर्कविंश्तिसामिघेनौिधानम्, लच।-
न॑वान मेव ब्रूयादिति विधिच्ेति ॥
( श्प्रच ठे न्रा० )
साभिषेन्यनुवचनारम्भे हिङ्कगरविधिः, प्रसङ्कादसामयच््निषेधः, ततः
सामि सेनोमन्लाणं लिङ्गदयपर्चियो व्याख्यानानि च ( इडेव (छलाची'-पद-
व्याख्यानावसरे छतणब्दोच्ारगास्यानिसमिन्धनेऽतिग्रयित मानुकूल्यं ख्याप-
यितुं विदेवमाधवकयाश्चतिः)। ततः प्रयोगे मन््रपाठपरिवस्तनविधिः,
सनिद्यमानवतो-समिडवन्योमभ्ये चाय्यथोः परच्तेपविधिः, रखतद्विदुषः फला-
ख्यागाय पुराङ्सोदादरगदख् ॥
( रे प्र ४ न्रा० )
धथास्रे मशा<चखछसोति निग दस्यालुवचन विधानम्, पदश्यस्तद्याख्यानश्च ।
ततः प्रवरविधिः। ततो देवेड इत्धादिनिवित्पदागा मनुवचनविधिस्तद्याख्या-
( र< )
मख । लत आवाष्डननिगदस्यापि पदणौ व्याख्यानम्। सामिधेग्धनुवचूना-
दयस्तिष्टतेव कर्संव्या इति विधिः, याज्याया पाठच्लुसौन रखुवेति चेति ॥
४ ( रे प्र ५ त्रा )
साभिघेनीसमि दस्यासेर्ने किकानिल च्मातिश्य्यकयनम्, पाएयापान-
भोचादिकरगम्रामविश्ि्टात्मसंस्कार्हेतुलया सामिधेनौनां प्सनम्,
सासिेन्धनुवचनसमये शपतो देष्यस्य प्रागापानादिवियोजनद्ेतुत्वेन च
ष्र्ेसनम्, सामिधेगोरनुन््वतो दोतुरुभिसमागत्वकथयनादिकष्चेत्ति ॥#
( रे प्रण € त्राः)
थाघारदोमयोविंधानम् । तथ पूर्वाघारस्यामन्त्रकत्वम्, उत्तरा
चारस्य समन्लकत्वम्, तथा तयोः क्रमेणो पवेप्रना वस्थानलच्तणने गुणौ च ।
लतः खुगव्याघारस्य खाइ वनौ यदर्तच्तिणभागस्थितिलच्तण धम्मे विरे बाद्युष-
देप्राः, ततोऽनमिसम्माजेन विधिः, तन्मन्लव्याख्यानादि कथेति ॥
( ४ प्र १ त्रा)
च्छयोत्तसाघारप्रयोगः ! तत्रादौ जद्कपम्टतो सादानम्, तन्मन्लरव्याख्याना-
दिकम्, धरुवासमञ्जनम्, ष्पौरूपत्वेनाघारस्य प्रशंसनम्, विद्धितसमञ्मन
मनूद्य मन्लविध्याटिकश्च। पुवाघारस्योपांशखत्वपिपादनगाय मनोवाकसंवादो-
पन््ांसः, प्र्षङ्तः सवस्या माचेयोत्वजिययखेति ॥
( ४ प्र ₹२ न्रा)
अथ ध्वयेहे्टवस्णम् । तच्रादावाञ्चावयम् । तचाप्यादाविधमबन्धन-
दर्भाणां यद्गविधधिस्त्दिचारश्च । ततो देव होतुरुमेवेशय विधानम्, तन्मन्लस्य
( २९ )
नाग्रण्योऽजुवचनं व्याख्यानच्च । तत खार्घयदोःटवेरगविधिः, वन्मन्लस्य च
भागश्योऽनुवचनं व्याख्यानश्चु । ततो मानुषष्डयेढवरग विधिः, तन्मन्लामुवचन-
व्याख्याने । ततो छोतुजेपविधिः, तन्मन्लव्याख्यानञ्च । च्यत्रेवापरमन्लरस्य विधा-
नानुवचने, तत्तापर्य्याख्यामच्चु । ठतस्य दोतुः सम्मशंन विधिः, जपादिविधा-
नैख । तत्फदेश्रात् होट षद्नं प्रत्यागमनम्; तत्र जपविधानम्, तच्नपमन्त-
वाख्यानष्येति ॥ 1
(४ प्रग ठे त्रा० )
चथ खगादापननिगदस्य भागणग्रो व्याख्यानम् । तत खाश्चावरप्त्या-
खवगविधानानुक्ूला वच्षाख्याधिका, तयो विंधानख । अाख्ावगादिपश्चक-
काले अध्वर्यव दौनां मौनविधिः। खखावणादौनां तेषां पञ्चानां वयादतमेनां
( च्ोश्चावय, च्छस्तु आओओषट, यज, ये यजामद्धे, रौषट् ) ख रूपक यनम्,
खच्छादिकामानां विविधविधयः, अखाश्ावगाव्येनां विविधप्रश्ःसा चेति ॥
( ४ प्र ४ न्ा० )
अथ प्रयाजसद्याविधिः । तच्राख्यायिका । प्रयाजस्याज्यनव्यकत्वेन प्रसा,
= क्त् ०
तद्धोमविषये स्थाननियमख् (खचेव प्रसङ्गतो रगच्तचे परसन्धाक्रमणकृदान्त-
पदश्र॑नम् ) । तब्मेषस्य चाश्रावण्णनन्तरकचैव्यत्वोपदेध्यः, ततः पञ्चाना मेव
प्रयाजानां कमश्यो विधानम्, तत्र जुह्कपमग्टदोराज्यसमानयनाद्युपदेश्ाः,
तच्च सर्वज्न खाहाकारविधाना्थख्यायिका, अज्यपानां देवानां परिचय-
दानादिकम्, भि घारस्येव तदाप्यायनत्वचेति ॥
(४ प्र भ त्रा )
तेषां पयाजाना मेव प्रकारान्तरेया प्रशंसा, ततस्तदनुमन्लयमन्लार्णां
विधानायाख्ातप्यिका चेति
( २० )
( ४ प्र € जा० )
वसन्तादिप्रयाअदेवेग्बसिसम्बन्धप्रतिपादिकषाख्यायिक्रा । प्रयानरेवानां
प्रा्म्ये ब्र्यवादिनां सवादः । वच्यादिमध्यावसानेव्वनुद्ेयागा मान्यभाग-
प्रधानखिद्टक्तद्यागाना मभिदेवताकत्वाभिधानम् । खनज्यप्र्रंसा, प्रसङ्गात्
प्रजापति शब्दस्ये् विवच्तिताये गिगंयखेति ॥
(४ प्र १ त्रा० )
अयास्रेयाद्टाकपालपसोडाण्नविधानाथाख्यासिका 1 लतो नामनिवेचन-
दारेण परोढा णस्ततिः, ष्याप्येद्धिप्रसङ्गदभिस्तुतिखेति ॥
(५ प्र श न्रा )
अयाप्नषोमोयेकादश्कपालपुरो ड ग्रविधानाधीाख्यायिका (इदेव प्रस-
काद् चशन्दनि वचनम्, “इन््रश्रचुवेडंख'"-द्रतिमन्ते खरदोषकयाश्चुतिखख ) ।
व्ययाञ्यभागयोविधानादिकम्, तच्राज्यमागो पांश्याजपुरोडाश्ाना ममौषो-
मौयदेवताकत्वेन प्रशंसा, प्रसङ्तः दव्यादियगलकयवण्नादिकश्च । ष्यथो-
पाश्ुयाजविधानम्, च्ाज्यभागो पांश्यानयोर्जामितापरिदहाराय याज्यापुरौ-
नुवाक्धयोवलच्तर विधिविचारौ च । तत उपवासयोग्यपवंविधानम्, खाज्य-
भागस्ाननियमः, चयाप्रेयसौम्ययो रान्यभागयोयंच्तचचषम्, लोकिकचन्तुः-
साम्येन तत्छमर्थनादि कष्येति ॥
(४ प्रन रे ब्ा० )
अथामावास्यशविषां विधानाधाख्यायिका । तच्रामावास्याश्चन्दनि्वं चनम्,
दादश्रकपालययेन््रा मरस्य विषो विधानम्, सान्नाय्यस्य ह विषो विधानम्,
तस्य च सात्रायस्य सोमात्मकताकथयनादिकम्, सान्नाय्यस्याधिकारिनियं-
( ३९ )
यख । दतोऽमावास्योापवासस्य कालविधानाय पुराकल्पाख्यानम्, तच
मतान्तरविचारख। तच्र चन्द्रस्य च्तयोदयव्यानेन चन्द्रदश्ंनरद्िताया
अमावास्यायाः प्रशंसा, प्रसङ्गात् सर्ग्या चन््रमसोरिन््ररवत्वसम्थनादिक-
(द् १ ।
च्चेति ।
( ४ प्र ४ त्रा )
खय सान्रायसिद्धथं प्रथमं तावत् वत्सापाकर्णाय ्राखाच्छेदविध्यर्य-
वादौ, तच मन्त्रविधिः, मन्लमेदपच्चस्य चोष्लेखः । ततो वत्सानां माटसंयो-
जनम्, तन्नन्ल्ाभिप्रायकथनच्च । प्रस्तुतानां गवां मध्ये र्कस्याः वत्सात्
एथक स्पश्रंनम्, तन्मन्लव्य। ख्छानश्च । श्राखाग्डनस््रानविधानम्, तन्मन्ल-
तात्र्य्यकथनच् । तच्छाखःयां पविन्बन्धनविधानम् । च्चमास्यायां राजे
सन्रयतः च्तौरस्यान्नायेत्वेन नियोगात् खयिष्ो चस्य दव्यान्तर विधिः । अथया-
ध्वये†ः स्धाल्यादानविधिः तन्मन्लव्याद्यानम्+ तच्च पविचस्धापनस्य तदय
नियमस्य च विधिः, मोौनक्ालतिधिः, पयस श्यासे चनेऽध्वर्याजैपविधिः।
ततो वाङनियमविसजनम् । दद नपाचप्रच्तालनोदकस्य ततैव च्तौरे सम-
भगम् । तदुदास्य दध्यं तच्नातश्चनद्व्यच्तेपविध्धिः, तन्मन्लदेवतानामनिर्य-
प्रशं सनच् । तत उदकवतोत्तानेन पाचेण तत्पिधानविधि", तम्मन्नगतविष्ण्-
रब्दार्यो य्त् इति निशंयश्छेति ॥
(४५ प्र भ ब्रा० )
सथयावदानखरूपस्ापिकाख्यायिका ( इद्धेव दविजातोना म्टणच्रययुल्ल-
त्वादिकचयाश्चतिः ) , चवदानस्येयत्ताविधानश्च । ततः पुखोडाश्स्योभयत
व्याज्यकरगस्य पश्ंसा। ्पथानुवाक्यायाज्धयोः कमेया रेवताच्जानद्तिः-
पदानसाधनत्वा् द्यग्बात्मकत्वे, वयोः समनन्तरः पूवं वा वषट् कुर्यादिति
विचारः, पछरोऽलुवाक्धायाज्ययो गेय चौ चि दु चन्दस्कत्व विधानच्च । तचानु-
( ३ )
वाक्याया उच्ार्गधन्मीपदेश्ः, तया याज्यायाख। ततः पुरोऽनुवाक्या-
याज्ययो विंविधसच्तणानि । थय याज्यागन्तरुभाविनो वषद्भुारस्य विभज्य
विधानम् । प्रसङ्गाद् यवादिश्यन्दाभिधानद्वारेण दश्रषूणमासयागप्रणं-
सनभ, खकज्कष्णपच्तयोनेमघेयव्यव्यासवगनम्, तत्षसकादद्रादिमाम-
व्यत्यास्रवयेनश्चे ति ॥
( द प्र १ ब्रा )
चय खिद्धछद्यागविघाना्थख्यायिका । त्तः शखिदटक्निगदव्याख्यानम्,
स्विदटसद्यागस्य यान्याएसेऽनुवाक्ययो विधानम्, तद्याज्यानुवाक्ययो विलच्त ण-
च्चरन्दस्त्वनिराकरगार्याख्यायिका, ख्िटछद वदानदछोमप्रदे शयो विरे षत्वाख्या-
मच्चु । था वनौ य गाद्धेपत्पयोरन्यतर स्मिन् ह विःश्रपगविघानम्, तचासेः
परिस्तरगाविध्धिः, डश्ाङ्गभ्रतनब्रहद्णमन्तपेणवि धानखेति ॥
( & प्र २ न्रा )
च्य प्राश्िचावदानविध्यर्थाख्यायिका (डदेव प्रनापते्दुद्धिढगमनप्े-
लिकादिश्रुतिः) । च्ावदानध्रकारो पदेशः, खध्वर्यु सच्च रविधानम्, चटत्विजां
सखस्वभागप्राश्ननतिधिः, व्यचर वाचयमत्वविधानादिकम्, तज्ापि मानुष-
3 (> 8 (०
वाग्व्यवद्कारे वेष्व्या कचो वंषावयजुषो वा जपविधिखेति ॥
( ६ प्र र् न्रा)
ऋअथ्ेडावदान विध्यर्याख्यायिका ( इष्दैव जलक्ञावनङन्तान्तो नौबन्धन-
ष्टङ्गकथादिश्चतिख) । इडायाः पञ्चावत्तादिविधिः, खोषयो रिडानिलिम्प-
मादिकश्च । ततो होतुरवान्तरेडावदानम्, दौ मिडोपद्नानम्, डडा-
निमदव्याख्यानच्च । तत इडायाः प्राश्न विधानम्, माजंनविधानष्वेति ॥
( ९ )
( १ प्र ४ त्रा० })
चयोल्प्मकोदृहनम् ।* ततः समिधा भभ्याधानम्, सम्माजेनच्च । थाजु-
याजायंवादः । तच बर्दिंवः प्रायम्यकथयनम्, नराश्रसस्य दितोयत्वम्, चन्म
ख्त्तमत्वम्, ततोऽनुयाजमन्लागां खाख्यानञखेति ॥
( € प्र र त्रा० )
वथ खुचोव्यूहनम्, प्रसङ्गात् विवाद विधिविचारुख ( दरहेव दाच्िणा-
त्यानां मातुलकन्योपयमनविचारुषख टौकितः)। खय परिधोनां समञ्जन-
विधिः। अथ द्क्तवाकपरेवायाश्रावणविधानम्, खक्तवाकपरेषमन्लव्याख्या-
नश्च । खय प्रस्तरादानम् जुद्पम्टदुश्ुवागां कमादम्रमध्यमूलस्मञ्जनविधिः
तन्मन्लाणां व्याख्यानानि च । खथ प्रस्तरावयवानुप्रद्टरगाम्, तचाद्ौदघ्वर्यां
सवादखख । अथय एयवाकपषायाश्चावकविधानम्, श्ंयवाकपषमन्लयाख्या-
नच । ततः पररिधौोना मनुषष्टरगम्, जुद्कषग्टदोः सम्महरणादिकश्ेति ॥
( ॐ प्र° श न्रा }
वसथ खक्तवाकष्ोचाख्यानम् । तत्र दख्क्तवाकश्यन्दनिवंचनम्, भागश
स्तन्मन्लव्याच्यान् । अथ श्रयुवाकष्टौ चाख्यानम् । तच श्॑यवाकश्यन्दनिव-
चनम्, भागश्रस्तन्मन्लव्याख्यानश्चेति ॥
( ७ प्र° ठे त्रा)
धथ पलौसंयानः । तचजादावध्वर्यजुंद्ख वयद णम्, शो तुवंदमह णम्,
= +
व्यस्म च्धाच्यविलापनोौग्रहयम्, तयवाध्वर्य्वादौनां परियाणादिकच् | ततः
पल्ोसंयाजाेवादः। तन्न सोमत्व्टुदेवपत्यम्नौतिदेवताचतुखयस्य च्याज्य-
च विषो पांश्ुयागविधिः, पत्नौ सं याजस्येडान्तत्वविधानम्, वेदस्योत्य्ति विनि-
( ६8 )
योग विषं सनविधानानि, म्मौदध्वर्याः संवादादिकश्च। थय सत्मद्धयज्ु-
हीमविधिः, समिद्धयनजुर्नामनिवंचनच्व । ततः प्रणीतानिनयनविधानम्,
फणौ करयानन्तर स्यापितक्षयाना मुत्करे च्तेपणादिविधयखेति ।
( ७ प्र° ४ त्रा० )
खथ पुगंपाच्तस्य निनयनविधानम् । त्र दच्तिणामाद्धाल्यवयं गम्, देव-
यानपिद्टयायवणेनम्, च्चषां श्रान्तिकरत्वाभिधानम्, पुशेपाचमन्लि धानम्,
सुखो पस्पश्रनश् । य विष्करमकमयाविधागम् । त चाख्यायिकादिकथनच् ।
तच भाखपरेच्तयम्, खःपरच्तणम्, ख्यीवेच्तणम्, रग्न्यदौच्तणम्, इडेव
प्रसङ्गलो ब्राद्चणानां ब्रद्मवचंसकामनाया रख्वौचित्यन्नतिः, य्य वक्तैनम्,
गादेपत्योपस्थानम्, एवनामयषद्णम्, च्याहवनौयोपश्ानच् । व्यय त्रत-
विसजनविधानम् । तच तन्मन्लविधिः, तेग पुनर्ययावन्भावुषत्वलाभसिडि-
स्धेति ॥
अथ स्मत्तव्यालोच्यवचनद्ह्चौ ।
°ऋस्म् देवानां त्रतपतिः? १.१...
“छवि देवानां नेदिरम्" ५. २. १९.
"वमि देवाना मधातमाम्*” ५.९. €.
“छविं देवानां ग्दुषदयतमः” ५. १.१०.
“"काभिर्वे योनिर्यच्तस्य, स ततः प्रजायते 9. ह. १९. ॥
"य्व स देवस्तसयेतानि नामानि, श्वं दरति यथा प्राच्या चखाचच्तते
भव इति यथया बाहौकाः, पण्ूनाम्मतौ सद्ोऽमिरिति तान्धस्याण्ा-
न्तान्धेवेतराणि नामान्यभिरित्येव श्रान्ततमम्?' ९.१. र
^“खन्मिवे सर्वां देवताः” ५.९१. ८.
^ प्रयमप्पाठकोयप्रयमन्राद्यगस्य दितौयकरण्डिकायां अत मित्यर्थः ।
६ ९५ )
"भिवे होता” ३. ३, २७.
“अन्रोबोमौयःः डि पौणेमासं इ विभवति? ७. ९. द.
“खय यदनत्रवौ दिन््रशकररवंद्स्वेति, तस्मादु हेन मिग सव जघाम?” ५.२.९०.
““खछयेवा गतिरेषा प्रतिष्ठा य खघ तपति तस्य ये रग्सयस्ते सुतोऽथ
यत्पर.भाः प्रजापतिर्वा स खरग वा लोकस्तदेव त्मिमांल्लोकान्त्समा-
स्यायेतां गति मेतां प्रतिष्छां गच्छति?> ७. ४.१०.
“च्धदन्तकः पुः" ब. ₹. ७.
“"चछद्धिर्वा इदं सवं माप्तम्”” ९. १, २४.
““छध्वरी वे यक्तः” इ. इ. ८, ₹<, ७०.
“चनि रक्तः प्रनापलतिःः? १. ९. १३.
‹“खनिरक्तो वै प्रजापतिरनि सक्तान्याज्यानि”” ४. ६ २०.
‹“ऋअनुवाक्वा, अथ यान्या, अथ वषट कारः, थय सा रेवता, यस्ये देवताये
विभवति, > > > तदवदानं यत् पञ्चमम्” ४. ४. ७.
"“ऋन्तरिच्तं वा नु रच्तश्चरत्यमूक पुभयतः परिच्छि्निम्, यथायम्मररषो
“< ऽमूल उभयतः परिषच्चछमनोऽन्तरिच्त मनुचरति'” ९. २, 8.
^नचन्धो मगः" ६. २. ६.
“व्यन्धो वा बधिरो वा भविष्यस्मीत्येता कै मुख्या चखचात्तेयः, > > >,
पला ष्यपग्ुर्मविव्यसौति पजा वे पशवो मध्यम्, > > >,
प्रतिष्ठितो दर्निः च्िपेऽसुं लोक मेष्यसोति? 9. व. १९-१८.
"वपि दहि भूयास शताद् वषभ्यः एषो नौोवलि'? 9. 8. १९.
^“श्म्टतं वा चापः? ७. 8, ७, ह
"'वछमेध्यो कै परषो वदन्तं वदति” २.९. १.
“व्ययं लोको वषि" ३, ह. २४.
““छश्मद्धा मनुष्यान् विवेद,-- ये यजन्ते, पपोयांसस् भवन्ति; यन
यजन्ते, श्भेया सस्ते भवन्तौोति?” २. २. २७.
“च ढ्गच्तरा वै गायकौ? ध. २. २२.
( इई )
“ल्त वै पत्या मेध्यं यदवाचोनं नाभेः" २. ४.९६.
“शापो दि कुश्या, ब्र यजुः” २. 8. ₹, |
हद म्म पयो शित भिद द्ियदा वर्षत्धयौषधये जायन्त खो षधे-
जेगधापः पौत्वा तत ख्ष रसः सम्भवति? २. ४. ५.
°^द्न्द्रः सर्वां देवताः? ५. २. २२.
“कयं वे एयिवौ प्रतिष्ठाः ॐ. ४. १९.
“इयं वे एथिव्यदितिः" २. ४.२५.
उभयं वा रखतदभ्िदेवाना५८ छता च दृतच्छ” ७.२. द्.
“या द वे जायते । योऽस्ति स जायमान खव देवेभ्य ऋषिभ्यः पिदभ्यो
मनुच्येभ्यः--*५. ५. २-१.
रतव द वे धयाजासतस्ात् पञ्च भवन्ति; पञ्च च्यतवः > > ><
वसन्तो वै समित्, म्रौश्नो वै तनूनपात्, वर्ष वाड्डः, शर्वे
बद्दः, हेमन्तः > > > खाद्ाखाद्ेलि? ४.७. १९, €-२द.
""खकादश्याच्तरा वै च्ष्टप्" इ. १. २४.
““खुत५ छ विये्तं ददृयंदं पूयोमासमै'" ५, ५. २द्.
"तद्धे देवानां पियं चाम यदाज्यम्?” २.५. ९७.
"“रुतद्धे संवत्सरस्य खं पयो यदाज्यम्?” ४. 9. ५. [ २. ६.९७.
'"छतानिवे तेषा मसमरीनां नामानि, यङ् सुवपलिखुवनपतिथैतानाम्पलिः"
“रति द्च्तिगा मन्वारुभ्य यजमानः? ७. ४.२१. |
"्श्तेवे चयो देवा यदसवो सदा चादित्यः, ३.९. १२. [५,९. ₹.
“त् पुरोडाश मेव कूम, भूस्वा सर्यन्तंते ष सवं र्व मेनिरेऽयं वे यच्च द्रति"
नन्व उ वा इमाः परजाः प्राणो श्रूत्वा बिभति, तस्माद्वा भारतेति?
"न्ष र्व दनो यच्न्द्रमाः०४. ३. शदे. [द. ४. र.
"ष यच्लो देवलोक मेवाभिपरेति? 9. ४. ९.
"टव वे खेष्छो रभ्सिय॑त् खूय्येः? ७. 9. २६.
(“रेन्स छयामावास्य इ विभवति?” ७. १. 9.
( दऽ )
““किन्देवन्यृान्याज्यानौति प्राजापत्यानोति ह ब्रूयाद्” ४. ६. २०.
"च्च वें जुद्धवि् इतराः खचः । > > > | उपर्यासौगं च्चिय मघ
क्तादिमाः परजा उपासते"? इ. ९. २५.
८८ ५ 6. ;93
ग्ट्ा वे गाष्पत्यःः १.९. १९ ; ७. 9. १८.
° वे पतिष्छा? ९. १. ९९ ; ७. ४. ९.८.
“पटा हि प्व" ६. ४.९४.
“चत्वारि वाचः,ः--रख्होति ब्राद्यणस्य,
च्पागद्ि-्धाद्वेति वेश्यस्य च राजन्यबन्धोख,
अधावेति ग्रस्य" १. ४. ९२.
“चमसो देवपानः"? इ. ४. १४.
“छन्दांसि वा अनुयाजाः?” द्. ४.९९.
“जघनार्द्ध वा रष यत्तस्य यत् पत्नौ? २, ४. २२.
८८ 9)
जायंव खविष्वत् ९. ४.९३.
“तदु तदातिविन्नान्य सिवः द इ. ८.
«“तदू हाषाएः सावयसोऽनष्रन मेव व्रतं मेने" ९. ९. ७, ।
“तदु छो वाच या्तवल्क्यः,- यदि नाश्नाति पिद्टदेवत्धो भवति, यद्य च्छन्नाति
देवामत्यश्नालि; > > > तस्म्रादारण्यमेवाश्नोयात्? १.९. <, १०.
नत देतद्धोतुः कमं । स यदि मन्येत न द्धोता वेदेति, अति स्वय मेव
यजमानोऽनुमन्लयेत'> दू. 8. 9.
‹न्त्येव ब्राद्छणेने रव्यं यर् ब्रद्यवच्च॑सो स्यादिति? 9. ४. ९९६.
“तद्वा ख्व रुवेन्रोय ख्व तपत्ययेष ख्व ठचो यचन्द्रमाः?? ५. द. ९८,
““तल्वे वानव यो मनुष्येव्वनच्रत्सु पूर्वेऽग्रौयादश्य किसु यो देवेष्वन-
~ = ्
शरत्सु पूरवेऽ्नोयात्; तस्मादु नेवान्नौयात्' ९. १. <.
“तसात् व्यङ्कुला वेदिः? र्. ३, €.
""तस्मादिमा मानुष्यस्त्रियल्िरु इवेव पुष्टसो जिधनत्धन्ति, 9. इ. १२.
“नतस्ममादेतेषां पण्यनां नाभ्रितव्य मपकरान्तमेधा हेते प्रव? २.९. €.
( ३८ )
“तानि शेतानि ( साज्यानि ) यजमानदेवत्थान्धेव ; यजमानो दयेव खे वन्ते
प्रजापतिः ; एतेन छयक्ता ऋटत्विजस्तन्वते तं जनयन्ति” 8. दू. २०. ।
“"तेनेाऽसि, श्युकर मसि, अम्टत मसि ( चान्य ! ) य 8. रस.
०" ्तप्रायया ददि यश्च स्न्रिङदुद यगाः”? द. २. ५.
“वद्धा वै सिक्तं रेतो विकरोति”? ७, द. १०.
"त्वसु्े वे एचः निश्रोर्वां षडच्त व्यास, तस्य चौग्येव सुखान्याछः । तद्य-
देव॑ सूल्प च्धास, तस्माङ् विग्धरूपो मामः” ४.२. ध्.
“ङासभिवां इतर, शवं ब्युषन्ति” 9. १. ९८.
“दौर्घायत्व माश्चास्ते > > >» सप्रजास्त्व माश्चास्ते > > ><, श्रयो
इविव्वारण मग्रे > > >; प्रायानाश्चास्ते > > ><,
दियं धामाश्चास्ते > > >; प्चाशिषः करोति" 9. २. ९६-१७.
“देवाना मन्नं यचन्द्रमा० ५. द. ५.
“इन्दं पाच्ताख्यदाङरति--” १. ९. रर. [ डे, २, ९०.
'व्द्ादश्य वे मासाः संवत्सरस्य य्खन्तैव रष रव प्रजापतिः सक्नषदश्यः''
“दादश वे मासाः संवत्सरस्य पश्चत्तेवस्त्रयो लो कार्तदिंग्रतिरेष खवेकवि्य
य ख्ष तपि? ₹े. २. २९.
"द्वाद श्राचच्तरा वे नगतौ?? ¶. २. २४.
"डवा च्ाङती, सोमाडतिरेवान्यज्याखतिरन्या ; तत र्षा केवलो यत्
सो माडतिरयेषाज्यातियेदवियंञ्चो यव् पञ्चः" ५.५.९०.
"नव ्याश्तयो भवन्ति ; नव वि पुलसे प्राणाः” 9. इ, ५,
मवा ख्तेषां ( माषाणां ) दबिग्रेहन्ति'” ९. १. १०.
°"नासामा यच्लोऽस्ति'° इं. द. २.
"“मच् व्यातयो मवन्ति,-- शो श्रावय, च्वच्तु मौवट, यज, ये यजामहे,
वौषडिति?” ४.२.२९.
"“पविच वा छाप १. १० ९.
°न्पशचद्े वा खघ च्यालभ्यते यत् एरोडाष्यः' २. ९. ५,
( <€ ) ॥
““पश्योरूेदन्नौ ग कुवन्ति ; सच्तसाह दि स भागः" ७. द्. ५.
शुर विदूर मिवोदिवोऽयेन मेता! राजि सुभव न्धाञ्ञवते, सोऽस्य स्यान
मापद्यते। तं यसित्वोदेति । स न परस्तान्न प्रखाद् दवृ्नोः”
%, रे. १.८ ९.८. -
“पसव इ त्रे देवा व्यये पर माजेभिरे २. १. द.
"श्पुखषो वे यक्ष" २. ५. ९.
““पूरवद्धा वे यच्चस्याध्वर्युंजंघना जैः पलौ'” ७. ३, द.
“पूर्वादा वे शिरः” २. ९. १२. [ ५. . १९,
“पूर्वाङ्के देवा चखद्यन ममिषरन्ति, मध्यन्दिने मनुष्याः, पराह पितरः”
^“पौयंमासं हविः ५.२.ब्.
"प्रजापति यत्तः १. ९२.२६.
"प्रजा वि नरः+ 8. ए. २०.
"प्रतिषादि ग्यः ब्. ४.९१...
प्रयाजानुयाजा वे देवा खाज्यपाः”” द. ४.९७.
“प्राङ् प्ेच्तते ; प्राच हि देवानां दिक्” 9. ४.९. [ ५, ७.२२.
पाचौो दि देवानां दिक्। > > >< । उदौचौ दि मञुष्याणां दिक”
श्राचौ हि देवानां दिगयो उदकप्रवणोदौचो दहि मनुष्याणां दिग दच्ि-
रतः पुरषं पल्युदृदग्येषा वे पिद णाम्” २. द्. ९७.
प्राणो वें वातः" ९.९. ९४.
“नरष वे पलाशः २. व. १९.
^'ब्र्य 'हयभिःः ३. 9. २.
“भब्रद्छा वा ऋत्विजां भिषक्तमः ई. २.९९.
^ब्रच्या वे यन्स्य दच्िणत ार्तेऽभिगो प्ता”? १. २. १८.
ऽ ग््राद्धयो हि रच्तसा मभिदन्ता? २. ४. द.
"मध्यं वे माभिः ९. २. २३.
“मनख इ वे वाक् च यजौ देवेभ्यो यच्च" वतः" ₹. द. ९.
४
( ४० )
"मगसा वा दद, सवै मात्रम्, तन्मनसेवेतत् सवं माप्नोति" ष्. . २२.
"मनो वे टेववाषनम् ; मनो कोद मनस्विनं भूयिष्टं वन वाद्यते” ३. ५. ६.
“सल्तिव्क ख्व पिद्ानि” ९. ४९ २.
५ मिथुन चोकश्ेका चच >< > >, सिथयन शिदौ चदेव > > > ह
मिथुन शि जयन्छ तिखश् > > ><, भियुन दि चत्वारख
चतख्लख् > >~ >; नो दयत ऊं मिथन मल्ति; पञ्चपञ्चेति
द्येवेतदुभयं भवति?? ४. ५.७, ८, €, ९०, ९९.
“मेध्या वा च्धाप २.२. ९.
ध्य र्व देवाना मसौत् सोयवा > > >, योऽखछराणां स यवा
> > >, सन्द मदः, सगरा राचिः, यव्या मासाः, सघमेकः
संवत्स॒रः” ५. ५.९.
"य च्चछव्कं तदास्नेयम्, यदाद तत्छौम्यम् > > > । चखभ्ोषोमयोर्हेतावतौ
विभूतिः प्रजातिः । खय्यै खवासनेयः, चन्द्रमाः सोम्यः ; व्चदरेवासेय,
राचिः सौम्या; य रख्वार्धुयंतेऽडैमासः स आास्नयः, योऽपरच्तौयते
स सोम्यः ५. २. २, २४. ।
"यजमानो वे प्रस्तरः?> ध. र. 88 ; ७. २.. ९२९१, ९.९४, २.६.
"यजमानो वे यक्तपतिः? ९. २. ९२.
"यजमानो वे इव्यदातिः"? इ. इ. २४.
""यन्ञ उवाच,-- ब्राद्धगास्येव टस्नि मनु दप्येव मिति ९. १. २८.
"नयन्तो वा खापः १२. २. २२.
‹°यन्लोे वा ऋतस्य योनिः": २. ९. २६.
"यन्तो वे विष्णुः” १. २.२९द्.
“ध्यच्तो वें श्ेष्टतमं कम्म? ५. ४. ५.
"“यच्तो वे सवर्” ९. २. २९.
""्यत्किष्चाप्मौ जुह्वति, तदवदानं नामः" ५.५.१९. [ ५. ३. द.
"यद्या च्षातिभ्यां वा सखिभ्यां वा सहागताभ्या‰ समान मोदनं पचेदनं वा?
( ४९ )
“वया खधु मधुतो निडधयेयुः” ५.२९. ९.
““यदस्ये एथिव्या नाग्रं देवयजन मासौत्, तचन्नमसि न्यदधत ; तदेव-
न्द्रमसि कष्णम्"? २. ३. १५८. | ७. 9. षष्.
“यद् ज्रयादिद मश सत्यादच्छत मुपेमौति, तदु खलु एनर्मान॒ षो भवति"!
°न्यद्यपि बह इव स्त्रियः साद्धं यन्ति, य खव ताखपि कुमारक इव पुमान्
भवति, त ख्व तच प्रयम खलति" २. ९.€.
°भ्यद्धे नेन्यचि ष्मो मिति तत्?” दे. २. इ०.
°यवाचद्डि वा ऽचखयवा यवेकीवाय येनेतेषा‰ होता भवति, तद् यावि.
छो च मित्या चच्तते? ५. ५. रक्.
“भ्यां वे काश्च यन्न कटत्विज च्याश्निष माशणासते, यजमानस्येव सा” ७. २.२९.
'भयावतौ वें वेदिस्तावतौ एथिवौ” २. द. €.
*°यावद्धे वास्य मानुव मयस्तसा खवेतदुपलिते?? ७. ७. ९८.
“येन वानेन धावयेत्, तदविमुच्य ब्रुयात् ,पाययतेनत् खड्डितं कृशतेति ।
रख्ष उ वाषहनस्याप्दवः? द. ४..€.
भ्न्योषा वा च्यापो ठषाभिःःः १.२. ९८.
नयोषा वे पल्ली रेत श्वाज्यम्?? ₹. ७. १८.
"नयोषा वे वेदिं षाभिः २. २. ९५.
ष््योषावि वेदिदिषा वेदः ७.३. २९.
रेतो वा चान्यम्” 9. ३. 9.
"शतो वे सोमः” ७. इ. €.
“नवच्चो वा खाज्यम्?› ४. ४. ४.
°'वच्यो वा खापः" ९.१. ९७. ।
"वागे यज्ञः? १. र. र.
"“वामनो छ वें विष्यारास'? २. द. ५.
""विदेचो ह मायवोऽभनिं वश्वानर मुखे बभार । > > । तस्मे ङ स्मामण्ट्य-
माणो > > ऽनभिर्विश्नागसे मुखादुष्जव्वाल । संन श्श्याक धार-
6
( ४२ )
यितुम् । सोऽस्य सुखान्निष्पेदे। > > । तद्धि विरेक माव
खास सर्ख्याम् । सं तत ख्व प्राखं दन्रभोयायेमां एयिवोम्।
> > । स्मा स्वां नदौरतिददाद्ट ; सदानौरेव्युत्तशाद् गिरे
निजा वति, ता हेव नातिददाद। ताद समैतां पुरा नाद्धाणा न
तरन््यनल्तिदग्धाप्मिना वेश्वानरेगेति। तत रतद्धिं पाचौनं बदवो
भ्य ‡ (>
ब्राद्छगास्तद्धाच्त चतर सिवास खावितर सिवाखवदित मिना वेश्वा-
नरेयोति । तदुः हेतद्ि च्चेचतर भिव ब्राह्यणा उ दि नून मेनद्यजे-
दरसिम्वदन् । सापि जघन्ये नैदाघे स म्विव कोपयति तावच्छौतानति-
(>. क, ॥।
दग्धा दयभिना वेच्छानरेण । स होवाच विदेघो मायवः,- क्राद्ध
भवानोति ? खत रवते प्राच्चौम सुवन नमिति दोवाच। सैषाप्ये-
तदि कोसलविदेष्कानां मयादाते श्दि मायवः” ३. र. १०--१७.
"खवा दि मनः, ख्या खुवः; >< > योषा हि वाक्, योवादहि खक्"
% विपरतितलोमेवं पापः एरषो भवतिः" ४. ५.५. [३. €. द, ४ ।
° “शान्तिरापः > द, २. € #
^श्रिसे वे यज्ञस्याहवनौयः'? २, ६. १२. [ इ, ५. €
°"श्िस्न' वे श्नोत्विव्केषम् ; शित हीदं शिन्तिनं भूवि भ्रोचयति,?
““सं वत्सरो वे पिता वेशखानरः प्रजापतिः” ७. २. ९९.
“सं स्थिते यन्ते ब्राद्धयणं तैयितवे न्रुयाद् यत्त॒ भेवेतत् तप्रेयति?? ध. श, रप्र.
“स ज्यस्यो पस्तौय दिदे विषोऽवदायायो परिष्टादाज्यस्याभिघारयति,
संषाज्येन मिश्राञ्डतिद्धेयत?? #. €. २९.
^ स इन्दरोऽ्रवोद् > ^ > छश इवास्मि, न वै मेदं शध्धिगोति; यन्मा
धिनवत्तन्मे कुरृतेति । तथेति रेवा अखन्रवन् > > ` नवाद्म
मन्यत् सोमाद् चिनुयात्, सोम मेवास्छे सम्भरामेतिः> ५. इ. ४, ५।
“स खवः, सव तोऽभिभिगुप्यमानः सगं लो क समस्ते” ४. द्, २.५.
नस रुष देवयानो वा पिद्टयाणेवा पन्थाः ७, 8.२.
“स रखषोऽभिकतुस्वाभक्तः समिधोऽ च्यमने तनूनपादम इडो च्छप्रे बद्धिरसे
खष्टाभि मिति, ४. ई. =.
ह ( डे )
५५4
“स ओघ उत्थिते नाव मापेदे, > > ><, तेनेव त्तरः गिरि मतिदुडधाव,
> > >» यावद्यावदुदकं समवाय।त्, > > >» तावत्तावदे-
वान्ववससं । तदप्येतदुत्तरस्य गिरेमंनोरवस्पेण मिति । ौघो च
ताः सर्वाः प्रजा निरूवाद येद मनुरेवेकः परिश्िशिषेः ९. इ. ९.
“सद्खामो खा खष सत्िधौयते, यः परयाज्ञेयजते” ४. 8. २७.
"सत्यं वै चच्तः । सन्धं दि वै चच्तर्तस्ाद् यदिदानीं चौ विवदमानावेयाता
मष्ट मद्रं मदक मध्रौष मिति, य ख्व ज्यादङ मदश्रौ मिति, तस्मा
ख्व ्रद्व्यामः; तत्सेनेत्रैतत् समड्धयति?? २. 9. २.७.
‹°सत्य मेव देवाऽन्टतं मनुष्याः? १.९. 8; ९, १७.
""सप्नदप्ाच्तराणि सप्तदश्यो वै प्रजापतिः" ७. द्. ९२७.
“स यर् वत्तेमानः समभवत्, तस्माद् खः; अय यदपात् समभवत्,
तस्मादद्िः; तं दनुश्च दनायूख मातेव च्च पितेव च परिजग्छष्टतुः,
तसाद दानव इत्याङ्धः ५.२.€.
नस यदिदं रा मानुषौ वाचं व्याहरेत्, तचो वैष्णवो म्टचं वा यजुर्वा जयेद”
“सवे वै पूणो सरवेणेव'" ७. 9. इ. [१, ४. €.
“स्वं वे प्रजापतिः इ. २.२०.
"सविता वे देवानां प्रसविता” €. २. =.
°"सद्धेव यन्न॒ उवाच > >< >, ब्राद्धणस्येव ठति मनु दृष्येय सिति"
«<सान्नाय्य मामावास्यम्? ५.२. सृ. | €. १. २८.
"द्ये मुरी च्तते, सेषा गतिरेषा प्रतिदा? ७. ०.२५.
'"सेषा जयौ विद्या य्तः १. द. ३.
'“सोऽयं परोऽवरः यन्नोऽनूच्यते पितेव एकाय ब्र्यचारि येः? ५. १. ४.
"सेको वे न1मेतद् यत् समेक इति?” ५. ५. २९.
"हतो ङखचः स यया दृतिर्निंष्पौत श्वं संद्लौनः शिश्ये, यथया निडंतसकत्-
भस्त्रेव सं्ञोनः शिष्ये ५. २. ९६.
( ४8
)
अय कमनामखचा । ध
कमेनान प्रर ब्रा० क
धा -परिक्तरयगम् द. १. २८८,
चन्रिसम्मा्जनम् ,, द. ६.२४.
च्धमिहो चद व्यादानम् १. २. १.
च्षग्रोषोमोयेष्िः प,२. ९४.
ऋष्ाराध्युषनम् ,.. ९.५. €.
व्यङ्ाराभ्य॒द्धनम् ,.. ९.५८२१द्
च्छङ्ासोटूष्नम् १. ५. 8.
चङ् ल्यभिनिधानम् ... १.४. ७.
च्पनच्याक्रमगम् १. २. १३.
नसोऽवरोहगाम् ... २.२. २२.
च्यनुव्रवगाम् ५, ४. र.
चनु याजयागाः ई. ४. ७.६
च्यनुवाक्धायु वचनम् ... ५.५. ९२.
च्यनुवाक्यापाठः ५.५.९७ ; €.९.२६.
ष्यपाच्निनयनम् (५६: -3..९.१.
च्धपासुपस्पश्नम् २.१. ९.
चसभिघारगम् ५.५.२०.
च्छवदानम् „ ५.५. ‹८०.
ववधुननम् ... ,., ९. ४.8.
व्यवान्तरेडावदानम् ... ई. २. २.७.
धट्ाकपालपएरोडाथ्-
प्रथनम् ५.९. ५.
धाप्मेयेष्िः „ ४.९.९९.
कमम।म प्रन्ब्रा" कः
च्याज्यनिर्वापः... ,,, १.५. रर.
व्छाज्यभागयागः ,,, ५.२.१८.
च्साज्य विसापनौयद्गम् ऽ. ए. 9.
चधाचज्याधिञ्चयणम् १. ६. ध.
च्धाक्याधिश्रपणम् २. 8.२०.
च्पान्यावेच्तगम् २२. ४. २९८.
ज्यासादनम् २. ४.२१.
च्ाज्योत्पवनम् . २. ४. णद.
च्धात्चनद्ानम् ४.४. १९.
खातचितापिचघानम्....- ५.४.२०.
अ्षयद्छोटटवरगम् ... 8.२. €.
व्छावादहन निगद्ानुवचनम् २. 8. १६.
च्छाख्चावणम् 8. ३. ६, ७, २६-१.०.
च्ाद्वनोयप्णयनम् .-. २.१. २०.
व्याह वनो यो पस्थानम् ७. 8. २२.
दडानिगदानुवचनम्... ६.३. १९.
इडाप्रा्रननम् -.. . ध्. ३. ३९.
इडावदानम् ... „ द. २.९३.
दडोपच्चानम् ५ ६. इ. ९८,
ईैषाभिमंनम् . ९.२. शय.
उत्करनिधानम् - २.२. २६.
उष्तराघारः ... ,,, २. ६.9.
#
( ४५ )
क्मनाङ प्रण श्रा क° कममाम प्रण ब्रा कार
उनत्तसाघारसमिदभ्याधानम् २, ९.७. | गार्हपत्यो पसख्यानम् ,.. ७. 9. ९८.
उत्पवनम् -.. -- ९-३. त्. चतुरवदानानि... =... ५.५. $.
उदौदनम् ... -.-- ९. इ. ॐ. ।
ट पम्रत्याज्बयद्छगाम् --- २.५. €. | यद्धयदयम् --. ““" ७. ९. ९८.
खपभ्रत्समनद्मनम् ... ७.१.९२. भ ~ ... ७.२.९३.
उपभ्रत्सादनम् २. ९- १५३२. | जुह्टसम्माजनम् = २. ४. ष्.
उपन्रदादानम् .-- ४.२.२९. | यद्हसाद्नम् ˆ. -"" र्. र. ९२.
उपकोपधानम् ... ९.५.९१४. | यखकादरानम् --* -"* ४. ९.२.
उपस जन्यास चनम् 4 न
म ५९ लोन धनम् 1 र
उपाश्चयाजः ... ..-. ५.२. रप. दयनिस्सनम्... ,.. ९२. २.९.
उपश्युवरयाम्... ˆ ... 5. इस. ,
उलग्वलाधानम् ... १.४. ६, 5. | ईवङ्पधानम्... ~ ९-५-९६.
लमक हनम् द्. ४.९. | दृवदुपलोपघानम् ... ९.५.२९.
देवतादेष्रनम् ९.२.१८; ५.९. ६.
खकाद्शकपालपुरोडाभ- देवद्छोटढवर्णम् ... 8.९. ४.
परयनम्... ... ५.२.९8. | दादश्कपालपरोडाश्-
प्रयनम् ५ 9...
रेन्द्राेद्छिः ५. द. इ
चाय्याप्रच्तेपः ... ... २. १. ३७.
कपालोपधानम् ... २.५. र, ७. धरमिम््रैनम्,.. ९. २. <-९९.
कछष्ाजिनादरानम् ... ९. ४.९१. घुवाज्यदधयम् ... २. ५. १०.
छव्णाजिनास्तरयाम् ,.. ९. ४. ९४. भ्ुवासमञ्जनम् ४. ९.५; 9.२.२९.
छष्णाजिनो पस्त्रर्याम् ६. ४.५. घ्ुवासादनम् ... ... इ. २.१४.
गादहेपत्यसादनम् २. १.. १८. निनौताभितपनम् २.९. ४.
(
कमेनाम प्र* त्रा० क°
प्चावद्एनाजि ०. ,,, ५.५.९८.
पलनौसंयाजः ,, ,,, ७. ३. ५.
पनोसन्नदनम् ०४. ४ २-9.१२.
पय सेचनम्... ... ४.४.२६.
पय उद्ासनम् ,.. ,,, ५.४.९८
परिधिपरिधानम् .९.१ ; २.६.१३.
परिधिसमन्ननम् ,,, ७. ९२. ॐ.
परिधघोना मनुप्ष्टरगाम् ७9. १. २२.
परिस्तरणम् ,.. १. ९. २२.
पविचकरुगम् ९. रे. २.
पांश्वादानम् .., ,,, २.२.२६९.
पाण्यवनेजनम् ,.. २. रर्.
पाचपोच्तणम् ,... ९.३.९२.
पाच्रासादनम्... .. १२.९.९२.
पाजौनिसंजनम् ... ९. द. ९८.
पिद्धसयवनम्... १२. ध्. दे.
पिङटसंवापः ९. ¶.९.
पचनामग्रद्णम् „ ७. ४.२९.
पएसोडाश्पयं भिक्ररगाम् ९२. ६. ९२.
परोडाण्पथनम् १. श. स.
परोडा्ञ्यपयम् ... ९. ¶. ९४.
एसोडाग्ाभिमश्यनम् २. ६.९२, १५.
पसोडाश्चाभिवासनम् ९. ई. १६.१२७.
एरोऽनुवाक्यापाठः
४. ४. ९२.९२; रय.
०० ३. ४.९८;
४ )
कमेनाम नपण तरार क
पूखंपाचनिनयनम् ,,, ॐ. ४.२९.
पूवीघारः ,,. द. ¶. इ.
पूर्वाघारसमिदग्याधानम् ३. २.५.
प्रजाजननम् ,,, ४.५. ४.
प्रणोताप्रण्यनम् १. ९. ९२.
प्रणोतानिमयनम् ,.. ७. द्. इर.
पत्याख्ावगम् 8. २. ६, ७, ९२-२०.
प्रतिप्रेषः 8. ₹ १९६-२०.
पयाजयागाः ,.,४. 8.५, द्.
प्रयाजाज्ुमन्ल्णम् ४. ५. १२-१९.
प्रवरनिगदानुवचनम्... इ. 8. र.
पवरायाश्रावगम् ,.. ४.२.२९.
पर्तरस्तरगाम्... ..- ३.९.९०.
प्रस्त रादानम् ... ७, २. १९.
प्रस्तरावयवानुषष्टरगाम् 9. ९. २६९.
प्राङ्प्ेच्तगाम् , .. ७. ४. १.
प्राशथिकद्ध रगासम्माजंनम् २. ९. द्.
प्ाश्ि्नावदानम् ६. २. €.
बः ०. == 8.२. २६२०.
प्रो च्तण्यादानम् २. ६.२.
प्रो च्तर्रासादनम् ,,, र. इ. २०.
प्रो च्तश्छत्मवनम् = ,,, २. 8. २४.
फलोकर्गाम् ,,, ... १. 9. २४.
पफल्लोकरगो पमासनम् ... <. इ, २४.
(
कमेनार् प्र त्रान क०
बद्िःस्तरगाम्... ख. धु. 9.
बदह्धिर्यागः ... ... 9. ३. €.
"द्य गसन्तपेगाम् .. €. ९. ८.
भागपाश्नन् . ६. २. १५.
मानुषहोढवर्गाम् ... ४. २. ९३२.
सुखो पस्पश्यनम् ,.. ७. ४. ७.
सुसलादानम् १. 8. १०.
यजनम् | छ * ® 9 ध्र ध्र ग्र.
याज्यापाठः ... इ. ७.९९;
` ५.५.१९, ९८२, ९७; ६.२.२६.
रु्म्युदो च्तयाम्.. . ७. 9. ९६.
वन्सापाकरगाम् ५. 8. ९.
वषट्करणम् ..- ५. ५. २९.
वषटकारः ००. ४. द्. ९२,
१६-२० ; ५.४.०९२, ९.३.
वागविसगेः ... १. -9, €.
वासनाण्यनदाने ..= ५.५. प.
विष्याक्रमक्रमगाम् 5. 8. स=.
वेद यह्धगम् ... ७. ३. १२९.
वेद् विखंसनम्... ७. दे. २९.
कमनाम प्र० ज्रा० कर
वेदायप्रडरगाम् २. 8. १९.
वेदानुप्रङर्गाम् .., ७. ₹. ९.
वेदिकर्याम् ,.. 2. द. २8.
वेदिमरसिग्म्ः... 2. ३. ९.
वेदिपुवेषरिग्रह्टः .- २. द्. १-२९.०.
वेदिप्रेच्तयम् ... 2. ०. ९६.
वेद्युत्तरपरिग्रहः र. द. २,९-१द.
वेदि संस्तरगाम् . ७. ३. ₹२४.
व्रतधिसजंनम् ,.. ,.. €. ४. रद्.
्रतोपायनम् ... ९. १. २.
[वच्तणाम् ... . ९. २. ९४.
प्युवाकपेषः ६ . ७. १. २९.
शःयवाकद्ोचम् „ ७. २. २8७.
ए्यवाकानुवचनम् ... ७. ९१. रद्.
प्म्योपधानम्.. . १. ५. ९६.
शाखाम् इनम् ,०„ ५. ४. स.
ग्पूर्पादानम् व म 9 0
ग्रोषाभिमश्रनम् ... १. २.२०.
संखवभागद्रगाम् .., ७. १. २५.
सन्नदहनविखंसनम् ... र. ६. ध्.
सच्नद्ध नाभिच्चछारनम्..- २. श. द.
समिद्भ्याघानम् °. ई. 8.२.
समिद्धयजर्हामः ७. दे. २५.
(
कमनाम प° त्रा कण
सम्मेवाः ... ... २. द. २९.
सान्नाय्यकरुगाम् ... ५.२. ४.
| प
सामघेनौसन्पेवः ... श. २. २.
साभिधेन्यजुवचगम् रे. २. द-रर््.
खक्षवाकयैषः ... ॐ. ९.२०.
खक्तवाकषोचम् --. ७. २.९१.
ख्टक्षवाकालु वचनम् ७. २. 9.
ख्या भिवोच्तयाम् ... ७. ४. १५.
र्यावत्तनम् „ 5. 8. २७.
स्कच्नाभिमश्ेनम् र. द्. १७.
स्तम्बयजुदरगाम् २. २. १९८-२९.
ख्धाल्यादानम्. - . ५.४. ९९.
स्ययप्रह्करगाम् २. २. १५; २. इ. २२८.
स्ययादानम् २. २. ९.
खकप्रतपनम् ... च. ४. =.
खक सम्माजनम् २. 8.९१.
खगव्याघारः ४.२. ९.
खगव्यृ्धनम् ... -- ७. ९.९.
खुगादानम् र. ४. =.
खगादापनाजु वचनम 9. द. ९.
ख वय्रषगाम् ... ७. इं. ९९.
ष्डवप्रतपनम् .,. ~ र. 8. 8.
~~~ ~~~ -------~ ~~~ __~~~~~~~_-~~-_--~-~-~--~-~-
कमेमाम "भर्त्रा कर
स्व॒ वसम्मानंनम् २. ४. €.
खवादानम् ... २2. 8. 8.
स्वःपेच्तगाम् ॐ. 8. २४.
स्वष्टाकारः ... ४. ४. रर.
खिद्टकछद्यागः ... ई.१.९.
खिदटकछञ्निगदानुवचनम् ई.१२. ९०.
इ विः्पेषगाम् ... ९. ५. १२८-२९.
हविःप्रोच्तयम् ९. इ. €.
दविश्युमन्लयाम् ... ९. ४.२द्.
इविर्भिमश्रनम् `... इ. १२.२९६.
इविरावपनम्... ९. २.५.
इविनिधानम्... ९. 8. २०५.
ऋ वि निष्पवनम् ९. ४.२९.
इविनिंर्वापः... ,.. ९.२. १-स.
छ वि विवेचनम् १. ४. २०.
इ विश्पमपगाम् २.४.२०; ६.१.२२.
ष विस्षमादहननम् ९.४.२२, ९८.
इ विस्सादनम् ९.०. रद्; ३.२.२४.
इ विव्कद्ाानम् १. ४. ९९.
दिङ्कर्गम् ०.“ इ. द. २- रे.
ङोव्पेषः ४. द्. 9.१२०.९६०.
( 8€ )
अथषिनामादिद्ध चौ ।
नाम भर्त्रा क°
च्छषाटःः ०, १.१. ७.
चअाङ्किरसः (म्खगवः) ९.५.२३,
० ( खशहस्पतिः) २.२. २५, र.
च्चाष्याः २. ९. ९.
च्छारुणिः ९. २, १९.
च्यासुरिः ५. २. २६.
डा .. -“* ६. २. ८-११.
उत्तरगिर्ः २.३.९४; ९.१२.५., द्.
खकलः ,., ,.*. २.९.२१.
व्यौपोदितेयः ७. ४.११,
१ ५.५. ख.
कोसलाः २. २. १७.
गन्धवः द.१.२
गोतमः ३. २. १०, १७, ९८.
चितः... २.९१. ९.
त्वा... == ,.. ५.२.६९,
त्वाष्रः (चिग्चौर्षां षडच्तः) ५. २. ९.
त्वाष्टु: ( विश्वरूपः ) २.९. र
दनुः ,.. ५, २, €.
दनायुः ४. २. €.
दानवः ५.२. €,
डितः... २.१. ९.
पच्चालाः ५,५. र.
पाञ्िः ड. ३. €
नाम प्रत्रा कर
बुः ... १. १. १०.
बाष्स्पत्यः ७. २. २४, २५, गद.
रह स्पतिः .--. ९.२. २५, रद्.
भाल्लवेयः ६.१. २९,
म्टगवः १. ५.१२.
मनावी १. 9. ९६.
मनुः ९. ४. २४-९९; २.३. १;
९ =» €,९१९१; द्. ४.५;
8. २, ७,
मायवः ("माघवः -दइति सान्भार)
२. द. २.०, ९8; ९७.
याज्षवस्क्यः १.१. € ; २. ४. र;
७. द. १९२ ; 8. १७.
रष्दुगगः ... २.२.१० ९४, १८.
वाष्णेः ,.. ९० ९. २.०.
विदेघः --- द्. २.९०; १४, १७.
विदेष्ाः ... ₹. २. ९७.
विश्वरूपः ,,. चट. २.
विश्वावघ्ः... ठ्. १. र्.
प्रय ०००७. २. २४. २५. र.
सदानोरा ,.. द्. इ. १९, १.७.
सरस्वत .., द, ६. १.४. १०७.
सावयसः ९. १. ©,
४.२, २,
॥ अथ कण्डिकाचटौ रचो ॥
* _ कण्डिकाप्रतोकम्
ष्य सम्मा
व्धासमनस्त माघारयलि ...
चपासोनस्त माघारयति ...
तंवा खत मसि
तूष्णों त माघारयति
तूष्णीं ल माघारयति
देवा ह वै यज्ञं
मन्लेण त माघारयति
ष
₹०६
२०४५
२०
|
|
|
1
1
~ -~-- ~> -
कण्डकाप्रतोकम्
मन्लेया त माघारयति
| स यदुपाश्बु कियते
स सम्मा
स खवेया पुवे माघास्यति
खचात माघारयति
खवेगा त माघास्यति
खवेगा त माघारयति
॥ अथ खचोपचखचौ ॥
अथ परपाठकखच्तै ...
अथाध्यायद्चौ
अय ब्राद्धयणसख चो
अय करिड़काखचो ...
पय क णिडकिाचटीखचौ
चष्ट
रे,
र
न्र्
8
५1 ©
पथय विषयस्चौ
। अथ स्मसेव्यालोचखवचनस्चे
अथ कमनामदचे ...
अथययिनामादिस्की...
अथ स्चोपचस््चौ ...
णण
"„ 2 ह >,
चष्टे
०६
०8
२०७
२०
२०४
९४.
२०६
प,
+= ~
५ ~ ५,
चष्ट
नम्र
२8४
898
8९<.
॥ चपरय
॥ शतपयथत्राद्यणम् ॥
----- ष #2.~स्------
~~
॥ सायणाचा यंकल-“"वेद्ायप्रका श्रः*-नामभाव्यसदितम् ॥
( थय भाष्योपक्रमः )
(7. 1 |
॥ ॐ नमः ओगणेग्राय नमः ॥
-क्गेणाद्याः सुमनसः स्वार्याना मुपक्रने ।
~~ 18 .¶ त ख र ख
यं नतला कतरूत्याः स्य॒स्तं नमामि गजाननम् ॥९॥
यस्य निःशखसितः वेदा यो वेदेग्योऽखिलं जगत् ।
निमेमे, त मदं वन्दे विद्यातौयंमदेश्यरम् ॥२॥
तत्कटाच्ेण तद्रूपं द्घ्तो बुक्तभ्दपतेःर ।
छतावतरणः* च्तौरसागरादिव चन्द्रमाः ॥₹॥
विजितारातिन्रातोभ वोरः ओदहरिदरः चमाधोश्ः।
- ड-पएस्तके रखतदनन्तर मेष स्रोकोऽधिकः--
““छतिपङ्कनायेलच्डौं यो विकासयति दरतः ।
स पायात् सचिदानन्दः खयेमण्डलगो ह शिः इति ।
२-- “निश्छसितं?-दइति ज, भ, ज, ट । द- ुक्रभ्रूपतेः-द्रति ज, भ्क।
४-- -छतेचेतरूयाः?-द्रति ज, ज, ट । ५-- “विजितारएजतेजातो'-
इति ज, म्ह, ज, ट ; “विजिताशिजिनो जातोः-दति ड ।
1
॥ प्रतपथनद्ययम् ॥
चम्मोन्रद्धाच्वन्यः समा दि श्त्सायणाचाय्येम्? ॥ ४॥
च्छग्यज्ःन्सामग्राखाना मेकंका व्याकृता त्वया!
तावता तत्समानायां ज्ञातु शक्यास्लततः पराः ॥५॥
वासना विश्दा" यच मन्लार्याना मगेवतः।
भ्रासेणाघ्वर्यवं कमै पूर्ण श्राखान्तर्िना ॥ ६॥
करामलकवद्यच पर तत्व प्रकाशितम्
या काचित्तादगो शाखा त्या व्याख्यायता मिति ॥5॥
सवतः सायणाचाय्या विग्डश्योदौरितान् गुणान् ।
माध्यन्दिने शतपये ब्राद्धणे व्याकरोति: तत् ॥८॥
सच्चारः पद्वाक्यायेन्यायानां दशितः पुरा ।
बेद्ाना मयवत््वा दि यच्चान्यद् पयुञ्यनिः-‡'*"
सवंशाखाममत्वेन विज्ञेयं तदि दाखिलम् ॥८॥
यच शन्दिग्ध मन्ञात मत तदिवरिस्यते< ।
सखम्मत्या कल्पद्ूचाणणं नाद्यमणानाञ्च सङ्खनहात् ॥ १ ०॥
_- "द्यम "इति न, म्भ, ज, ट: 'चमन्रद्छा य, इ
| इ चमन्रद्छयचान्यः- ड >, ज; ट; मनत्र्याचा इत ड
८ ~ १ टि
२--- .समादिग्रत्सायरा-जाय्यः-इलि ज, भ्क, ज, ट ।
इ२-- “स कटग्यजुः"-इति ज, म्फ, ज; ट ।
४- 'वासनादिश्दा"-ईइति ज, ग्क, ट ; (वासनादि सदा-द्ूलि ज, ड ।
५-- कमे पूणि?दइति ज, म्क, ज ; कर्मापूरि"-इति ड।
7
म
"सवे ्त्ः?- इति ड | ॐ-- “व्याख्या क रोति?-इति ज, म्भ, ज, ट।
"यच?-इति ज, ज्क, ज, ट ; "यत्त्ः-इति ड।
<€ -- सतर्क परौोच्छत'-इति ठ, ड ।
॥ भाव्यो पक्रमः॥ ह्
= ( अथय प्रथमकाण्डोग्र-प्यमप्रपाठटक-प्रथमब्राद्मणस्यावतरणो )
दद दि चरमे चतुदंगे काण्डे करतलामलकवत् परत्तं.प्रका-
शितम्, ततः प्रात्रनेश्च चयोद्श्भिः काण्डेसतेता न्निसाथ्यो ८“ ध्मः
म्राघान्येन प्रतिपादितः। श्रग्धाघानेरः च्रय्ययश्चाघानपवमानेष्िमि-
निंष्पाद्याः; पवमानेषटयश्य दशपूणंमास्विङलितयार तदधिगम-
सापेच्तन्नाना इति प्रथमे काण्डे दशंप्रणंमामोौ प्रतिपाद्येते; तदनुष्टठा-
नारम्भख प्रूणमासपूवंकः*; च्रतश्च तस्य प्ूणेमासस्य प्रथमं यदङ्ग
न्रतोपायनं* तदङ्गत्ेनापा सुपस्यभनं विघत्त-
९ -- “द च्िणानिर्गा रत्या वनयो चयोऽद्मयः |
अधित्य मिदं त्रेता प्रणतः संस्वुतोऽनलः ॥-दइति अम ° को
वतिम् $चेता त्वभमिच्रये?-दइसि च तचेव इ. द्. ६८ ।
२-- नास्तेतत् पदं ठ-एस्तको ।
%-- द शंपूगेमासविच्यन्तग्रद्दितया?-इति ठ ; 'दश्रपूगमासप्रसतितया?-
इति ड; 'दशेपूणेमासविप्रकतिलया?- द्रति ज, भ, ज, ट ।
8-- “पुसांमासपूवंकम्-ईति -ज-टातिरिक्तेष् ।
५-- त्रतोपायनम् = ब्रलय्रदणम् । “ब्रतश्चब्देन कर्माङ्गग्रूता श्णास्त्रतो नियमा
उच्यन्ते । “कर्माङ्गभूता यमनियमा व्रतम्, तदुपगमार्ये ५ऽपरे ब्रतपते?-
इत्ययं मन्लः?-दत्यक्तं तन्लरननै''-दइति का २.९.२९९ ख० ० । तच्च
दर्रपौस॑मासयोः च्यग्न्यन्वाधनानन्तरः मवति, प्रौ तु ब्रद्धयवरगानन्तर
सिति त्िदधेषः। विष्दितचेतत् कात्यायनेन “पराह व्रलोपायनीय
मसरौतःः-दत्यादि ख्चदयेन (२.१.१९०, २९९. ) । (खश्नन मग्न्यन्वाधानं
व्रतो पायन मिलेक, व्रतोपायन मश्नन मग्न्यन्वाधान भिन्येक, ग्न्यन्वा-
शानं ब्रतोपायन मञ्मन भि्येके ( श्यौ द्ध ° ४. २. ८, )- दद्या पस्तम्ब-
यस्ये बश्टव्यः । तद्विधानं तु तचैव मुक्तम्-““दच्तिणेनाष्टवनौय मव-
॥ भाव्योपक्रमः ॥
स्थाय ब्रत सुपेष्यन् समुजं मनसा ध्यायति, खय जपति न्ने तपते ब्रं
चरिष्यामि! दति ब्राद्धणः'- इत्यादि (च्याप० श्रौ० सखू० ४. ३. १,२.)।
~ पद्धतिः--““कछताधानस्याधानानन्तरं प्रथमपौर्णमास्यां माटटपुजा-
पूवैक माभ्युदयिकं श्राद्धम् । ततो मुख्याया मेव पौणमास्यां सद्यो ऽन्वा-
रूम्भगगयेद्िः । तदनन्तर पौयमासस्यारम्भः । स पून्त्यगन्यागारम्, >
> > । अथागन्यन्वाधान मुच्यते > > > । यजमानस्य सपलोकस्य
मांसमे युन वनेन सङ्कल्पः । के श्ष्सश्चवपनं शिवां वजेधित्वा > > > ।
व्यपराह्े पल्ीयजमानो माषमांसलवगप्रातर्हष्यमागद्व्यवयतिरि क्तं टत-
सयक्त मल्प मस्नौतौ, न टकत्तिपयन्तम् । > > > । ब्रत्याश्चनानन्तर
यजमानः स्पय मादाय गाद्पत्यदत्तिणागन्योरुन्तरालेन गत्वा आद्धवनौ-
यस्य पञ्चात् समौपे पूवां भसु खस्तिष्छन्नाद वनौयं विलोकयन्नुद कं दर्तिण-
हस्तेन स्या न्म त्रतपत ब्रतम्'-इतिमन्लेरा ब्रत सुपति, सत्यवदनादि-
जियम मङ्गोकरोतौव्ययः| अथवा इदमदहटम 9.
सुपति, न पूूर्वाक्तन । अतः प्रभति क्रियमागकर्माङ्गगतो यजमानस्य
सत्यवदननियमः। राचौ तस्मिन्नेव विद्धारे खय मेवाभिद्दोचदोमः।
सायाशनेच्छछायां सत्यां होमानन्तर मारण्योषधौनां नौवारश्य माककङ्का-
दीना मन्नं वा खारग्यच्ताा मास्रराजादनादौनां फलानि वाश्रौयाद् ;
नान्नीयादा । राचावाहवनयागारे गाद्ेपत्यागारे वा पल्नीयजमानान्यां
खरस्थागन्यपेच्तया अधो नौत्तं श्रयनं कव्यम् । आस्तरगास्य न निषेधः । ˆ
९ > > | प्रातरपि तस्मिन्नेव विद्धारे खय मेवाभिद्धोचद्ोमः। तत
उदिते खयं ब्रद्मवरणाद्यूपक्रमः?इति ।
।। पष्य प्रयमकाग्डम् ॥
( तच)
प्रथमाध्याये (प्रयमप्रपाटके)
प्रथमन्राद्धयणम् ।
॥ दरिः ॐ ॥
व्रत मुपेष्यन्* । न्तरे णाद वमौ यच्च गु दपत्यञ्च
प्राङडः लिष्टनप ऽउपस्पृशति तद्यदप ऽउपस्थ॒णशत्यमेष्यो
र +. यर्टन्टतं वदति तेन पलतिरन्तरतो मध्यावा
{अपो मेध्यो बरूत्वा व्रत सपायानौति पविकचं वा
खापः पञ्चिपूतो त्रत मुपायानौति त॒स्माद् वा
अप ऽडपस्थृश्ति॥ ९॥
` सोऽध्चि सेवाभौशूमाणो व्रत सुपेति। अभ्रे ्रतपते
व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यता सित्य्ि-
ववे देवानां व्रतपतिस्त॒स्मा ऽखुवेतत् प्राह तरतं चरि
* श्रत सुधेष्यन्'-दति च । र्वं लस्पाटमेदे स्यान्मुद्राख्त्विरेव हेतुः ।
† “प ऽउपः-दइत्येवमादिषु “5 ईति चिन्ह नास्ति ग-च-च्छ-पुस्तकेष ।
{ “वा ऽञरुपोः-द्व्येवमार्दिषु च ^ऽ-इति विन्दं ग-च्छ-पुस्तकयोर्ना स्ति ।
< ¶¶्रत"-इलति खकवकारत्मकः पाटः ख-च-पुस्तकयः । सर्व चैवं बोध्यम् 1
४२ ॥ घ्रनपयत्राद्छय म् ॥ (शप्र शत्रा)
ष्यामि तस्छकेय तन्मे राध्यता सिति नाच तिरोहित
मिवास्ति* ॥ ₹२॥
छथ सुस्थिते व्विसजते।। अध्ने व्रतपते व्रत
मचारिषं तद्श्कं नन्मे ऽराधीन्युशकंद्धेतद् यो यज्ञ॒स्य
सर्स्था मयन््रनाधि दस्मे यो यज्ञस्य सर्स्था सगन्नेतेन
न्वेव भुयिष्ठा ऽइव बत मुपयन्त्यनेन् त्वेवोपेयात् ॥ ३ ॥
द्यं वा ऽददंगुठ्तौय मस्त । सन्धं चेवान्टतं च
सत्य मेवु देवा ऽअन्टतं मनुष्या ऽइद् महमन्टतात् सत्य
मपेमोति तन्मरष्येभ्यो देवःनपेति \ 8 ॥
सवृ सत्यमेव व्वदरेत् । रन्द्धव॑देन्- बत. चरन्त
यत्छत्यं तस्मात्त यष्ट य॒ुष्णे ह भवति य॒ ऽरख्वं व्विद्धा-
न्त्सत्यं व्वदतिः॥५॥
अय स<श्िते च्विखजते। इद मचयु ऽरख्वाख्ि
सोऽस्मीत्यमासुष इइव वा ऽख्तद्धवति स्द्त सुपेतिन
दि तदवकल्यते य॒द् बयुादिद मद्६, सत्याट्न्टत म॒पे-
सौति तदु खन्नु पुननपैरषो भवति तुस्मादिदुः महंय
ऽर्वास्सि सोःस्मीत्येवु? व्रतं विस्छजेत } ई ॥
अथातोऽश्छन्यग्ख्नुस््व । तदु हाषाद़ः सावयसो
~ न = न्न -
---- ~~~ =-~ -~-- -----
# ५(मवास्ति"--इलि ख । 1 (विजते इति ख, च ।
¡ "वदति" ख, वदति कतिग,च। ऽ "सोऽस्मौन्धेव्>-द्रति ख, च।
(र््प०रन्रा० ) ॥ प्रयमकाग्टम् ॥ १।
ऽनश्न मेव व्रतः मेने मनो दवे देवा मनुष्यस्या
जानन्ति तु ऽण्न मेतद् ब्रत मुपय॒न्तं विदुः प्रातन्नर
यस्यत ऽइति तेऽस्य -च्विश्वे देवा खदहानागच्छन्ति ते
ऽस्य शडेषुपवसन्ति स ऽउपदसथः* ॥ ॐ ॥
तन्न्वेवानवज्रप्तम् । यो मनप्येघनखत्स पवी ऽ्नौया-
दय किमु यो देवेष्टनञ्नत्छ पवा.ऽओ्ओयात् तस्माद
नेवाञ्रोयात् ॥ ८॥
तदू होवाच य॒ाज्नवर्क्यः। य॒दि नाञ्चाति पिद-
देवत्यो मवति युद्य ऽआअ्चाति देवानत्यञ्रातमैतिसय-
देप छक. ह~ शतं तद्श्नौयाटिति य॒स्य वे विनं
ग्गह्लन्ति तद्श्िति मनशितिः स य॒दञ्चाति तेनापि
देवत्यो भवति युदय तद्श्चाति युस्य विनं शह्लुन्ति
तेनो देवान्नात्यञ्नालि॥ € ॥
सवा ऽखारण्य मेवाञ्जोयात् । या वारण्या ऽच्ौो-
पधयो युद्दा श्यं त॒दु ह स्माहापि बकुर्व्वाष्णी
साषान्मे पचत नव॒ ऽरुतेषाः इखविखल्लन्तौति तदु
तथा नु कुर्याद् नोहियवयोव्वुं ऽरुत॒द् पजं! य॒च्छमी-
धान्यं त॒द् नौहियवाकेवैतेन भूयास करोति तुस्मा-
दारण्य मेवाओ्ोयात् ॥ १०॥
» ^उपवसयः?-द्ति च। † दुपचः-इति ड, साययसम्मतश्च |
च ॥ प्रतप थत्राद्यगम् ॥ (रप्र शत्रा)
स ऽखआहवनौयागारे वेता र्ाचिः शयौत"। गये.
पत्यागारे वा देवान्वा ऽरुष ऽउपावत्तेते यो बत
= ~~ तते ० स् क्
मुपति स यानेवोपावरत्तते तेषा मेदेतन्मध्ये ओते ऽधुः
यो ता धस्तादिव हि श्रेयस ऽउपचारः * ॥ ११॥
सवेप्रातरप ऽरुवु | प्रथमेन कम्मैणाभिपद्यते ऽपः
प्रणयति यन्नो वा ऽछापो यन्न मेवेतत् प्रथमेन कम्मै-
णाभिपद्यते ताः प्रणयति यन्न॒ मेवेतदितनोति ॥ १२॥
स प्रणयति। कुरत्वा युनक्तिसत्वा युनक्ति कस्मे
२ (त
त्वा युनक्ति तस्मे त्वा युनक्तौव्येताभिर निः रुक्ताभि्व्या-
< -९ =
तिमिर निरुक्तो वं प्रजापतिः प्रजा जन्तस्नल-प-
पति मेवेतट् यन्न यनक्ति॥ १३॥
य॒द्धेवापः प्रणयति । खद्धिवा ऽदद सवे माप्तं
तत्मथमेनेवेतत्कमणण सवं माप्रोति॥ १४ ॥
कि €
यदेवास्या । होता वाध्वयुवां नद्या वाप्मौभो वा
स्वयु"† वा यजमानो नाभ्यापुयति तदेवास्येतेन स्व
माप्त भवति ।॥१५॥
यद्धेवापः प्रणयति । रेवान् द वे यन्नेन य॒जमानां-
स्तानसुररश्षसानि ररष्छन्न यश्यध्व: ऽइति तद्द्र श्षं-
स्तस्माद्रशाभ्सि ॥ १६॥
~~ --~-------~~-----------------= ~
»* “उपचार्:- दति खच। 1 शखुय'-द्रतिच। { 'यच््घ्व'-दति क।
(९अ०शना०) ॥ पयमकारटम् ॥ (3
तुतो देवा ऽर्तं व्वजं ददृशुः । य॒दपो व्वज्रो वा
ऽपो व्वज्रो हि वा ऽञरापस्तस्माट् येनैता यन्ति
निम्नं कुव्वन्ति य॒चोपतिष्ठन्ते निदं हन्ति तत * रतं ध्वज
मुद् यच्छंस्तस्युभये ऽनाष्रे निवाते यन्न॒ मतन्वत तुथो
रुवेष र्तं व्वज् मुद्यच्छति तस्याभये ऽना निवाते
यन्न तनुते तस्मादपः प्रणयति ॥ १७ ॥
ता उत्सिच्योत्तरेण गाहपत्यः सादयति । योषा वा
आपो व्वृषािखेदा वे गाहंपत्यस्तट् खरषेवेतन्मि-
यन् प्रजननं क्रियते व्वजरं वा ऽर्प उद्यच्छति यो
ऽप्मपगृङ्दिनयो, वा ऽअप्रतिष्ितो च्वज्व मुद्यच्छति
नै नः शकोत्युयन्तु सुर. दनः णाति ॥ १८ ॥
स यह्गार्दपत्ये साद्यनि । खडा वे गुदेपत्यो दा
वे प्रतिष्ठा तद् शखघेवेतत्मतिष्ठायां प्रतितिष्ठति
तथो हेन मेष व्वज्यो नु हिनस्ति तुस्मार् गुगहपत्ये
साद्यति॥ १८ ॥
ता ऽउत्तरेणादवनोयं प्रणयति । योषावा ऽ्ापो
व्ृषा्चिमिथुन मेवेतत्प्रज॒ननं क्रियत ऽख्व॒ भिव हि
मिथन कप्त सुत्तरतो हि स्तौ पुमाध्स सुपश्ेते॥₹२०
ता नान्तरेण सुञ्वरेयुः । नैन्मिथुनु' चयुमाख सुन्त-
* ^तत्त'- ईति ग-चव-पु्तकभ्या मन्यन
श. ॥ भतपयनत्राद्ययणम् ॥ ( १्प° शब्रा )
रेण सच्खेरालिति ता नातिहत्य सादयेन्नो ऽआनान्ताः
सादयेत्स यदतिदत्य सादयेद्स्ि वा ऽअध्ेखापाञ्च
व्विभ्रातुव्य मिव स यथेव इ तदम्रभेवति यचास्याषप
ऽउपस्पशन्त्यप्मौो हाधि श्वाठव्यं व्वज्गयेद्यदतिद्त्य
रूद्येयुय ऽनात्ताः स्ादयनो हाभिस्तं काम
म॒भ्यापयेद्यस्मं कामाय प्रणयन्ते तस्माद् सम्म त्येवो-
तरेणाहवनौयं प्रणयति ॥ २९१॥
अथ ठुकैः परिस्तणाति। इन्दं पाचाण्यदादरति
श्रपः^ज्वार्िदोचद् वणणेच्च स्पयुच्च कपालानि च भम्याज्च
छष्णाजिन्. चोलुखलमुसले डषदु पलु न्ग -ण -ट श्रा द्
वे व्विरङ्किराड् वे यन्नस्त॒दिराज सेवेत॒द्न्न मभिस॒-
म्यादयत्युथ यर् दन्दु' न्दं वे व्वौय यदावेद्धौ सर्र-
भेते ऽय तदीयं भवति दन्दं वं मिथनु प्रजननं
मिथुन सेवेतत्परज॒ननं क्रियते ॥ रर ॥९॥
( प्रथमप्रपाठके प्रथमाध्याये वा प्रथमम्)
ब्राह्मणम् ॥ १।१॥
(१६ र्ना ) ॥ प्रथम काण्डम् ॥ ९.
चत ञुेव्यन्निति। प्रणंमासस्य प्रायम्यम्; अरत्रैवाये पौ एंमासप्रयोग
मभिधाय पञ्चाद् दशेप्रयोगाभिघानात् । कात्यायनेनापि तया-
भिधाय “पौणेमासवदन्यत्''- द्रति, पौणंमारुतन्लस्य दर ऽतिरेष्त्।
तया देव ब्राद्य्ठेः प्रजापतिपवंसन्धानप्रस्तावे “"्पौणंमासेन चेवा-
मावास्येनर च यौणेमासौञ्चामावास्यां च तत्पर्वाजिषन्यन्"-दति
पौणंमासप्रायम्यम्" । तया तैत्तिरौीयकेभ-“"पौएंमास विरद
मेषां मय्यामावास्य दविरिद मेषां मयि"“इत्यन्वत्घानानुमन्ल-
णयोर्यजमानमन्लयोः पाठटक्रमाद पि पौणंमासप्रायम्य मवगम्यतते ।.
ननु प्वोऽयं पाटक्रमः श्ुत्येव त्तु पौफंमासप्राधभ्यं प्रतिषिध्यते,
तिश्च पाटादलोयसो - श्रत्यथेपाटसु ख्यस्थानप्ररत्तोनां ९ क्रमप्रमा-
नवितिक्रप्ि या" युम्येन. प्रावसयात्० । . श्रयते हि यौ फ्माप्राय-
म्यस्य निन्दा--“यत्पौ फंमासौं पूर्वा मालमेत, प्रतिलोम सेकनाक-
९-- ओ ख ४.२. ४४। र-- उपरिदधात् (९. ६. ३, २६.) ।
इ-- "चामावास्येन"-द्ूति भ्र, ट । 8---प्रायम्यात्?-इति ट ।
५ - ना० द. ७. 8. <= । तन्मन्लपाटस्तु द्मा मूजं मित्थादिः।
६-- खत्यथपाठटमुख्यार्यथनां प्रङन्तौनां-इति ज, भ्रः ज, ट, ड । |
<-- “ शति लिङ्गवाक्यप्रक रुण स्थानसमाख्यानां समवाये पार्दौ्ल्य मधैवि-
प्रकर्षात् इति मौ० सू० इ. ३. १.४ । “विसो धेऽथंस्तत्परत्वात् । शतिः
क्रमादानुमानिकत्वात्"”-इत्धादिः (१. ४.५-२ ००) कात्यायन ग्रग्योऽप्यच्र
पर्यालोच्यः । “्यङ्गबोधकप्रमागणानि श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरगस्थानसम-
ख्यामेदेन वट?-इत्यादि ख मौमांसापर्भिषाप्रनन्धः । “र्तस्य विधेः
( विनियोगविधेः) सदकार्ग्ितनि षट् परमाणानि??-द्व्यादिना
ले गाच्तिभास्करेणाप्यथैसङ्खदहे यानि लच्तणो दारुणानि प्रदश्ितानि,
तनि चेद्ध उदध्व्यानि।
शर् ॥ भ्रतपथयत्राद्मणम् ॥ (शप्र र्ब्रा४)
1
लभेत” दति न ; तस्य वाक्यस्य “सार खतौ रोमौ पुर सूशव्नुञ्या-
दमावास्या वे सरस्त्यनुहोम मेप्रैनावालभतेः~ दूति सारस्वत
होम।वेधिगेषलेन पौ णंमासम्रायम्यनिन्दार्थवादान् । श्रतस्तद्कररोत्या*
पौणमासप्रायम्य सुपपन्नम् । उपस्यशनश्चेदाचमनं विवकितम् ।
नन्वापस्तम्नेन“ “त्रप श्रा चामल्युपस्यृश्रति वा"दइत्याचमनप्रति-
उन्दिभावेनो परस्प गरंनाभिधानात् स्पशेनमाचं तत्मलिभाति। सत्यं तच
तथा ; दरद तु “तेन प्रूतिरन्तरतः'°-दति वा्यगषादपोऽप्नात्यन्तरत
एव मेध्यो भवतोति वदताचमन मेव , यया ““च्रक्ताः शकरा उप-
दधाति"द्त्यच ततेलादिव्वश्ननसाघनलतेन सन्दिद्यमानेषु “तेजो
वे टतम्"”-दति वाक्छगेषात् टत मिति निश्चयः, तदत् । तवितं
दि--“खन्दिग्धेषु वाक्यगेषात्"-दूतिर । लर्ण श न्योष ॥ क |
त्वम्, उपेव्यन्नितिश्रदप्रत्ययेन व्रतोपायनस्याचमनं प्रति डतुलाभिः- ।
धानान् ; “लचणडेलोः क्रियायाः?-दति सूतेः । प्रधानं डि
स्वनिष्यत्ययं मङ्ग मनुष्टापयन् तदतुषाने इहेतुभवलति । न च लच्से-
ऽपि श्रतुविधानात् कथं हेत्रयंनिश्चय दरति वाच्यम् । तदा हि
भविष्यता नतेन ल्चितो दिं यः तत्पृवेकालः, तत्सम्बन्ध मा चमनस्य
९-- ते० सं द्. ५.९.५,.। ष नास््येतत् पदं न-भ्फ ज-ट-पुर्तकष्
ख ते सं° २. ५.९१. € । ४-- "अत उक्तरोत्या इलि ट ।
५--- ओग ख" ४.द.२.९। ६ “प्रकरा अक्ता उपदध्यात् ; तेजो
वै छतम्!-दति ते° जरा २. १२. ५. ९२।
ॐ-- “चः-दति ड; ज-भर-ज-ट-पुसतकेषु नास्त्येव ।
<--- मो स् १. ४.२९ | <-- पा० ० ३.२. २र६द्।
(५य्घ० रत्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ शद
*
विघ्नातु जत सुपेव्यन्ित्येतव्छात् । तत्काल सम्बन्धस््वाचमनानन्तरः बतो -
पायनस्य विधानात् पाठाद् लिष्यतोति लकच्तणणयंस्तौकारे वदन
मनयक मिति) पि
ननु ्रतोपायनादपि प्रयम माहवनौयप्रणयन मन्वाघानच्चं ।
अत एवापस्तम्बः-“प्रातर यिद्दो च इत्वान्य मादवनौय, प्रणो यार -
नन्वादधा ति?ः-इ तिर । कात्यायनस्वप्रणो तस्यादवनो यारेरन्वाघाना-
भम्भवाद् यसिद्धं प्रणयनं मत्वा श्नन्वाघधान मेव प्रयम माद-““च्रग्य-
न्वाधान मध्वयेयेजमानो वा?-दति"। न्राह्यणं तु तद् नभिघाय ततः
पराचोनः व्रतोपायनं तदङ्ग माचमनं वा कथं प्रयमम् अभमि-
दधाति? श्रचाभिधौयते- नियमेन याजमानानां मध्ये त्रतो-
पएिषषिवकसद्ाहन्--" ~ श्रन्न्यन्ताधानं द्वि नियमेन न याजमानम् ।
ऋष्वयर्यजमानो वेति कात्यायनोक्नोः०
नन्वन्वाघानमन्ल्रस्य ममाग्मं वच इत्यस्य प्रत्यगागशोष्ठाजियमेन
याजमानलं युक्तम् ; यया आरायुदां अ्मेऽस्यायुमं देदोत्यादेः< । तस्य
डदि खमाख्यया श्राध्वयंवत्वम्राक्रावपि मरत्यगाग्रोष्ठसिङ्गेन प्रबलेन
समाख्यां बाधित्वा याजमानलं निण्णैँतम् “मन््ाञ्चाकमेकरण्णस्त -
९-- “ङत्वाद्ध वनयं! इति ठ। न्-- श्रौ“ ख ९.९. य््।
इ-- “मन्वानो'-दइति ख; ज-भ-ज-ट-पुर्तकेष नास्त्येव ।
४-- श्चौ° ० २. ९० २। ५-- "परत्वेन"-दइति ठ, ड
द्-- च्पाद"-इति र, ज, ट । ॐ शरौ ख २.१. २।
स्<- क ° शचौ ० सू० २.९.३२. - ते° स० 9. ७, २.४. १ ।
<-- ते सं° १. ५.१.२२ ।
१ ॥ रतप घब्राद्ययाम् ॥ (शप्र शब्रा)
^
दत् “-दतिः। सत्यम् ! श्रकरणमन्लत्वात् तचः तयास्त॒, ममाद वचं
दरति तु करणमन्ललादाध्वयेवक्रियायां विनियुक्रत्राद् यजमानेन
प्रयोगे तत्प्रतिपादनाखामर्थ्यादध्वयुरीव भयोज्य मित्युक्त सुत्तराचि-
करणे-- “कर णोष्वयंवत्वात्??-द तिर । चरत उक्रयुक्केस्तत्कर प मन्वाघधान
मष्यध्वयुष्ेवानुष्ेयम् । यत्त कात्यायनेनाष्वयुयैजमानो वेत्युक्तम्, तच
याजमानल गाखान्तरमूलम् ; एतच्छाखादुमारेण त्वापस्तम्नादिभिः
केर द्ाध्वयेवत्व सुक्र मिति विभागः५ । श्रयवा यथा श्रप्रणणोतस्या-
न्वाधानानुपपत्या प्रणयन मप्यन्वाधानविधिनेव सङ्गोतं कात्यायन-
खचे, तया अन्तरेणणादवनो यश्च॒ गाच्पत्यं च प्राङ् तिष्ठन्निति वच-
नारे वाचिप्रणयनं ततप्रबलोकरणरूप - मन्वाधानं चायसिद्धलादनतुक्त
मित्यच्यमानाद्गमध्ये ब्रतोपदयनस्य प्राथम्य मदिः (^. ^ त
विहित मुपस्यशगशन मन्य प्रशंसति- “तद्यदितिं । (तत् प्रतं
“यत्* उपस्पशग्रंनं तेनान्तरतः "पूतिः" पविता भवति । जअननुतवद्-
नेन डि पुरस्तात् सम्भावित मपविचत्वं मिति)
ननुपस्परशेनस्य फल मेवेदं" पविचतवं किं न विधोयते; कथ
मपि सम्बन्धाभावेऽपि डि पलेविधित्वं दृष्टम्, यथा-“प्रतितिष्टन्ति
य एता रा चोरूपयन्दिः-द तिं राजिस | (चरचोच्यते-) राचि-
सत्रस्य दयनन्यभेषत्वेन स्वतन्लतया विधौयमानस्य युक्तं यदयवादो
९-- मो० स २. = २५ । -- खकरगमन्ो यच, तच्'-द्ति ड ।
द-- मौ ° खू° २. ८. २५। 8-- -किष्कः (निन्वः £)- दति ज, म्क, ज, ट।
५-- (ननूपस्पण्ंनस्यापामेवेदं'-इति ज, मक, ज, ट ।
द्-- “दाद णश्राचादोनि रजिसच्ाशि??-दलि का० प्नो० ख० २४. ९. ९ ।
-- नास्त्येतर् वाक्य डातिरिक्तष एसतकेष ।
~
५
५
(शअ० रत्रार ) ॥ पथमकाशग्डम् ॥ १५
ऽग्ययेचितै फलं समपयतो ति ; उपस्यगेनस्य तु सस्कारतया संस्कार्यं
णोव प्रयोजनेन निरपेचितस्य कथ मपेचितं फलं समर्यो ऽयेवाद्९
समपंयितुम्९ ? यथा-- “यद्ाद्घः चक्तुरे भ्ादव्यस्य टद्भः दतिः ।
श्रच दय्ननस्य संस्कारतया फल मनपेचमाणस्य भ्राटव्यचचेवेजेनं न
पफल भिति । सूचितं च - “द्रव्यसस्कारकमेखु पराथंत्वात्फल्रति-
रथवादः स्यात्?'-दतिः ।
ननु साध्यसाधनेतिकन्तव्यतालचणे श्र॑श्चये ऽनुप्रविष्टं कञ्िदप्ययं
मन भिद् धानस्य वाक्यस्यानयक्य मेव प्राप्तम् ; “श्राख्लायस्य क्रियाय
त्वादानयक्य मतद्र्यानाम्'-दरति*। तत्रैव कस्यविदश्स्य स्तुत्याःपि
भवत्ययवन्तति चेत्, न; प्ररृत्तिविगरेष मक्ुर्वाण्या किं स्तुत्या?
किव "यश्च" हुत, ततश्च तावानेव सोऽथ: । आनोच्यते । इद
एविडिम दियुक्र ड वाक्येषु द भावने + शब्दात्मिका चार्यात्मिका च।
उक्र च-- “च्भिधां भावना माङ्रन्या मेव लिडदयः ।
श्रयात््-भावना वन्या सर्वाख्यादेषु गम्यते"-इति ।
एकेका च सा साध्यमाघनेतिकन्तेव्यताभिः तिभिरभेर्रचय-
वतो । भावनायां° दि खम एकः साभ्योऽ'शः, तत्करण माग्रेयादिः
साधनम्, प्रयाजादिरितिकत्तेयतारूपः ! तडवायेभावनायां पुर्ष-
प्रततिः शब्दभावनाया भाव्यम्, ख्िडदिः तह्यापारो वा करणम्,
९-- "पफल मसमयो{ऽ्वादःःइति ज, म, ज, ट|
र-- (समथंयितुःदतिज, भ्,ज,ट। इ ते° सं° €. ९.९. ९७।
8-- मौ० खू० 8.३. १। ५--- मो० सखू० ९.२.२९ ।
ई-- “तावानेवास्यायेःः-इति ड । ॐ-- (खयंभावनाय? दति ठ, ड ।
श ॥ ग्रत पयत्राच्छगसम् ॥ (रप्र रत्रा)
्रायवादिक्तै सतिरितिकन्तवयता९ । तचायंभातनाया श्रषचयान-
९-- भावनोपदेश्ोऽवं मौमांसापर्भिाषायां विेषतो व्यक्तः, चथ सङ्खुद्े
लै गाच्तिभास्व रे णाप्यल्पाच्तरेया सम्यग् बोधितः। तथाह्कि-“स च यागादि-
यजेत स्वगंकाम इत्यादिवाक्येन खगं सुददिश्य पुरूषं पति विधीयते | तथाहि
यजेतत्धचास्त्यंश्र द यम्- य जिघातुः प्रत्ययश्च । प्रत्ययेऽप्यस्त्यंप्रादयम्- ाख्या-
तत्वं लिखत्वश्च । तचाख्यातत्वं दश्नलकारसाधारुगं, लिखत्वं पुनलििखमाक ।
उभाभ्या मप्यंश्चाभ्यां भावनेवोच्यते । भावना नाम भवितु्भवनानुक्नलो व्यापार-
विषेषः | सा दिधा- शाब्दो भावना, अथीं भावना चेति । तच प॒रूषपट-
त्यनु कूलो माव यितुरव्यापारविशेषः श्राब्दोभावना। सा च ल्िङंगेनोच्यते;
लिष्शखवणे व्ययं मां प्रवत्तयति, मत्प्ररखत्यनुक्रूलव्यापारवानिति नियमेन
प्रतौतः। यद्यस्माच्छल्दा्चचमतः प्रतोयते, तत्तस्य वाच्यम् ; गा मानयेव्य-
स्मिन् वाक्ये यथा गोशन्दस्य ग्नेत्वम् । स च व्याप "-> नसौ. ८ूक- ये
परूषनिषरूोऽभिप्रायविदेषः ; तै दिकवावयेष् एरूषाभावात् लिखादिश्न्दनिख ˆ
ख्व । पत खव श्रान्दे भावगति व्यवद्कियते । साच भावना खंशचय मपे-
च्तते- साध्य साघन मितिकत्व्यताश्च । किं भावयेत् ? केन भावयेत् ? कथं
भावयेत् ? इति । तच साध्याकाङ्कायां वच्छमाणांश्यचयोपेता अर्थौ मावना
साध्यत्वेनान्वेति ; रख्कप्रत्ययगम्यत्वेन समानामिधानश्चतेः । सद्यादौना मेक-
प्च यगम्यत्वे$प्ययोग्यत्वान्न साध्यत्वेनान्वयः | साधनाकङ्खायां लिखादिच्ञानं
कर्गत्वेनान्वेति ; तस्य = करणत्वं न भावनोत्पाद कत्वेन, तत्पूवे मपि तस्याः
प्रान्दः सत्वात् ; किन्तु भावनान्ञ1पकत्वेन, शब्दभावना-भाव्यनिवत्तंकत्वेन वा ।
इलिकररव्यताकाङ्खाया म॑वादद्ाप्यप्राशस्त्य मितिकनत्तव्यत्वेनान्वेति । पयो-
जनेच्चछाजनित ऋियाविवयव्यापार् आर्यो भावना । सा चाख्यातसामान्यस्य ;
व्यापारवाचित्वात् । साप्यंश्जय मपेच्तत- साध्यं साधन मितिकत्तव्यताच्च ।
किं भावयेत् ? केन भावयेत् ? कथं भावयेदिति । तत्र सध्याकाङ्खायां
सर्ग प्दि फलं साध्यत्वनान्वेति, साघनाकाङ्कायां यागादि करगात्वेनान्वेति,
द तिक्तव्यताकाङ्कायां प्रयाजाद्यङ्गनाल मितिकत्तव्यत्देनान्वेति'?-ईति ॥
[न १
( द्य रत्रा ) ॥ परथमकाण्डम् ॥ १.७
भिधगनेऽपिं शन्दभावनेतिकन्तेव्यताग्डतां सतिं ब्रृवाण्णो ऽथेवादः कथय
मनयेकः स्यात् । यदाह सखूचकारः- “विधिना लेकवाक्यत्वात्
स्तत्य्ेन विधौनां स्यः" -दइति९ । स्त॒तिविरहे दं्वेकाल्याद परि
शब्दभावनया न प्रटत्तिरयंभावनायां पुरुषस्येति तस्या श्रष्यानयेक्येन
मूलो च्छदप्रसङ्ग इति कथय मनर्थिंका स्तुतिः स्यात् । यत्वथेवाद्र दितं
केवलं विधिवाक्यम्, त्र विधिरेव स्छति माचिपतौति नोक्रदोषा-
वतारः; इह प्रत्यचश्रुतायां स्ततौ सत्यां कि माचेपक्तेगेनेत्यलम् ।
यर च विचारः उन्तरर सर्वेष्वेवायवादेषु द्रष्टव्य दरति।
श्रन॒तवदननिभिन्ताश्टद्धिपरि दारेषणो पस्पशेनस्य प्राश्रस्त्य मभिधाय
तत्साधनन्डताना मपां सखतः शद्धत्ात् स्वसखम्बन्धिदद्धिडेतुत्वाख
तक्रुक्छिति भित्याद्-- “मेध्या वा दति ॥.५॥
ददानो गद्चिदशेनलच्णएनाङ्गान्तरे सदतं खमन्तरकं बरतो पायनं
विघत्ते- “सोऽभि मिति “सः यजमानः श्रिम्" श्राडवनौ यम् ।
मन्ला ्थस्तु- हे व्रतस्य पालक ! अरे ! श्रनुतवदनत्यागादिरूपं “तं
चरिव्यामि ; तत्कन्तुः श्रक्रो ग्डयाषम् । शक्रोतेलिंडयाचिष्ययम् ।
मदौयं "तद्" बतं “राध्यताम् सम्टद्धं भवविति* ।
ब्रतपतिपदं व्याकरोति- “श्रग्मिवेँं देवाना भिति। छउभय-
वाक्यस्याव्याख्येयत्न मच- शकेयं राध्यता मिति। तच व हेतु माड-
""नाजेति । “तिरो डतम् श्रविस्पष्टायं पदम्“ ॥ २॥
१-- मो० ख०.१. २.७ । र्-- 'यदथेवादर्ड्ितं?-दइति ज,भ्क,ज.ट ।
१ (> क
इ-- “ख्व'-इति क । £--वा० स ९.५. ९। तं सर २.५.९०. ८।
४५-- यतोऽच अविस्परटाथं पदं मास्ति, अतो व्याख्याने प्रयोभनाभाव दत्र्थः।
3
ॐ ॥ शलप्रथब्राद्ययाम् ए (श्प्र० शत्रा? )
स्यौकछतस्य व्रतस्य यागसमाभिपयेन्तता माह-- ° ““श्रथेति ।
स्थिते" यागे प्ेविति । विखजेनमन्त॒ माइ-- “श्रद्ने त्रतपते
ब्रत मच्ारिष मिति । श्रजाशक मराति पूर्वमन्त्रादेलक्वण्छम् ।
गज हेतु मार- श्रश्यकट्धोति। यो यज्ञस्य पयेवसामं प्राप्रवाम्,
“एतत्” कमै क्तम् श्वग्रकत्” शक्रोऽच्छत् । तस्मे तेन कर्मणा
अराधिः सिद्धम्; तत्कमं चसिष्यदित्ययेः। श्रगन्निति गमेखलैि
“"मन्ले चसेति,? ज्ञेखंकि, दल्लृडयादिखलोपे९, “मो नो धातोरिति" ।
रच व्रतोपायने मन्लान्तरं विधातुं पूवेमन्ल्ात्तस्येव विशेष मार--
“एतेनेति । यत “एतेनः वच्छमणनेद मद मित्यादिना बदवौ
त्रत सुपयन्ति, श्रतस्त॒॒ हेतोः च्ननेनेवोपेयात् । एवकारेरेष मन्तः
प्रशस्यते, नतु पूर्वां निषिध्यते। अरत एव॒ कात्यायन्ने र्य
मप्याइ- “श्र्मे बतपंत इद मर मिति वा-इति .॥ ₹॥ ५
द्द् मद भिति मन्ते कम॑त्वेनापादानल्वेन च सत्यानृतयो रभयो-
रेवोपाद्ाने कारण माद- यंवा दति । यद् दूद् जगत्,
तत् सवं ममृतं सव्यं वेति कौोटिदय मेव; न तोया कोटिरस्ति।
सत्य मेव देवाः; चिरावस्थानात्, नियमेन खत्यवादिवाद्ा। श्रनृतं
मनुय्याः; स्भ्नदृष्टवदन्यकालावस्थानात्, प्रायेष्णानृतवादित्वाद्धा ।
तया च देवमनुष्याणां सत्यानृतवादित्व मेतरोयकेः <ष्यान्नातम्-
९-- वा० सं° २. २८। ते* सं° १. ६.६.१३ ।
--- पा० ख्० २. ४.८० । दे-- पान ख० ब्. ९. ई८।
४-- पा सू* ८, र. ९४ । ५-- वा० सं १. ५.२।
व्-- श्नोन्दू० २.२.१२९ अ-- °तेत्तिरोयके-इति ज, भ्क, ज, ट, ड।
(श१ध० रत्रा ) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ९९
“सत्यसंडितः वें देवा श्रनृतमंदिता मनुब्याः”-दति \। सत्यानत-
वदनसाङहित्यं डि तच विवचितोऽथेः ; “तस्माहौचितेन सत्थ मेव
वदितव्यम्??-दति वाक्यशेषात्? । यदनेन मन्ल्ेणोच्यते तम्धलग्येय
देवातुपैविः-द्रत्येवमाल्मक भिम मयं मयं मन्त्र आहेत्ययेः ॥ 6 ॥
नेन मन्त्रेण ब्रत सुपेयुषो नियम माङ-- “सवा दइति।
शखः" दृत्यं शतत्रतोपायनः “सत्य मेव" इल्येवकारकरणणादभतं न वदे-
दिच्ययेः। श्रसल्येवकारे यद्यत् सत्यं, तन्तदवण्यं वक्रव्यं स्यात्,
“ग्रहं सम्माष्टो तिवदेकल्वस्या विवच्ितत्वात् ; अनृलव चनं चाप्रतिषिद्ध
स्यात्, दव्यते च तन्निषेधः । श्रत एव तेन्तिरोयके दशेप्रणेमासप्रकरणे
समाश्नायते-- “तस्यैतद् त्तं नानृतं वदेत्-इतिर । यद्यप्या-
इहितृ््ेमा चच्यानृतवदन मन्यच प्रतिषिध्यते" “तस्ाद्ाडिताञ्नि-
{नितं वदेत्”-इति५, तयाप्यनृतवदनर्व॑जेनस्य दशंपष्णमासाङ्गत्न सिद्धये
पनरि द वक्तव्य जेव; इतरथा द्यन॒तवदनेऽपि पुरुष एव प्रत्यवेयात्,
क्रतुः पुनरविगण एव स्यात् ;-
“नको नाम क्रतुमध्यस्यः कस्र््रादोनि भच्येत् ।
न क्रतोस्तच वैय॒ष्छं ययाचोदितसमिद्धितः'-दतिन्यायात् ।
नन्वनेनापि वच्रनेन कय मनृतवदननिषेघस्य कमाङ्गत्वसिद्धिः?
वदेदितिप्रत्ययार्थंस्य कतुः भराधान्यात् तद्ये एवायं प्रतिषेध इति
डि युक्तम् । कमेप्रकरण्णत् कर्माङ्गतेति चेत्, न ; प्रतिषेध्यपाटादयषिः
₹-- ना २.९. द् । २-- तत्रैव ततः घाग बरव्यम् ।
इ-- सं २. ५.५.२१ । ४-- “नि षिधष्यतेः-द्ति ज, म्क, ज, ट।
४--- “न वाद्धिताभिनान्डतं वदितव्यम्??-दतौदेबोपरिदछात् (२.२.२. २०,)।
५ ॥ प्तपथयवब्राद्यगम् ।॥ ( शप्र शब्रा° )
क्रिथायास्तावत्कटेश्रषतां पदश्रत्या प्रतोयते, तदथं भमतिषेध्यम् ,
तादर्थ्यनेव प्रतिषेधोऽपि चाभिधौयते इति ओतेन पुरुषायेल्ेन
प्ररटेन प्राकरणिक दगेपणमासाथंता बाध्यते ।
नतु न वदेदिति पददयगम्यप्रतिषेधस्य कन्तैः सम्बन्धः, पद-
इयवाक्य मिति कथं प्रतिषेधस्य कन्तः सम्बन्धः श्रौतः ? दति चेत्,
म ; यथा “यदं सम्माष्टौ ति पद दयगम्यसम्म्ा गेस्य यदशरेषता, तथापि
दितौोयायाः क्रियासामान्यं प्रति यदस्य गेषलाभिघानात् तदि-
गरेषस्य सम्भागंस्य पदान्तरेणोपस्यानेऽपि गओेषगेषिभावस्य खरता,
तदत् । श्रत दर पुरूषार्यी निषेधो विधौयते सूत्यैव विहित
इति चेत्, तयापि हि तस्या एषेव शुतिमूलं भविग्यति ; इयो-
र्थेखाम्यात् । श्रतो युक्र; श्त्या प्रकरणबाघ दति। श्रय मुदस्
अविरोधे न दुबेलं प्रबलेन निराक्रियते; न तु स्यम्प्रवर्लैः
मित्येव दुबेलस्य दिखा न्याय्या । न चेह प्रकुतक्रियया कन्तुः
सम्बन्धे प्रकरणबाधः; रतो न केवलक्रलयेतेति।
ननु पुरुष्रमाजाथौऽनृतनिषेषः सत्येव सिद्धः, स एव क्रतुगत-
पुरूषा्थीऽपि भविव्यतौति कि मनेन विशेषनिषेघेन ?। न च तस्याः
खरतेरियं श्रुतिमूल भिति युक्तम्; खामान्यविगशरेषतया सूलमूलि-
भावाखम्भवात् । एवं तहिं खवेविश्रेषगामिना सामान्येन सति-
सिद्धस्य निषेधस्य प्रकरणाबाघायाचः क्रतुगतपुरूषविगशेषे श्रनुवादो
ऽष, तस्य प्रत्ययायेत्वेन प्राघान्यादिव्य॒क्रम् । स्यादेवं यदि कन्तैः
१-- “ऽपि न श्ेषद्धेषिभावस्य ओओतव्वभङ्.*-दइति ज, भ, ज, ट, ठ ।
म्-- ख्तदनन्तरः “ज्रत-इति पद मधिकं ज-भ ज-ट-पुस्तकेष ।
(श्ण शत्रा° ) ॥ परयमकाण्डम् ॥ २९
भत्युयायेल्डं स्यात्, न त्वेतदस्ति; श्रनन्यलब्धस्येव शब्दा थत्वात् ।
अवश्ाजिघातव्यया भावनयेवाक्ेपात् कर्तः प्रतौतेः। न च “लः
कमेणि च-दतिर्खतिवलात् कन्तैः प्रत्ययायेता ; तस्याः रू^तैद्धं-
कयोररित्यनेनेकवाक्यवे प्रत्ययाभिघेयलेनोच्यमानयो दि तेकत्वयोर्ग्या-
वत्तेकलेनेव कन्ैः समपेष्णत्,-- कन्तै द्वित्वे दवचनं कडेकलतेे एकबचन
मिति; श्रतो भावनया संस्थया वा श्राचपादेव कन्तः प्रतौतिः सिद्धेति
न स प्रधानतया प्रत्यायः; श्रतः क्रियाया एव प्राधान्यात् तस्या
एवाङ्गतेनानतनिषेधो विधौयते । न च पत्या पुरुषायंतया विहि-
तस्यानतवद् ननिषेधस्य र कथय मिह प्रकरणात् क्रतलर्थतेति" वाच्यम् ;
“खादिरो यपो भवति*?-“खादिर वौचंकामस्य९?*-दइ तिवत् संयोग-
घरद्रक्तनोभयायंत्सिद्धेः। उक्र हि-““एकस्य तभयले संयो गण्रयक्कम्?”-
दति । रतः सत्य मेव वदेदिति दशेप्रणंमासाङ्गतवेनानतप्रतिषेधस्य
विधिरय मिति सिद्धम् । तदाद कावत्यायनः- “दद् मह मिति
वा सत्यवाद्यतः, कर्माङ्ग समुत्तरे सत्यवदनम्?-दति< ।
तस्मात्ते यग दइति। यश्रख्िनां टेवानां यशोऽपि यशःप्रति-
पादटनाय प्रशस्तम् । “एवम्ः “श्रग्मं ब्रतपतेः?-दइतिमन्वत् । दद मद
भिति क्रियाविगशेषण्त्वान्नपुखकम् ॥ ५ ॥
-~--- -- --~ ----- ~ ~~~ ~= -------~
९-- पा० ख ₹. ४. ¶€ । र्--पा० दू १. ४. २२ ।
2-- “विद्ितस्यातोऽन्टतवदननिषे घस्यः- द्रति ज, ग्क, अ, ट ।
8-- “कर्माेतेति?-दरति जादिषु। ५-- इद्ेवोपरि्टात् (२.६.२.९२.)।
द्-- रे० त्रा २.२.१९ । खादिरं खगंकामो वौयंकामो वा?-दति खाप
खण ख ७.२. २ब् | ॐ-- मौ ° सख० ४. ३. ५ ।
= वा० स'० १.५. २। <-- खौ स ९, ९. १९१,९२ ।
ब्र ॥ शतप यन्रदछणम् ॥ ( रपर शत्रा ९ )
मन्लेणाभ्युपेतस्य व्रतस्य प्रसङ्गादिस्जेन माद-- “श्रय *स<सित
दरति । श्रचत्यविसजेनमन्लस्यः अय मयेः,- बतोपायनात् प्रागदं य
एव ' रनुव्योऽस्मि, बतं सुक्तास एव मनुग्यः दद मसि; न तु बत-
समये इवर देवः । इद मिति क्रियाविशेषणएलान्नपुंखकरम्? ।
नन्वसौ मनुग्यो बरतसमयेऽपि मलुव्य एव, तत् कि मुच्यते य
एव मनुग्योऽसि ख एवेद मस्मोति ? तचाह- ““श्रमानुष ऽदबेति।
मनुख्योऽपि हि तदा च्रन्यात््मकत्वात्* श्त्यवदनाद्वा देव इवेत्युक्रम्,
ज्रलत्यागे तु छते ब्रतारम्भात् प्रागिव खभावसिद्ध मनुस्य मेवेति ।
ननु यथा व्रतोपायने श्रनतात् सत्य सुपेमौ त्यक्तम्, एवं तत्त्यागे
सत्यादनृत सुपेमोति किं नोक्त मित्यत श्राद-- “न दति ।
मदत जत्कर्षात्^ ( दे त्त्वात्< ) भरच्युतलेनात्यन्तनिङृष्टमागुष्पूल-
मरा्षिकयनस्य परूषत्वाद नवकल्पनं तद्ाद्-- “तदु खल्विति ॥ ई ॥ छ
ब्रतप्रसङ्गादागतं तददिरुजनं समाप्य पूर्वेदयुयेजमानेन तानन्तरं
यत् कन्तव्यं तत् प्रतिजानो ते- “च्रयात दति । यतो ब्रतानन्तर
मशनानशनापरनामक मारण्याद्यश्न मेव यजमानेन कर्तव्यम्,
अतः" तदनन्तर मेव तस्य निरूपणं क्रियत इत्ययः ।
९-- “न्तं विदटजते येनो पायात्” इति का ्ौ °= ३. =. २९ । “परे
दि त्रतम्रदे दौ मन्लावुक्तौ घ्ने त्रतपते इदमद भिति वेति (का०
श्री ° ० २. ९. ९९.), अच इद मद भियेव मन्लः श्यभिमतः%-
दरति इर्खिामिनः। श्रुतिश्च सा इद्ेवाये बटव्या-२. <. ३. २३ ।
२-- मन्लपाठः खलु वाग्सं° २. २८, २ दद्यः |
द- नपैसकत्वम्'- इति भ, ठ, ए।
४-- “च्खात्नात्मकत्वात्*-इति ग्› .सात्म कत्वात् -इति ङ ।
५--- “उत्कछद्ात्'-दति ए) €-- नास्त्येतत् पदं इ -पुस्तके |
( श्च्यण शत्रा ) ॥ परथमकाग्डम् ॥ १,
. भ्रतिश्चातस्याश्नाभ शनपकस्य प्रश्ंसाथं केवलान श्मपक्तं निरसित
सुपन्यम्यति- “तदु हेति। “तत्” तस्मिन्नश्नानश्ननविषये सवयसः
घुचः ( "सावयसः ) -अरषाढङ्'-नामकः, सर्वात्मना श्रश्ननत्याग मेध बतं
मेने । तया मन्यमानस्याषाढ्स्या श्रय माइ-- “मनो इत्यादि । च्रुप-
न्यस्त मपि मनुग्यस्य मनः शत्रा" समन्तात् जानन्ति । श्रतो योऽसौ
यजमानो जत सुपेति, एष नः प्रातरवश्यं यच्छत दति ज्ञाता
“विश्चेः स्वँ “ते देवाः बतदिवसे यजमानस्य ग्रदानागण्छन्ति ।
'उपवसयः-नामनिवचनेन देवाना मागमनं दृढयति-- “तेऽस्येति)
"उपः समौपे यजमानस्य वसन्ति देवा अस्मिन्निति पवेदिवस "उप-
वखथयः-नामक इत्यर्यः ॥ ॐ ॥ |
. श्रस्तु कि ततः? इति चेत्-- “मनुप्रयेखिति । ग्डे मनुय्येव्वा-
गते न्त्स “यः” कञिद्जमानः स्वयं पूवे ग्डच््ौतेति यत्तदेवा-
तुचित मिति वितकयामः; श्रय यः कञ्चिद् देवेस्वन्मत्छु पूरं
ऽ्नौयादिति यत्, तस्यानवक्लुिः किसु वक्तव्या ? कंुतिकन्यायफल
माद-- “तस्मादिति । "उ'-इत्यसन्देहे । तस्मादेव हेतोः अ्रग्रन-
वजनलकच्णऽर्ये नास्ति सन्देह द्त्ययैः ॥ र ॥
अरषाढेन चेन्मूनिना निर्ण तो ऽनग्रनपक्तः, तदं स एव परमाथ; ;
कथ मशननान ग्नपच्ः ? इति चेत्, ्रस्यापि सुनिनेव याज्ञवरूक्येन
सोपपन्तितो निणोतलादित्यार- “तदुदेति । (तदु तस्िन्नप्यग-
नानश्ननपच्छे याञ्चवर्क्य उपपत्तिम् “उवाचः श्राद ।
अरग्रनानग्रनलचषणसरमतसमयैनाय प्रत्येकपच्चौ दूषयति- “यदी-
ति । रैविके हि कर्मणि देवान् प्रत्युदिष्टस्यैव हविषः प्रथम मनुप-
२४ ॥ ्तपयव्राद्ययाम् ॥ ( १* शत्रा)
योगः, काम मन्यस्य ; पिच्ये युनरतिनियमाद्धविषोऽन्यदन्पि श्रनुप-
योज्य मिति पिदेवत्यता मापादयतौति याज्ञवहक्यस्याश्रयः ।
तत् “के रैविक्े कर्मणि प्रागपि भोक्तव्य मिति यः, त माश्रय
मजानानः शङ्ूते ; तं म्रत्याद-- “यद्यु इति। “यदुः यदि श्राति,
तदा श्रशिभिषतो देवानतिक्रम्य खयं गुक्रवान् स्यात् ।
श्रश्नानश्नपच्योरूभयोरपि दोषशेत्, का गतिः? दति
( तजाह- “स यदिति.) "यद्" इव्य मशित मप्यनशितवदर् भवति,
तदश्नो यात् । कि तदिति तदाद-- “यस्येति । “यस्य व्यस्य सम्ब-
न्ध्यन्न (हविः, देवा न गन्ति, तद्शित मपि सद् श्रनश्ितवद्
भवति ।
तयाल्वे ययोदौरितरोष्नद्याभाव माद-- “स यदिति । च्रश्रना-
देव न॒ पिददेवतात्वम् ; श्रश्वमानस्य देवायोग्यत्वाररेव न देवाना \
मतिक्रमःर ॥ < ॥
श्रय किं न्वेवं प्राश्यद्रव्यम्र? दति तदाह- सवा द्रति।
्रारण्यय्रहणं प्रङतदगेपणेम्यासदविव्यंतिरिक्रोपलच्णम् । शच्ंः
दरचोद्भवं फलम् ।
९-- नास्त्येषोऽशः ठ-पुस्तकादन्य च ।
२-- “श्नान्न पिद्टद्वतात्वम्, तस्यान्नस्यादेवयोग्यत्वादेव न देवाना मति-
कमः? -दति ड । ऋश्नानश्यनपिद्टदेवतात्वम्, च्छस्य यजमानस्य टेव-
यो ग्यत्वगदेवं न देवाना मतिक्रमःः-इति ज, भ्, ज, ट |
द-- य कि त्वाश्यद्रव्यम् ?'- दति ज, भ्र, ज, ट; खय किं तादृग्
व्यम् ?- दति ठ ।
( १० शब्रा ) ॥ पथय म काण्डम् ॥ २५
“सुक्तो पलचणत्वे सुनिविग्रोषव्यवदार प्रमाणएयति-- “तदु हेति ।
षा नाम कञ्चित्, तस्य पुचो ववाष्णैः, तस्य नाम वकः" दति, ।
सुनेमेत मपवदति-- “तदु तयेति । तत्र हेतुः-- “न्रौ हियवयो-
रिति । शमोघान्यः तिलमाषादि ।! उपवचिनोतौति ("उपचम्”
अन्येनापि माषपिष्टेन भिचितं नोहिपिष्टम् । चिचतुरान् यामानपि
स्थापितम्, “उपचितं बड भवति इति प्रसिद्धं तदाद- “त्रौडि-
यवाविति। चरतो माषोपयोगे ब्रौोडियवावेव यत उपयुक्तौ स्याताम्,
अ्रतस्तया न कुर्यात् । च्रतो यक्त मार्य मेवाश्नोयादिति।
तदेवं व्यवस्थितं सछद् शनम् ॥ ९०॥
ख श्रादवनोयेति । तां रात्रि मादइवनौयागारे गाडेपत्यागारे
वा शयौतर। तत्रैव शयने डेतुः- देवान् वा दति। "उपावन्ेते"
मोपे शेते । श्रघः श्योतः न पुनः खद्भाद्युपरि; यत उपरि
स्थितं अओेयांस मघ एव सिताः उपचरन्ति ॥ ९९॥
अरय प्रभाते श्रष्वधीः कन्तेव्यता माद- “सवा दति। खः
मसिद्धोऽष्वयैः प्रथमेन कमेष्ण श्रप एवाभिसुख्येन प्राप्नोति । किं
तत्मयमं कर्म ? तदाद “श्रपः प्रण्यतोति। स्तच्वापां प्रणयनम्;
““च्रय संयो तिद ति, वच्छयमा णसंवयवनार्थम् । श्रत: संयवनात्
------~~--~~ ~-~---------- -- = ----_~~~~ ~~~ --- ~~ ---------~--------~-~-"-^ >
९-- 'मावानयपि पापितम्'-दइति ज, भ्, ज, ट ; (माखार्बापित'-ड्ति ए।
र-- का०्श्नो० ख २.२.१४, १५ । इ-- “से वतेः-इति ठ ।
€ -- “खद्काद्युषरि ; यत उपस्थितं च्रेयांस मध उपस्थिताः'-इति ज, भर, ज,
ट । खड्षद्युपरि श्यत ; उपस्थितं चेयांस मध उपस्थिताः?-इति ठ ।
५- श्प द्ना० शकण अथवार् रन्रा° र्क० ।
4
चद ॥ प्रतपथन्राद्छयणम् ॥ (१प्र० शब्रा)
प्राक् प्र्तोतानां नागरे पुनः प्रणयनं कायम् ; कृते तु संय्वने तन्नाशे
$पि प्रयोजनस्य, जातवान्न पुनः प्रणेतव्यम् |
नैचु अन्तर्वेदि प्रणीता निनयति दत्युपरितन-निनयनाथं
पुनः कस्माच प्रणयन मिलि चत्, न; संयवनप्रसक्तौ तासा मेवापां
प्रतिपल्तिमाचम्, अती न तदपां प्रणयनस्य प्रयोजकम् ; न डि
चात्वाले प्राशनं कृष्णविषाणणांर प्रयुद्क ।
श्रयोभयं माघयतः" प्रणयनस्य कथय संयवन मेव प्रयोजनम्,
न तु अ्रन्तवंदि निनयन मिति चेत्, (न+), “प्रणेपाचं निनयति?
दरति दितौयया श्रपां संस्कारकमेवप्रलोतेनिनेयनस्यो पयुक्तसंस्कार-
तया प्राश्ननवत् प्रतिपत्तित्नात् । संयवने तु समानप्रकरणे शराखा-
न्तरे “श्रणोतानिः (चदकषि) संयोति?"-दतिः टठतौयया अपा
संयवनं प्रति गुणत्वप्रतौ तेः । श्रतः संयवनायं मेव प्रणयनम् । १
उक्र प्रणयन प्रगशरसति- “यच्छी वा दति । श्रपां यन्ञसाघधनतया
यन्न॒रू पत्वात्त दि स्तारात्मकस्य प्रणयनस्य यच्ेविस्तार रूपत्वात् प्राश-
ख्यम् ॥ ९२॥
उकं प्रणयन मनूद्य कस्ते ति व्याड तिचतुष्टयात्मकं मन्लं< विधत्ते
“ख प्रण्यतोति । चे प्रणोतोद्क! को नाम त्वां यज्ञन युनक्ति
१-- “संयोजनस्यः-इति ड । स्-- इदेव २.२.२। कान्य ०२.५.१२,२य्द्।
३-- इ इ. २,९.१८,२८ ; कान्थौ० ७.३. २९ ; तेसं ° ध. १.२.१५ ।
9-- 'छथोभयसाधनता!- द्रति ड । ५-- नेतत् पदः ठ-घस्तकादन्यच ।
्-- ञ्द्देव €. ३. र₹। ऽ-- परणौतेन?--दइति ज, भ्त, ज, ट, ड ।
= आापन्श्रोन्ू० २.२४. ३। €-- वा० सं° ९. ६. ९-8 ।
(१० रत्रा? ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥# २.७
योतु समथेः ? यः समयः “सः युनक्ति। "कर्मे ला म्रयोजनाय
युनक्ति? यस्मे युनक्ति, तस्ते यनक्ति। योजने कर्त्ता प्रयोजनश्च
दुर्ञान भित्ययैः । व्याद्ियन्त दति व्यादइतयः' मन्लाः ; धुरजा-
नलाभिघानात्, अनिखित्य वचनाच्च “श्रनिरूक्राःः। व्यादइतिविश्े-
षणस्या निर्क्रत्वस्य प्रयोजन माद- “च्रनिरुक्रो वा इति श्रनिन्ञातो
डि पद्ायेः क दृत्युपय॒ज्यतेर । श्रतोऽसावनिर्क्रः प्रजापति "कः
दत्युच्यते । “को द वे नाम प्रजापति” दति श्रतिः२। श्रतः
अतिसाम्यात् प्रजापतेरनिरुक्रत्वम् । श्रयवा वाचकमन्लोच्चारण
मन्तरेण मनसेव (ध्याला") प्रजापतेरहामादयपि प्रजापनिरनिर्क्रः५।
“यन्तुः तत्माजापत्यं स मनसा जुद्ोति, मन दव हि प्रजापतिः
दूतिः च्रुतेः। श्रस्लनिर्क्रः° प्रजापतिः, प्रम्दते कि मायात मित्यत
, एद "प्रजा पतियेज्ञ इति । “प्रजा पतिर्य॑ज् मब्टजतः-द तिः
यन्ञसखष्टतवभ्रतेः कायस्य कारण्णद्भेदात् । तया “एष वे खप्तदट्शः
प्रजापतियन्न मन्वायत्तः?”दति< सप्नदरशसमुद्ायात्मकस्य प्रजापते
९-- "निख्िव्य अखवचनाचः-द्रतिठ। २-- दति पयनुपयुज्यते"-दरतिव।
दे-- ते° ब्रा २.२.१० । 8 -- नास्येतत् पद ठ-पुस्तकएदन्यच ।
५-- ^पनिरुत्तं वा उांखु''-इति; “अनिरुक्त हि मनो ऽनिस्त्तां छयेतद् यत्
तूष्ण म्-दइति चेद्धेव (९.द्. ५.१०, २. 8. ४. ५, )।
--ते° सं° €. ६. १०. द । “मनोऽसि प्राजापत्यम्'?-इति तचव ९. ९.
२. १९२, ““मनो वै प्राजापत्यम्'”- दति च ९. ई. ९०. 8 ।
"पतेः स त्वनिरक्तः-इति ज, ग; ज, ट ।
ते" न्रा० १. ७.९. 8 | रेः त्रा० ७. ४.२१ । ‰प्राजापव्यो यच्त्?”
इतिति स'° ९. ६.२० । <-- ते स ° ९.६.१९. ९।
क्ट ॥ ्तपथन्राद्धय णम् ॥ (श्प शत्रा?)
सकलयज्ञालुगमच्रुतेः। श्रनुगच्छतख सामान्यादेलके ग्न यक्
च्रतुगन्तव्यः ; व्यक्रावभिमानद् शनात् । यस्मात् प्रजापतिर्यन्ञः९, श्रतः
अनिस्क्ताभिर्व्वाद्तिभिः प्रणए्यनाद् निस्क्रप्रजापत्यात्मकतया अनिरुक्त
यज्ञ॒ मेव युनक्ति" प्रारभत दत्ययंः॥ ९२ ॥
म्रश्ब्दो पान्नप्रकषेष्ू चितप्रायम्यदारा प्रणयनं प्रागस्तावौत्-
'यस्लो वा दति। तच नयतिपदोपात्तप्रापणात्यमकविस्तारदारत
दति शश्रयापः-दत्यस्यावयवाययर्यालोचनयापि द्विधारः स्तोति-
''्यद्धेबेति । ्रनियोग एवकारः न नियोगेन प्रागक्तरोत्या
स्तिः, किन्त्वेव मप्यस्तोत्ययेः । श्राभ्रुवन्तिर सकलं जगदित्यापः !
ताद्शा मपां प्रणयनात् प्रथम मेव सवं माप्तं स्यादित्यपि प्रशस्तं
लत्मणएयन भित्ययेः ॥ १४॥
शअयवास्य कमणो यदेवाङ्गं प्रापयितव्य मध्वर्य्वादयः पमादत्
प्रापयन्ति, तद कल्यम् उद काचमनप्रोच्ण्णदिना* परिदरन्त श्राप
यन्ति; श्रतोऽप्याप इति तत्मणएणयन प्रशस्तम् ॥९५॥
न केवल मवयवायपर्यालोचनया, उदकप्रभावपर्यालोचनयापि
भाश्स्त्यं वक्र मारभते- देवान् हेति। श्रसुराश्च रच्वांसि च
्रसुररच्खानिः । -श्रनसन्तानपुसकाच्छन्दसि'"-इत्यषन्ततात् समा-
९-- “सामान्यष्देलाकेश्यानु गन्तव्यः । व्यक्ताद्यभिमानदश्ंनात् प्रजापति-
ये ज्ञःः-इति ज, क, ज, ट ।
२-- नस्त्येतत्पदम् ड-पुस्तके । ठ-पुस्तके तु द्देधाः-इति ।
ड -- व्याश्रवन्ति-ङति ड, ८। ४-- शश्रस्तम्?-दइति ज, भक, ज, ठ।
४-- “उदकपोच्तणाचमनादिना'-डति ठ ।
४
( श्व्छ० शत्रा० ) ॥ पषथ्यमकाग्डम् ॥ १२९
सान्तः" ।* न यच्छघ्व दतिः यष्टुं न लभध्वं यूय सिति वदन्तो
"रर च्चः प्रतिबन्धयेय॒रित्यथेःर ॥ ९६ ॥
ततो देवा दति) दत्थं प्रतिबद्धा देवाः ^एतम्' श्रल्लचशं वञ्ं
ददृष्एः। श्रां ब्लें “ता एता ्रापो वज्रौग्धत्वा-दृत्याद्ि
अत्यन्तरे प्रसिद्धम्: ; तदाद- “वचो वा दति।
न केवलं प्रसिद्धिवलादच्नत्म् उपपल्तिवलाचेत्याद- “नवज्नो
होति । उपपत्तेः प्रसिद्धिं मै-गनब्द आआद। तां प्रसिद्धा सुपपत्ति
दभेयति- “तस्मादिति । यस्म्मादापो वः, तस्माद् एता श्रापः
'्येनः पया गच्छन्ति, तं पन्थानं “जिन्न गत्तं कूवंन्ति। गत्वा वा
"यच लणगुल्मादौ उपतिष्ठन्ते, तत् "निदं दन्तिः निःसार कुवे न्ति ।
(ते*) देवाः “एतम् उद्कलच्णं वचम् “जदयच्छन्" उक्तप्रकार प्रणय-
नात्मक सुद्यमनं तस्व छतवन्त इत्यर्यः । "तस्यः वचस्य सम्बन्धिनि
शश्रभयेः तेन वज्रेण परि इतभये*, “श्नाद्रेः नाशयन्तीति नाद्राण्य-
सुररचसानि, तद्दिते, “निवातेः तत्संस्यष्टोनर वातेनापि र दिते,
स्थाने । यथा देवाः छतवन्तः, तयेवेषा मध्यः ॥ ९७ ॥
प्रणयनभरकार म(द- “ता उच्धिच्येति। चमसादिपाचस्योपरि
१-- पा० ख् ५. ७. ९०३२ । र्-- श्रतिवबन्धुरित्य ः*इति ठ ।
द-- तेन ब्रा २.७.२९. द्. 9; ट० स"° ८. १४. १२ ( खमाम्ोनेन )
8-- नासत्येतत् पदं ठ-एस्तकादन्धच ।
५-- ˆसम्नन्धिनाभयेन वच्चेण-द्ति ज, भ्क, ज, ट । (सम्बन्धिनि “ख
भये” वज्रेण परिद्ितभयेः- द्रति ड ।
६-- “तत्संरटृखटेनः- दति ठ ।
० ॥ प्रतपथत्राद्यणम् ॥ (रप र्ना०)
सिक्का पूरयित्वा न पुनः ( तेन पाचेणर ) कुतञिष्लला रयाद् दूत्य
गा दंपत्यस्योत्तरभागे स्थापयेत् । श्रापस्तम्बस्त॒ स्थापितपाचस्य स-
{ [त्
मन्लक पूरणा मादः; दद तु ब्राह्मणे पूरितस्य स्यापनम् । श्रत-
स्तथैवोक्तं कात्यायनेन-- ““गादपत्य सु त्रेण दपाचं निधाय -इ तिर ।
अवश्ये प्राः नेतव्याना मपां* किं गारंपत्यस्योत्तरदेओे स्थापने-
नेत्याशङ्ा तत््रयोजनकयनेन स्तोति-- ध्योषा वा श्राप दति।
अरप्-शन्दस्य स्त्लोलिङ्गत्वात् । टषेति, ्रभिशन्दस्य पुल्िङ्गत्नात् ।
""्टहपतिना संयुक्ते ज्यः५"-दत्यञ्चितिगरेषो गाददेपत्यः। तद्ावास
दूह लच्णया गादपत्य उच्यते । श्त एव तस्य ग्टदत्व सुक्तम्-
८८ (= ५ १9 र
ग्टदा वं गादपत्यः-दतिः ।
उदपाचस्थापनं प्रयोजनान्तरेण स्तोति- “वचं वा इति)
श्रप्रतिष्ितः असम्बद्धः। “नेन मिति। त मेन मश्क्रम्, अ्रनुद्य-
न्तारं -संष्टणातिः हिनस्ति “श्टहिसायाम् “पादोनं
सखः । श्रतो दिंषापरिदाराय स्वयं सन्नद्ध एवोद्यच्चछेल ॥ १८॥
उद्यन्तुः प्रतिष्टा सुक्रा उद्यन्तव्यस्यापि प्रतिष्टा माद-- “ख
यदिति। “गरदा वे प्रतिशटेति। कोओे स्थापितस्यासेरिव< बवातादि-
च [~~ १
सयग विर दात्त रए्यस्याविनाणणो वचस्य प्रतिष्टा ।
` ९-- ठ-एस्तकादन्यच नेते पटे स्तः । २--श्चौ० ख ७.९. %।
इ-- श्यो ख० २. ड. ९। खता खवापः परणौता उच्यन्ते ।
8-- “नि घधायः?- द्रति वश्य पाङ नेतव्याः । अपांः-दइति ज, म, ज, ट ।
५-- पाग सू० 8. ७.&० | ई-- < ८ पं दद्टव्यम् ।
< ~ कऋता°् पः | स--- पा सू ° 5, (4 <¢ |
&-- “ख्यापितम्यामे्वि'- दति ज, भक, ज, ट ।
। 2 “2 ९) ड, (28५), -- > । ९७०१-2 >॥ > ७1211 --©
। {६४ 2) ८ )१०4) २र 1 ४> । > - "2 ०9 ---ॐ
| ० 8 "दे "र ०००1४ ५9-८1-1० 311 > १5, --
| षटि "हे "ठ गे ०) --8 । षे ह 7 न ०10 --े
॥ ०.2 ष "टे “द ०1४ „1 य् 1 21011 311,, - टे
। ० ०५ +र] ५ 1. २113
1119 1५१२१ {०४0 9, । 88 6 "8 गः ०) --
१], ( ०५०1 १५३ ) । ।० ०२9 १५1१९, 1९] (4
11 91, 1 क.) _ स क ›,
०२६।००४४ ५९९] ००1१४ ॐ) २19 । > 1१५०७} ॐ] ।२ 1४ -.,>।
-.10 ९।८०२८४७ ।५९।२ 2] £ ७।२।८ ५] 12५, । (२६६10 1२1 2 |
। | 2 | ८,, --3,1 ०1५० 13 । 1२2 २29} £ 1101४ 11042
191 । ९।२९४> २] ९] 12 | 219२] 0, ॥०0 । 1921511 ।।>
॥ ° 2॥ 1२}॥९| 1४8 {७ 8।२]
ॐ ६।९| &0,, -- 210. 11७०६] (2121९ 105 । 1५०६
२२।३७ „11 -,.11{६] 10140, । ०190 ५८।२ ४.1५ २-२।४
1160, । २९.219 11|| ^] र), 1९111 319
ध ५1 । 1२2 11, - >) 1 ०0 [0।६ 1192119
॥ > ४८॥ ९५९9 ०२०५८1३] 1५०७ 1
-{2 द 9-.९1६9 411 2/8, = । (९५९२2 2०००३५४
। ।०{& 44, --1 ७५ । र 19] 1५182
21 क 11 । 11 391 क 2 1111
षष्ट ॥ 1521 ४।१।२॥ ॥ ( ०158 ०।८३ )
दर् ॥ षर तपयब्राह्यगम् ॥ (शप्र शब्रा)
लेट् द्येरन्तादेशःर, “दूतश्च लोपः९-दतौ कारष्योपे, संयो गाम्त-
लोपः" तस्यासिद्धत्वानलोपाभावः* ।
साच्तादुत्तरभागे श्रादवनो यप्रण्णयनं विवचित भिति दगशेयितु
ततः प्राकूम्रत्यगा सादनं निषेधति-- “ता नातिदत्येति । “्तिदत्यः
उत्तरभाग मतोत्य प्राग्भागे । “श्रनाप्नाःः उनत्तरभाग मप्राप्नाः, प्रत्य-
गपि नासादयेत् । =
तद तिदहरणएपच मनुवद ति- “स यदिति
तत्र दोषं वक्तु मुपोदात माह-- शश्रस्तिवा दति। व्यन्
सपनेः"-द ति” रुते: “भ्ादठव्यः' श्चुः, तस्य भावो भ्राटव्यम्' (शाच-
वम्<) युवादित्ाद्भावे चरणः“, विशिष्टं भ्राटव्यम् । श्रभ्नेरपां च पर-
स्र विना श्र कत्वात् मदद स्ति वैर मित्यर्थः । श्रस्तु, किं तत दत्याद-
"ख॒ यथेवेति । "तत्" श्रद्धिः खद मददेर मय्नर्यया “भवतिः सखकाय-
जिर्वापणरूप सुपद्रवं कन्त प्रभवति, तथा “सः अतिरन् श्रघ्वयः
करुर्यादित्यथेः ।
~ -- ~~ ~ ~~
९ पा० ख० २. २.१५४६, पा खू° २. ४. ७।
र-- पा० दख ७.९. द् । (सञ्चारान्मिथनलच्तगणा भोतिः। सख्ारान्न-
सश्चरेयर्ति हेतुः हेतुसद्धावरूपे लिखथ लेट् । च्याकारोऽन्ता-
देश्ःः-इलि ज, भ्क, ज, ट, ड ।
रे-- पा० सू २, 8. €| ४- पा० स ९,२.२२
५-- पा ख <=. २.२। ई-- “पाकप्रत्यम्भागासादनं?दइति ८1
ॐ--- “प्रत्यगेव?-दइलि ८ । स<-- पार स ४.२.. १४६१४)
& -- नास्त्येतत्पदं ड-ए-पुस्तक यौः ।
१०-- “इ यनान्तयवादिभ्योऽण्'- द्रति पा० ख ५. १. ९२० ।
(१० रत्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ४५३
तथा "करणे का हानिः? तचाद-- “यजेति । यच कमणि
शरस्य प्रण्यनपाचस्य खम्बन्धिनौरप उपस्युगन्ति खलिग्यजमानाः ।
तचोपस्पश्ेन ममौ “भ्नाट्यः शच सुदकलच्छणं वद्धंयेत्" उन्ते्थेत् ।
अरतिद्दरणस्य बैरकरणसम्बन्धायैः प्रयमोऽनुवादः, चरमस्दु भादव्य-
वद्धनममर्यनाथं इत्यपौनरुक्यम् ।
अतिहर एप टोष उक्र, च्ननािपचे दोष माद- “यदु दति।
सखरसमये ज्नप्रा प्नलात्^ तासा मपां कामप्रापकववं दूरापास्त मित्ययः ।
दत्थ (तम्?) उपोहात सुका भापोहा तिक माद - ““तस्ममादि ति
सम्प्रत्येव” सम्यगुत्तरभाग एव, न पुरतो न पश्चात् । अत उक्तं कात्या-
यनेन ““उन्तरेणणदवनो य सम्प्रति निदघाति-दरतिः॥२९१९॥
| प्रणोताप्रण्यनानन्तर परिस्तरणं परचासादनं चाद-- श्रय
दषेरित्यादि । “खन्द इ दे। “इन्दं रदस्यमर्यादावचनन्युक्तमणए-
यन्ञपाजप्रयोगाभिव्यक्रिषु'*-इ ति* निपातितम् । पाचपदं यन्न-
निवेत्तेकानां स्पयादौनाम् श्रप्युपलच्कम* ।
अर्थेतः प्राप्तो सद्या मनूद्य प्रशंसति-- “तद्गेति। तस्मिन्
प्रयोगे एवं परिगणने कृते दश खन्पद्न्ते। विराजग्द्टन्दखो९ ऽच्चरेष
दग्रत्व मस्ति) प्रथमश्च यन्नो ज्योतिष्टोमः) “एष वाव प्रथमो
यन्नो यज्ञानां यन्नो तिष्टोमः-दइतिच्रूतेः^ । तच च नवत्युत्तरग्रत-
९-- शखसमयप्राप्तत्वात्!-इति ज, ग्क, ज, ट ।
₹-- नास्त्येतत् पदं ड-ए-पएस्तकयोः ।
क~~ श्रो °ख्ध० २२. ३. ₹ । ४-- पाग द ८.२.२५४ ।
४५ - “ऋप्येपलच्तगाम्"- द्रति ठ । ई-- ^विरटच्छदसो!- द्रति ड ।
तान्त्रा०्२द्. २ | रेष््रा० ३, ४.५। वेन्सं० ७.8.१०, ६.९. ॥
8 ॥ णतप यत्राद्धयणम् ॥ (श्प> शब्रा)
सद्धाकाः स्तोत्रियाः । तास्वेकोनविंश्तिस्छ्येया विर्भ॑ज्यमनासु
द्ग लभ्यन्त दव्यस्ति तचापि दशर सह्या । श्रतो द शस्याय गाद्
विराद्यज्नयोरेकलादिद द शसद्खयासम्पत्या विराडातव्मको यन्च एव
साकल्येन सम्पादितो भवति ।
एवं द शत्वं स्वत्वा दिशः प्रयोग मनूद्य स्तौ ति- “श्रय यदिति।
"संरमेतेः “रभ राभच्ये", राभस्यं कार्यापक्रमः; कि मपि कायं
कन्त सुपक्रमेते॥ २९२९॥ १॥
दूति श्रोसायणाचायविरनचिति माधवीये बेद्ांप्रकाे
माध्यन्दिनिग्रतपयभाय्ये, प्रथमाध्याये
प्रयमं ब्राह्यणम्ः ॥
---~-------- -~ ~~ ~> ~~~ ~= ---=--- ~ -- _ _ _- - ~ -~----~~ ~~ -~-~- --~-~-~-----~-~ ~~~ ~
९-- “माध्यन्दिनि्रतपयत्राच्छणे'-इति ज, भ, ज, ट, ड ।
२-- व्रतो पायनादनन्तर् मपां प्रययनम्, तत्पद्धतिश्चैषा ।- खध्वयुर्वारगं
चमसं सव्यद्धस्ते छत्व दरच्िणद्ध स्तस्थेनोद पाचंण खयं तस्मिन्नदक मासिच्य
दत्तिण्डस्तेन चमसं गाद्देपद्स्योत्तरतो निधाय श्रच्यन्नपः प्रणेष्यामि ?-
दति ब्रद्धयायं एच्चछति । "वाचं यच्छ'-इति यजमान प्रेष्यति । त्र्या पयय
यन्ञमित्यादि (२. २. ८, ) उपांशु पठित्वा छो परययः-इत्युच्चं श्नु तां
कसति, यथाध्वर्यः प्रट्गोलि , ततोऽध्वर्युखमसं गटदोत्वा आखादवनोया
दुत्तरस्णां दिशि वद्दिटेहदि दभषु प्रणोताचमसं निदधाति । गतटेव प्रणगैता-
प्रणयनं चोच्यते । प्रगगेताप्रणयनादनन्तर प्रागग्ररूदगयख्ख दभेराद्धवनोयस्य
मररिस्तरणं भवति; गाद्धपत्यस्य तु प्रथमं एरस्तादुद्गग्रेः, ततो दच्तिणत
प्रागयेः, परश्ादुदगगरेः, उत्तरतः प्रागग्रेदभः परिसतरगाम् । ततः पाचा-
सादनम् | तच्च भ्यूर्षादिपाचाणं समौपे स्थापनम् । तत्पद्धतिच्वम् ।-
च्ध्वर्ययजमानो वा द्धे दे पाचि ग्रद्धौत्वा विनियोगक्रमेय चखाडवनोये
गादेपल्ये वा यच दविः खपयां करिष्यन् भवति, तस्योत्तरतः पच्चादा निद-
श्रत । रखतान्येव चत्वारि कर्मा णद परथमन्राच्यणे खान्नातानि ।
भ
(२० रत्रा) ॥ पथम काण्डम् ॥ 2५
अथय. अप्येच्चामि होचदहव णौश्वःदत्ते। कम्मे वां
व्वेषाथ वामिति यन्नो वै कम्मं यज्ञाय हि. तस्मा-
दाह काम्मेणे वा सिति व्वेषायवा सिति व्वेवेष्ठीव हि
यज्ञम्* ॥१९॥
अथ व्वाचं यच्छति। वाग्वः यज्ञो ऽविश्छब्धो यनं
तनवा ऽहइत्य॒य प्रतपति प्रत्युष्ट< रक्षः प्रत्युष्टा च्चुरातयो
निष्टप्त रघो निष्टप्ता अरातय दतिवा॥र२॥
देवा ह वं यज्ञं तन्वानाः। ते ऽसुररक्षसेभ्य आस-
ङ्ञाट् विभयुााच्वकरस्तयन्नमुखदेवेतननाष्रा रश्षार्स्यतो
ऽपदन्ति। ॥ ३ ॥ ।
. अथ प्रति । उर््वन्तरि श मन्वेमीत्यन्तरिष्ं वा ऽनु
रक्षश्चरत्यमूल सुभयतः परिच्छिन्तं यथायं पुरुषो ऽमूल
उभयतः परिच्छिनो ऽन्त्रिश्ष मनुचरति तद् बह्मण-
वैतदन्तरिक्ष सुभय मनर कुरूते ॥ ४ ॥
सवा ऽखनस र्व णह्नोयात् । आनो वा ऽग्रे
पश्वेव वा ऽददं य॒च्छाल« स यदेवाये तत्करवाणौति
तस्मादढनस रुव शल्लौयात् ॥ ५ ॥
भूमा बा ऽनः ख्ूमा हि वा ऽखनस्तस्माद्यदा
"सज्तम्'- इति ग, च। † “र्च्ताशस्यपद्न्ति"-दति क
द् ॥ प्रतपयन्राद्यगम् ॥ (शप्र शत्रा० )
बह भवत्यनोवाद्य मभ्रूदित्याहस्तद् भ्रूमान सेवेतद-
पति तस्मादनस रव श्लो यात् ॥ ई ॥
यन्नो वा ऽखनः। यन्नो दिवा ऽश्चनस्तुस्मादनस
रव युजध्पि सन्तिन् कोष्ठस्य न कुम्भ्ये भस्तायै इह
स्म्रषयो शल्नन्ति तद षोन् प्रति भस्ताये यजःष्यासुस्ता-
न्येति प्रारुतानि यन्नाद्यन्नं निमिमा* ऽदइति तस्मा-
ट्नस र्व शह्लोयात् ॥ ७ ॥
उतो पाव्य ण्लन्ति। । खनन्तराय सु तुद्धिं य॒जुश्षि
जपेत् स्फ्य समु तद्यधस्ता दु पद्य खल्लौयाद्यतो य॒न्-
जाम त॒तो च्विसुञ्चमेति य॒तो दयेव युश््लन्ति ततो
व्विसुञ्चति ॥ ८ ॥
तस्य वा ऽश्तस्यानसः । भ्िरेव धरद्मिहिवे धूरथ
य 5ऽर्नद्न्त्यद्चिदग्ध मिवेषां व्वहं मवत्यथ यञ्जञधनेन
कस्तम्भो प्रऽउगं व्वेदिरेवास्य सा नड र्वु हवि
¶१नम् ॥ € ॥
स धुर मसिषखश्ति। धूरसि धूव धुवन्तं धवत
यो ऽस्मान् धवति तुः धव यु" व्वयं धूर्वाम इत्य्चिर्व
* (निमेमा?- द्रति ट, भाव्यसम्मतख् । † रटन्ति "दति ख|
{ ^तद्यंवस्ताद्पोद्यः-दति ख । 'तच्धयव स्तदु पोद्यः-दइति च ।
( रश्च्छ° रत्रा ) ॥ प्रयमकार्डम् ॥ १ ।
ऽर धुथ*स्त॒ मेतदत्येष्यन् भवति द विग्रहोष्यस्त॒स्मा
ऽखुवेतान् निह्भते तथो हेत मेषो ऽतिय॒न्त मभिधुर्ये
न॒ डिनस्ति॥१०॥
त॒द्च॒स्मेतदारुणिराह । अङमासशो वा ऽअ
सपनान् धुवीसोत्येतद्ध समस तद्भ्याह॥ ११॥
य जघनेन कस्तम्भौ मोषा मभिग्डुष्य जपति ।
देवाना मसि व्वह्ितमः सस्तितिमं प्रप्रितमं जष्टतमं
देवद्भतमम्। अहत मसि हविङ्नं द्डस्व माद्वारि-
त्य॒न रखवेतद्पस्तौत्युपस्तु ताद्रातम नसोः इविष्टह्लानौति
साते यज्चुपतिर्वाषौ दति यजमानो वै यक्तपतिस्त-
†दुजमानायैवैतद दला साशास्ते ॥ १२॥
अथाक्रमते। व्विष्ण॒सत्वा क्रमता सिति यन्नो वे
व्विष्णुः स॒ देवेभ्य इमां च्विक्रान्तिं व्विचक्रमे येषा
मियं व्वुक्रान्तिरिदु मव् प्रथमेन पटन पस्यारायेद्ः
मन्तरिष्ं दितौयेन दिव मुत्तमेनैत्म्बवैषु रख्तस्मे
व्विष्णुयेन्नो व्विकान्तिं व्वि करमते ॥ १३ ॥
थ प्रेते । उर व्वुातायेति प्राणो वे व्वातस्तट्
ब्रह्म शेवेतच्राणाय व्वातायोरुगाय॒' कुरुते ॥ १४ ॥
* शये" इति ख । 1 “ह विग्टेदहौव्यः-दइति क ।
{ श्रातुमनसो?द्रति सायणसम्मतोऽपयि न क्वापि सूलपुसतके दृष्यते ।
" सत ॥ प्तपथत्राद्छयगम् ॥ (रप रना)
अथु पास्यति*। अपहतः रष डति यद्य गकिज्वि-
द्ापन्नं भवति यद्य नाभ्येव रशत् तन््राष्रा ऽश्वेत-
द्र श्ाध्स्यतो ऽपदहन्ति ॥ १५ ॥
चअयािपद्यते। यच्छन्तां पञ्चेति पच्च वा इदमा
अङ्गलयः पाङ्खो वे यन्नस्तयज्ञ मेवेतद्च दधाति! ॥ १६ ॥
अथय गृज्ञाति। देव्स्यत्वा सवितः प्रसवे ऽश्िनो-
व॑ दहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्या मस्ये जुष्टं खह्ासौति सविता
वँ देवानां प्रसविता तत्सविल्युप्रखत ण्वलदट् खल्लात्य-
श्चिनोर्वदुभ्या सित्यश्छिनावध्वयु पुष्यो इस्ताभ्या सिति
पूषा भागदुधौ ऽनं पाणिभ्या सुपनिधाता सत्यु देवा,
अन्टतं मनुष्यास्तत्सन्येनेवेतद् खल्ञाति ॥ १७ ॥ ।
अय देवताया ऽआआदिश्ति। सर्वं इ वे देवता
अध्वयुरः इविरदौष्यन्त मुपति्न्ते म॒म नाम ग्रण्डै-
ष्यति म॒म नाम यण्कोष्यतौति तम्य रवेतत् सद्।
सतोभ्यो** ऽसमदं करोति ॥ १८ ॥
यदेव देवताया ऽन्रादिशति। यावतीभ्यो इ वै
देवताभ्यो हवौटषि शद्यन्त ऽणु मु हेव तास्तेन
* ^ति"-दश्लि ख। † “न्ति-!इति ख | { (तति"-इलि ख।
९ तिः-दइति क। ¶ श्ररः-इति ग ।
|| नास्त्येतत् पद' क-सख-परस्तकयोः ¦ ** रखुतदपि पदं ख-पुस्तके नास्ति ।
(१अ० रत्रा) ` ॥ परयमकार्ट्म् ॥ ३८६
मन्यन्ते" यदस्मे तं काम समञ्खयेयर्यत्काम्या खल्लञाति
तस्माद्वं देवताया ऽञ्जादिशत्येवु मेव यथापूव
खवगेटपि खहोत्वा*॥१९९ ॥
अथासिष्डशति । भूताय त्वा नारातय ऽइति तद्यत
रुव णह्लाति तटे वेतत्पुनर्ाप्याययति ॥ ₹* ॥
अथ प्राङः प्रेक्षते । स्वरभिविख्येष सिति पुरिदरत
मिव वा ऽश्तद्टनो भवति तदस्येतच्चक्षः पाद्युह्यैत
मिव भवति यन्नो वे स्वर दचर्देवाः सुय्यस्त॒त्खरवेतद्तो
ऽभिविषपश्यति ॥ २९१ ॥
अथावरोदति। दुश्दन्तां दयौः षथिव्या मिति
हा वे दुर्यास्ते हेत्) डरो हा यजमानस्य यो
ऽस्यषो ऽध्वययन्नन चरति त' प्रयन्त मनु प्रच्यातोस्त-
स्येश्वरः कलं विक्ोग्धोःस्तानेकेतदस्यां प्रथिव्यां ददति
तथा नानुप्रच्यवन्तेः तथा न व्विषोभन्ते तस्मादाद
खन्तां दर्यः घथिव्या मित्यथ प्रेत्युव्वन्तरिषश मन्वे
म्गैति सो ऽसावेव बन्धः ॥ २२॥
स यस्य गादपत्ये हवीषि अपयन्ति । गादेपत्ये
तस्य पाचाणि सध्सादयन्ति जघनेनो तदहि गुदपत्यः
* ^त्वा?-द्भति ख, च| † “हेत?-दइति च, भावष्यसम्मतख।
{ (वित्तुन्यो?-दति ख । ९ “पुच्यव त?-द्रति ख ।
8 ° ॥ श्रठपथयतब्राद्धगाम् । (रप रतब्रा०)
सादयेद्यस्यादवनौये दवौःषि अपयन्त्या इ वन्ये तपस्य
पाचाशणि सध्सादयन्ति जघनेनो तद्धयदवनौयः
सादयेत् षथिव्याल्वा नाभौ सादयास्यीति मध्यं वै
नामिम्मध्य सभयं तस्मादाह थिव्यारू्वा नाभो साद-
यामौशत्यदित्या ऽउपस्थ ऽडइत्य पस्थ ऽइवेनदभाषुंरिति
वा ऽआदयत्सगुप्तं गोपायन्ति त॒स्माष्टाद्ादित्या ऽउपश्य
इत्यग्रे व्यु रषछति तदम्रथे चेवैत्विः परि
ठ्दाति ग्या ऽअस्य च एथिव्यं त॒स्मादाहाभरे व्यु
रष्छलि ॥ २३ ॥ २॥
( प्रथमप्रपाठके प्रथमाध्याये वा दितौयं)
ब्राह्मणम् ॥ १।२॥
पाज्ासादनानन्तर कत्तव्य माद्य अपं मिति एत-
चादानं दविनिर्वापा्थेम्९ । वामिति मन्तरगतदिवचनलिद्गात् उभे
खद श्रादौयेते । श्रत एव दखचे--““शर्पाि दो चदवण्यादायः?-दरतिरे ।
इतरेतरयोग-दन्दः ।
यन्नो वा दत्यादि। यज्ञाय दि तदादानम् ; श्रत: क्म
शब्दः कमेमाचरपरोऽपि तदशेषं यज्ञ मेव नरूते। द्रन्यते श्रनेनेति
"यन्नः" हविः ; तदिद मिर्वापकाले न्रौ दिरूपम् । तद द्मि्ो चदवण्ा
* भमौ'-इति ख । १-- “थ द विरावपमतिः?-द्रतौषेव 9. <= ।
-- वा० संर. ६.५। द-- का० श्रौ ख० २.३. १०।
( १० रत्रा०) ॥ पथम कागडम् ॥ 8२
श्एपं निषैपन् वेवेष्टौवः परिवेषणं करोलौव । यथान्नं दर्व्या
भोजनपाचे । श्रतो वेषाय वा नित्युक्रम्?ः। वेवेष्टोत्यच परि-
रूपो पसर्गो लप्तो नि्दिंष्टः । “विष व्याप्नौ२। “निजां याणं
यणः श्रौ?--द्रत्यभ्यासस्य गुणः ।
श्रय शपे मित्याद्दि, श्रय-गशब्दाद्नुषटेयपद्ा्यंपौर्वापयंल्लच्लणं
क्रम माह्ः। श्रतस्तददिशिष्टाः पदार्था विधौयन्ते। ननु चेष
चेदनुषेयलचणः क्रमः, स च सर्वेषु पदार्यस्वेक एव, नैकेकपदार्थंग
दति, तदिशेषणतया तदिधिभिः कथं विधातुं शक्येते ? तहिं
सद्वातविग्रेषणएतया तद्धिधानेनेव विधौयता भिति चेत्, न.
सद्वा तस्या विधेयत्वात् ; तस्य चेकत्वेन नियमेनानेकपदार्याितस्य
कमस्यासम्भवात् । नेष दोषः । यथा संयोगादय एकैकवस्तन्य प्यै-
वसिता* श्रपि वस्वन्तर मपेच्छेकज्रापि पयेवस्वन्तः९ तदि गरेषणएतया
तददिधिभिविधोयन्ते, तदत् क्रमोऽपि किंन विधौयते । न च
शब्देनानमिघानाद विघान मिति मन्तव्यम् ; प्रारूतोपकारथ्वद-
नभिडितस्यापि वेतत्यलच्णक्रमस्यार्थाट्९* बुद्धाबुपस्यितस्य विधि-
९--- निवेपति?-इति ड । -- वा० सं० ९. ६. ५।
+ अ ५ ४- पाण सखू°> ७. 8. ७५ ।
५ - “रककवस्तुप्यवसिताः-दइति ड। 'संयोगो दिष्छः'-दव्यादि लन्म° ।
ई-- “मपेच्ेकचापयं वस्यन्तः*- इति ड । 5-- 'विक्चायेत'-इलि ड ।
८=-- “श्रब्देनानभिघ्ान मिति?-दति ड ।
<-- प्रकतौ खकार०-दइ्ति ज, भ्र; प्ररतो प्रकार०-इति ड ।
१ ०--- ^चेतदुपलच्तयक्रमस्यार्था दु"-द्रति ड ।
य्य ॥ गमतपचयन्नराद्छगम् ॥ ( १प्र० रत्रा? )
सम्भवात् । न चावश्यं वेतत्यलच्ण एव क्रमः ; श्रस्ि दयषावान्न-
परव्येलच्तणोऽपि । तयाच, यया “श्रष्वरयगंहपतिं दौकच्तयितवा
नद्याण दौचयतौोति, क्रा-प्रत्ययेनाभिदितः पौर्वापय्यलच्तणः क्रम
एवाय विशेषणतया विधौयते, एव मच ॒ श्रय-शन्दैरभिडितो
विधौयत दरति कि सुपपनम् ? तदुक्तं जेभिनिना-“श्रुतिलच्षण
मानुपूव्यं त्मरधानलात्?-द्तिर ॥ १ ॥
वाग्बे यज्ञ इति । यच्छति-पदभन्निधानानियम्यमानेवेद वाग्
विवकिता; तस्याश्च वञ्चसाघनलतवाद् । यज्ञसाधनता सूपपादयति-
-“श्रविक्तृन्ध दूति । वाङ्धिन्यमे डि वित्तविच्ोभच्डेतोर्वाग्व्यव-
दारस्याभावात् तदेकाग्ये सत्यविकलो यन्नो यतः सम्पद्यते ।
चुभेरुदान्तोपदे गरले ऽप्यागमानु शा सनस्यानित्यलादिङ़भावः* (च्ग्ध-
खान्तेति* ज्ञापकात् ) । चब्धेति° निपातितम् । ।
( शपञ्चाचिदो चदवणोच्च प्रतपति - ) “न्रय प्रतपतौति। श
म्िद्ोच्दवणणः चेत्यनुषद्गगत् तदुभय मित्यर्थः । “निष्टप्ना
श्ररातय द्रति वा-इति । बोद्यनुष्टानपच्छे यववाक्यस्य, (९) प्राप्न
भ्रामाण्षत्यागः, (२) अप्राप्ताप्रामाण्धस्वोकारः, (इ) पुनयवानुष्ानें
स््नोछताप्रामाष्वस्य त्यःगः, (४) त्यक्रप्राम्छस्तोकारखेति चत्वारो
अ= => =-= ------- - ----- --- ~ -- ~~~
९-- इवोपरि रौस्ताप्करणं नद्टव्यम् ( ९२ का० २०) ।
र-- मो० ख ५.२. ९।
९-- 'चित्तविच्तिप्तः-इति न, भक, ज, ट, ठ ; च्चित्ततिच्तेष?-दइलि ड ।
8--- (गमथ्चास््न मनिव्यम्""-दति पन्नो €५ (८.४.१६, मन्मा०)।
४५-- पा० सू° ७. २. २८। ६-- नास्त्येष पाठः ठ-पुस्तके ।
ॐ -- 'च्तन्ध इति?-इति ठ । ८=-- नासत्येतद्वाक्यं ठ-एतकादन्य च ।
(१५अ० रन्ना०) ॥ पथमकार्डम् ॥ ९द
दोषरः। ईत्थं त्रौदिवाक्येऽपि चलार इत्यष्टौ दोषा, यद्यपि,
तयापि गत्यभावादिकल्य इत्युक्तं भटा चाय्यैःर-
"एव मेषोऽष्टदोषोऽपि द्धौ दियववाक्ययोः । “
विकन्त्य आभ्चितस्तत्र गतिरन्या न विद्यते??-दइतिर ।
द्द पुनर्वाशब्देनाधस्तादध्यनुरुषटेन मन्लदयपािकत्स्य" खत्थे-
वाभिधानान्नैकोऽपि दोषः एतदर्थं मेव च “एकार्यास्तु
विकल्येरनः"-दइ ति त्रौ दियववददेव न्यायप्राप्नस्यापि विकल्पस्य, वेति
स्व गन्देनोपादानम् ॥ २॥
मन््रकरणएणकताये साध्यस्य निरासस्योपयोगसिद्धये निरसनो-
यानां प्रसक्ि माद- देवा दवा दति । श्रसुररच्तसेभ्यःः-दति
वष्ठवधं चतुर्थो । तेषाम् श्रासङ्गातु" संसरगाद्गोताः । बिभेतेलिटि
। सः "इत्यसौ दोषः"-दति ज; मेक, ज, ट; ठ, |
₹-- मौमांसा्यां भटदुमतपो षकाचार्येरत्य्थैः । मोन्म० रघन २ पा०।
द-- विकल्पो दिविधः- व्वस्थित रे च्छछिकश्ेति। तचेच्चछाविकल्पे भटरुमते
अष्टौ दोषा भवन्ति। तद्ययथा-- ““्रमागत्वाप्रमागत्वपरित्याग-
भकल्यना । पत्युञ्जौवन द्ानिभ्यां प्येक मद्टदो षता??- हृति । “त्रौहि-
भि्वेजेतेति वाक्यात् ब्रौदयो नियम्यन्ते ; ख्वं यवैयजेतेतिवाक्यत् यवा
अपि नियम्यन्ते; तयो रेका थेत्वार् विकल्पः??-हव्यादि मो०्प०।
४-- “प्रतपनं प्रतय जप्त मिति वा'?-ईइति काण्श्रौण्ख० २ ६३. ९९. ।
मन्लौतुतौ वा सं° १. ७.९, २।
५-- मौण स्ू० २२. ३, १० । ्स्मन्मते तु “मन्लाणां सि पातित्वादेका-
यानां विकल्पः स्यात्?- द्रति (२९) खत्रस्येवायं विषयः स्यात् ।
६--- पाण सख० २. २, दर, वा० र ।
898 ॥ रतम यत्राद्छयणम् ॥ (१० रत्रा)
“भो क्रो षड्वाम्?"- इत्याम् प्रत्ययः, सरुभावश्व । नश्रयन्तोति
नाद्राःः आ्रासुयः प्रजाः, ताश्च रच्वांसि च तत् तेन तपनेन ।
श्रतो- "यज्ञसुखात्" यन्नप्रारम्भाद् श्रपदन्ति। ^एतत्"-दति
क्रिया विशेषेणम् ॥ ₹२ ॥
रय त्रेतोति । श्यर्पप्रतपनानन्तरम् उर्विंतिर मन्त्रेण दविनिर्वा-
पायें शकटखमोपं “प्रेतिः प्रगच्छेत् । मन्लप्रयोजन माद-- “च्रन्तरि चं
वादति। यथया छल्तो मूलैः एयिदो मनुप्रविष्टस्तिषठत्येव, न गच्छति;
यथा व्याघ्रादिरभितः पाशाभ्यां वध्वा भियमाणः५ , नेवं पुरूषो
सूलवान् ; नाप्युभयतः केनचित् संसगिंणा प्रतिबद्धः, किन्तु परि-
च्छः प्रतिबन्धकासंख्टष्टः सन् अन्तरि चे विश्रम्भ चरति । तयेव
निवे्यमानदहविराद्ानायं रचोऽप्युक्रभिगरेषण 9 शिष्टं सत्त्वैः निवंष्यन्तं
पुरुष मनु गच्छेत् । श्रलम्तदे तत्पुरुषेण गम्यमान मन्तरि चप्रदेभे |
"्रद्यणा? उवित्यनेनेव मन्लेण “श्रना ह्िसाकररहितम्<, चत
एवाभयं कुरूते । “उरू विस्तोणे प्रतिबन्धकरच्ोलच्णमून्द्रव्य-
विरहादिति हि मन्ल्लायंः ॥ ४॥
श्रनस एव (न श्रालायाः९) सकाशाद्वदणे, कारण माद-
नो इ वा इति । श्न एव डि प्रयमं घान्यस्याधिकरणणम् ।
९-- पा ख० २. ९. २६ । २-- “यच्ञेन?-इलि ड ।
द-- वा० स १.७. र२े। 8--- शन्नियमाणः?-दइति ज, भ्क, ज, ट, ए।
५५ -- विखम्भ?-दईइलि ठ, ड। दई -- “सत् त ?- दति ठ, ड ।
७-- (मन्तरि च्त?-दइलि ८ । स्-- वाण्स० ९. ७, इ ।
€-- “इिंसकरद्ितम्?-इति ठ । १०-नास्ल्येष पाठो ए-षस्तकादन्यच ।
(१अ० रतब्रा० ) ॥ परथमकार्डम् ॥ 8५
अनम्र: सकाशान्नोयमानं धान्यं "पञ्चेवः पश्चादेव । किं तत् ? यत्
शालं एतत् शालागत भवति । “पपा च छन्दसिः?-द तिरः
निपातितम् । शाललाशन्दाच्छान्दसत्वेन दस्य विक न्पितत्वादेण् ।
यत् श्रये" ग्टदप्रवेशात् प्राक्, श्रनसि स्थितम् । श्रत एव ग्टदिणण
मागशयार अनुप्तं तदेव यनज्नमाधनं करवाणोति योग्यते" देतु: ।
तस्माद्नस एव सकाशात् सोऽध्वयेग्होयान् शालातः ॥ ५ ॥
अयानमोऽप्यगे खलादानोयमानं मूतस्य मेव किं न निरूप्यते?
दूत्यत श्राद- ्मा वा दइति। मूतस्ं दयेवान्पम्५, ततो निरूप्यमाणं
हविः दिंसितभिचावदेवा न ग्होयुः। श्रपि स्मयते दहि-
“श्रात्मयानं पोड़यित्वा तु भिचां यः सम्म्रयच्छति।
सा भिक्त दिसिता ज्या नमसा याद्या कद्ाचन"-दति ॥
, बोभाव; "माः । भवितरि भावोपचारः श्रतिश्यायः ;
मल्तिग्वतं ब्रद्धण्य मेवायं युनातोतिवद् । ्रलो बहतर शमा च्रन
दूत्ययेः । तस्यायं लोकप्रसिद्ध माह- श्चमा रोति) प्रसिद्धिं
लो कव्यवदारेण सखाघधयति-- “श्रनो वाच्यम्" च्रनसा वोदु मदं तदि-
त्यादि । तदतदनर्स्थं 'विरूुपयच्छछन् ग्डयिष्ट॒भेवोपेति । श्रतो
ईिंसित-भिच्ा निरारता ॥ & ॥
१९--- “ख्तत (7, पतते ^. ¢. !! )*-दइति ए ।
र- पाण ख० ५.२. २३ ₹र- 'माण्यः-श्ति ८ ।
8-- "योऽय मनसी यद्टग'-द्रति ड।
५-- मूलम् = बद्धम्, मूतस्थम् = बड्धावस्थम् । अम० को० स. ९. ९५ ।
- पा० ख० द्. 8. २५८ ।
४ ॥ श्रतपथचवब्राद्यम् ॥ (१प° स्रा)
अनस एव ग्रदणे हेत्न्तर माद-- “यन्ञो वा इकति । यन्ञ-
साघनलादनसि साघनस्तुत्ये यज्ञतो पचारः । दज्यते अनेनेति करणे
एव षा नडः म्रत्ययः९ । वै-्न्दस्तस्य विधिश्रुतिषिद्धं यज्ञसाधनं
स्तोतु स्मारयति ।
न केवलं ञुतिसिद्धं तस्य तत्छाघधनलम्, श्रपि तु प्रत्य्तादि-
प्रमाणेरपि तस्य साघनलं सिद्ध मित्याद-- “यन्नो रहौति।
श्रनमोऽसाघधारण्ये डत्वन्तर माद- “तस्मादिति । यस्मादनस
एव प्रदम्, तस्माद्रदएमन्लाः “शूरस्य त मसि ह विदधान
मित्याद्यःर चअ्ननोऽवयवलिङ्गय दुश्यन्ते; म पुनः कोष्टगतस्य कुम्मो-
गतस्य वा चान्यस्य । कुम्भौो-शब्दस्तन्निष्ठं धान्यं लच्यति, “मञ्चाः
करो शन्तौ तिवत्९ । सुपघ्निदिशा षष्टो ।
ऋषिमत माद--“भस््लाया दरति । ष्यं चतुयौं* ।
तस्मिन् पचे भस्त्रायाः के मन्ला दत्याद- “तहषौनि,
उसत्वयं । तदा तु तान्येव यजूषि भस्तायाः* प्रतिपादकानि स्युरि-
त्ययः । अनःपच्चे दे च्रनः! यत् लवं श्धूरसिः ल सुद्त मतुलं
विदधान मसोति।) भस्लापच्चेर तु डे भस्ले! दध्येव विगशेषः° ।
९-- पा० ख० ३. ३. € । र-- वा० सं० ९.८.९१, २; €. ९।
३-- “तार्स्थ्यात् तथेव ताद्र्मयात् तनत्छामौप्यात् तथेव च । तत्सा ङ् चर्यात्
तादर्ध्याज् च्ेया व लच्तणा बुधे" इत्यादि ल० म० ।
४-- पाण्सू० २. २. ईर. वा०९। ५- “यत्तमस्त्रायाः-दइति ज, £ ।
द -- भस्त्रा चमेनिभितं पाचम्, तदेवेद् पाचौव्य॒च्यते ।
ॐ-- रुत पच्तदयं का० ओौ° द° २. इ. ३८ व्यम् ।
(शच रत्रा) ॥ प्रथमकारण्डम् ॥ 1
मन्लद्^रिद्य दव कस्मात्तान्येव ! श्रन्यानि चेत्, भस्तायाः के मन्ला
दत्यत श्रा इः--“तान्येतर्दति । तेरेव चजुर्भिंंदणेर यानि यज्जूषि
प्रहतावनस्यासन्, तान्येवैवं सति विूतौ भस्ताया मपिर स्यः † `
तयालस्यापि किं फल मिति चेत् तच्राह- “यज्ञादिति।
यज्ञसाधन मन श्रित्य सछृत््रयज्य तत इद् सुत्केव" यज्ञं भस्त्रा -
दिकं “निमेमेः अनुतिष्टानि इत्येव मनुातुराश्रय दत्यर्थः ।
ननु प्ररूतानेव पच्ान्तरं भस्त्रा यया यवः*, तत् कि सुच्यते
प्रारुतानौ ति । सत्यम् ! प्रात सुपदिश्यमानं यया प्रथमं वैरत-
न्त्वतिदे शाचखरमं परूत्रौयते, एवं खश्नब्देनाभिधानात्मयमप्रतिपत्तेरेव
मात सुच्यते ; तललखितापूवेखाधनलान्तु पञश्चात्मतोतेभेस्ताविकति-
वदिकृतिः ; अतो भस्लाया मपि यववदुपदेशरादेव धमेमम्बन्धो
ग तिरेत् । ौदौनवदन्तोति श्रपूरवे नोदयः प्ररुतिद्रव्य मव-
न्तोति यथया, तयानेन पदेनापि भस्त्राविपरि ग्रह दति ॥ ७ ॥
पाक्तौतो यणे घर्मविगरेष माद-- “डतो पाद्ये दति । “तोः
अपि तु यदि पाश्या ग्टल्लौचात्, तदा धृरौषाद्यभाबेन तदुप-
९-- शच्छन्धानि कानि चित् भस्त्रायाः कि न विधौयन्त इत्यत आखाद--
-इति ठ। २-- “ख्तद्धयीमि तेरेव यजजुभिर्द्णम्? इति ठ।
इ-- "विद्ितभस्त्नाया!-दइति ठ, (तान्येव भस्त्राया मपिः- इति ए ।
४-- “सछछत्सछत्प्रयज्यत इद सुत्कवः- इति ज; (सङत््रयुज्यत डद मुरकेवः-
इति भक, (सछृत््युज्य तदनुच्केव- द्रति ए।
9५ -- “भस्त्रात्त यया यवः"-इति ज, भ्र, ज, ट; भभस््ानतु विक्ललौ यथा
यवाः?-दइति ठ। द् -- पा्या-द्रति ज, भ्कर।
ॐ-- ““(पाये) पच्वम्यर्ये चतुर्थो । पान्याः??- इति कान्द्ध०छ० (२, ३.२८. ) ।
४८ ॥ प्रातप य ब्राद्यणम् ॥ (रप रव्रा० )
स्थानविरदादननुषानरतं९ व्यवधान मन्तराय मन्तरेण तत्मकाश्चक-
यजषि “धरसिः-“दवानामसिः-दत्यादौनिर जपेत् ।
तचेव धर्मान्तर माहद-- “स्य सु तर्दोति। तस्मिन पाकचौपक्त
तस्या श्रधस्तात् सपय सुपनिघायः" ग्टहोयात् । यदाद कात्यायनः-
““पाच्यां वा सुपयोपद्दितायां धुरोषारोदणानि पातौ विले जपतो ति५।
अननसो यद्रे स्पफ्योपद्ितपाकौतो प्रहणे ऽतिश्यितं प्रयोजन मादह-
“यतो यनजामेति । योऽय सुप्य मासित्य युनजामः यज्ञेन योगं
प्राप्नम्, ततस्तस्मिन्नेव स्य “विमु ञ्चामः-दइति वियोग मपि करवाम।
योगवियोगसामानाधिकरण्यखिद्धिः । स्प्योपदितुपाचौतो गहणपक्त
चनःपक्ताद तिश्य दत्ययेः ।
अय मचराभिप्रायः।-- अनखो निर्वापपच्चे दि जुह्हपण्तौ शकटस्य
धुरोजिदध्यात् । पाचौतः पुन्निर्वापे तदाघारण्डते स्फ्ये तयोः
निधानं विमोकः) तदुक्त कात्यायनेन-- “टताचो ऽदति- धुरि
निदघात्यनसि चेद्दणम्"-“स्प्ये पाच्यं चेत्"?-इ तिर । तया श्रां
१-- (तदनुषानविरुदादनुषानकतंः-द्रति ठ।
-- “च्नन्तरायम्'” (३र्द्ट° < यपं०) = अवच्छेदम् (का “रौ ०२.३.२९.) |
द-- वा० सं° १.८.१९, २; २, €.९। का० प° २.२.१२, १४।
४--- “स्फ्यो नाम बाङमाचः खकङ्ाकारः कारविदोषःः?-स्ति ते° सं
१. द्. <=. २. सा० भा | “स्पयोऽस्याकछतिः”- इति काण्श्चरौ० सू
९. इ, < । “वादि रः रूपयः'*-इ ति चेद्देव २. ६. २. १५२ ।
५-- खौ० सू २. ३. २८, २€ | ई--- ““ग्रहणादपिः?-इलि ड ।
ऽ-- “योऽयं ?- द्रति ज, भक, ज, ट ; 4यमेव?-इति ठ ; ध्योगं”-इति ड ।
प=-- वा सं० २.९१२९.९१। &-- शोण द द्. द्. १९, २०।
(१० रत्रा ) ॥ परथमकाण्डम् ॥ ४९
प्रणद्यमं च” स्फ्येन स हेत्यक्र मा पस्तम्बेन-- ““स्पयेनोपसद्गन््या वि षिश्चन
हर तिः“-इतिः। एवश्च स्पयेनेव योगः, स्फ्य एव॒ वियोगात्मको
विमोकोऽपौति पाचौतो यणे योगवियोगयोः सामानाधिकरण्य
लाभोऽतिगश्य दति । |
श्रय त्योर्वेयधिकरण्यात् सामानाधिकरण्योक्रोऽतिश्रय दत्या-
शङ्ख सोकप्रसिद्यनुसरण मतिग्रय दत्याद- “यतो द्येवेति 1 सार्व-
विभक्तिकस्तसिः९ । यत्रैव योगः, तत्रैव वियोगो न्याय्यः; न हि
कणं युक्तः, कच्यां विमुच्यत दत्यर्थः ॥ र ॥
श्रय धुरः खमन्तक मभिमग्रेनं विधास्यंस्तदु पोहा तलेन देवता-
रूपतांर तस्याः प्रतिपादयति-- “तस्येत्यादिना ।
श्रयिरेव धूरिति यद्धूरोऽग्नयात्मकलं प्रतिज्ञातम्, तस्योप-
भादनम्- “श्रि वा दरत्यादि। च्ननसी या घूम॑लौोवदंवहनस्ानं५,
तस्याग्यात्मकत्व मन्वयव्यतिरेकाग्यां लोकप्रसिद्ध मिति हि~
श्ब्दाथंः ।
ता मेव प्रसिद्धिं दशेयति- श्रय य एनदिति। “एनद्”
धुराच्म्, श्रनसो योगे खलु बलो वद् वहन्ति, एषां "वद वदन-
साधनं स्कन्धरूप मङ्ग मभ्भिदग्ध भिव इृग्ते; श्रतो नूनं धूर्"
वोढव्या श्रुः च्रग्नयात्मिकेत्यवसोयत दत्यथः ।
१-- ओौ० स० ९. ९६. ८ । र-- पा सख ५. ३. ९४ ।
ब-- “देवतादयंतां"-इति ड; देवताद्धयतांः-द्रति ए।
४-- “युगस्य प्रान्तौ धुःशब्देनोच्येते, यावनङ्ल्स्कन्धयोरुपरि निधौयेते"-
इति का० ओ २, २.२द ख० ढ०।
प
० ॥ श्तपथत्राद्ययम् ॥ (र्ण रोब्रा०)
शकटा न्निर्वापस्यः प्रा श्रस््यातिश्यं द्योतयितुं तस्मिन् अदि श्वि-
नयोः सम्पत्ति माद-- “श्रथ यव्नघनेनेति । शकरस्याघःपतनं
वारयितु मोषादण्डप्रोन्तम्भना्याः मेयो 'कस्तम्मोः । ईषादयं यच
खंद्टक्न, ततः प्रत्यग््रागः, तयोरौ षयो मेध्यद् शः श्रउगम्?२ ; त्च पश्चाद्
विस्तृतम्, पुरस्ताद्गसौयः। वेदिः” श्रपि तथाविधा ;- “चिश्त्पदा-
नि पश्चान्तिरश्चौ भवति, षट. चिंशत् पराल्तो, चतुर्विंशतिः" पुरस्तात्
तिरखो-दइति* ञ्रुतेः। श्रतस्तत्सारप्यातप्रजगस्य वेदि लब्यपदे शः ।
“नोड़ एवेति । धान्यनिधामाय परि ज्ितप्रर्णो “नोौडः*९ ; द विद्धनि
मपि परिजितम्ः; परिशथ्यणसाम्यात् नोडस्य द विरद्धाभत्वम् ॥ < ॥
श्रौ पोहातिकं समन्ल्रक मभि मशंनं विधत्ते “ख धुर मिति।
श्रस्या भिमशेनस्य प्रयोजन मा द्-- “श्रद्वा दति । युगस्य नै
भवोऽभ्भिः “धुयेः* । “भवेच्छन्दसि"-दति= यत् । ₹विदण्णय श
रस्व "परिज्ितप्रदे शं" पश्चाद्वागं यास्यन्, नतं धुय पौरस्यम्< अग्मि '
मतिक्रमिव्यन् भवति । तदतिक्रमे चख बध्येत्^” । तस्य प्रखादनाथ
"एतद्" ““धूरसौ ति९९ मन्ो चरणेन “तस्मै एवाम्रये “निन्भुतेः अप
९-- शश्कटनिर्वापस्य-दति ड, ए । ₹-- कान्योौन्ड० ८. ४.५. ० ।
ड-- “प्रग प्राग्युग मोवान्तरम्?-द्ति का न्स ७. €. ५. ङ० |
४-- “चतुविश्रतिं?-इति जादिषु । ५- त° सं= द. २.५. ८।
६-- ““श्रकटस्यो पस्थरूपः पच्वाद्धाग-इति कारौ °ख.० ७. €. ई ० ।
< काण्श्ौ० ० ८.३. रप्र < पाण द° 9. ४.९९०।
₹-- "सौरस्त्यम्?- इति ज, भ्त, ज, ट ; “घौरेयम्?- दति ठ ।
१०-- “सङ्कध्येत्?-द्रति ठ । ९१-- वा० सं० ९.६.९१)
(शच्छ० रेत्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ४
नयति ; श्रतिक्रमजनितं सखापराधं प्रशमय्य प्रघाद्यति । “ङः
रपनयने धातुः (श्रदा° श्रा०)। “शक्ञाच्ङ्भुड्स्याश्रपाम् "द्रति
तच्छन्दाच्चतुर्थोः । यथास्माकं हिंसिता, योऽप्यस्ममामिरिंस्यर, “तं
दिविध शत्रु मेव धृव हिंस्याः । योऽस्मानिति डि मन्त्राः । तया
सत्येवं प्राथितोऽभ्चिरतिक्रामन्त मष्यष्वयु न बाघत दृत्यथेः ॥ ९० ॥
तन्मन््लोचारणेन शचुहिंसनं मदषिव्यवहारेण षंवादयति-
“तद्धेति । तत्ः तचाभिमशेनविषये “एतदारुणिराह स्स" । एत-
च्छब्दपराग््यं द गशयति- “्रद्धंमासगश्र इति । मासस्याद्धं मद्धंमासः।
“श्रद्ध नयुंसकम्??-द्त्येकवद्धावः२ । श्रद्धंमासे ऽद्धंमासे; पौणमास्यां
दं च । “सद्धेकवचनाच्च वौष्ायाम्'-दइ ति शस् प्रत्ययः । “एतत्
ड सखम'-दति ऋषेर भिप्रायकयनम् । “एतत्' इति, धरसत्यभिमगशेन
मित्यथंः ॥ ९९ ॥
अय समन्तरक मौषाभिमशनं* विधत्त ““च्रय जघनेनेति ।
'"कस्तम्भोः व्याख्यातार \ “श्न एवेति । यद्यप्ययं मन्त ईषामिमश्ेने
जप्यः, तयाग्यवय विद्ठत्या अ्रवयवोऽपि स्वतो भवति दत्यभिपरत्येत-
न्मन्लवाक्थं वोढतमल्वादिगुणएकथयनेन श्न एवोपस्तो ति । श्रमिबष्ट-
व्येषा-परित्यागेन तदवयवि शकटं स्तुवतो ऽभिप्राय माद- “उप-
९-- प्रप्रस्य'-दइति ज, मक, ज, ट, ८। र- पा० सख २. ४. २8४ ।
इ-- पा० ख० २. २. २। ४-- पा० ख्० ५. 9.४३ ।
५-- कटस्य दीघ कार मोषा, तदग्रस्य श्रभिस्पर्णो मा भ्रूदिति तदा.
धारत्वेन स्थापितं कार सुपसतम्भनम्, तस्य परखद्धागे ता मौषां
स्प्रेदित्यथः। ६- ५०० दपं द्व्या |
ॐ-- वा° सं १. €. २ मन्लः। का० श्रौ द° २. ३. १४।
५९ ॥ शतप यन्राद्यणम् ॥ (शप रत्रा°)
स्तुतादित्यादिना । श्रातःर दक्तम् । देवानां दसिजमने प्याप्न
नित्यर्थः । “परे क्तौ? -दइति भौवादिको धातुः । “श्रह्ृला मा शास्त
इति “वन्नपतिर्मां कार्षोत्" कुरिलगतिर्मां भवलि ति मन्लवाक्ये
प्रतिपादनात् रण्निषेधः एव ्हला?-ण्ब्दायेः? ॥ ९२ ॥
शरकटस्यारोदणं विधत्ते- “श्रयाक्रमत दति। हे शकट! त्वां
विष्णरेवाक्रमलाम्, नाह मिति मन्लायंः*ः । विष्ए्णोरेवाक्रमणं
किमिति प्रायते? इति चेत्, तचाद- “यज्ञो वा इत्यादि ।
विष्णोयेन्नस्य च व्यापनसामान्यात् ताद् व्यव्यपद्ेश्यः। “एषां देवाना
मर्यं या द्यं वैष्णवो विक्रान्तिः, इमा भिति पूर्वचान्वयः। का
पुनरिय मिति तां दशेयति- “दद् मेवेत्यादिना। अविक्रमसमये
(दद मेव परिदुष्यमानं ष्रयिव्याख्यं स्थानं प्रथमेन पाद्निघधानेन
्राक्रममाणणः "पस्पार' पालयामास" । “स्य॒ प्रौ तिपालनयोः?-दति
धातुः । निगद् सिद्ध मन्यत् ॥ ९२ ॥
पुरोडाशोयानां त्रोदिणणं समन्लक मवे्तणं विघत्ते- ““श्रय
पर्त दति। शभ्राणणे वा दति। “वायुः ्राणणो ग्ला नासिके
भ्राविश्रत्'-दइति श्रुतेः प्राणएएवातयोरोकत्वम् । “तत्? तया सति
१.-- सवेव्वेव मूलपुस्तकेषु सातं" दत्येव पाठः । “रा दाने अण पम, पै
प्रन्दे”” शरू° पर| २-- ““हर्निषेधः"-इति डातिरि क्तव ।
द-- “ल दल चलने? भ्वू° पर |
४-- वान सं ९.९. इ मन्लो जस्ट्यः। का० श्नोौ० ख० २. ३.९१ ।
१५-- पनर दहदोपर्द्टात् €. ३. €. दव्यम् । दई-- खा० प० ।
5-- मन्लस्तु वा० सं° ९.९. ४ । का० खौ ख० २. इ, श६् ।
= रे० व्या ९. ४.२, 8।
(र्न रत्रा) ॥ परथमकाण्डम् ॥ \ ६
श्रह्भणाः मन्लेणेव प्राष्णत्मकाय वाताय" एतत् "उदङगायम्? उर्-
भवन कोतत्तेनम्९ कुरूतेत्यर्थः ॥ ९४ ॥
यद्यचेति । ्रच्ः पुरोडागजौयेषु नोदिषु यदि रकिद्धित्
दण्णदिकम् “श्रापन्नेः चिष्ं भवेत्, तत् “पदतम्?*-इतिर मन्लरेए
निरस्येदित्यथेः। यदि तु तच दणणदिकं न भवेत्, तदा पुरो-
उाश्ौयं नौदहिसमूद मेवानेन मन्ते श्रभिग्गेदित्यर्यः ॥ ९ ॥
ह विगरेदण्णय समन्लकरं स्पशेनं विधत्ते “्रथाभिपद्यत दति।
अभिपद्यते चआ्रालभते, स्पुश्रति। रविग्टहोतुं बध्नन्तु पश्चा ङ्गलय
इत्ययः । मन््तगतपञ्च शब्दाय भाद- “पादक वा इति । “पञ्चपदा
पद्भिः" ; यज्ञोऽपि घानाकरम्भादिपञ्चदहविष्क दति पञ्चसद्धायोग-
साम्यात् “पाङ्घः" । तयाच तेत्तिरौयकम्-- “धानाः करम्भः परि-
भाषः पुरोडाशः पयस्या, तेन पङ्किराष्यते ; तद्यज्ञस्य पा ङ्खत्म्”-
दरति“ । (तत्? तया सति “एतत् एतेन पञ्च शब्दोपेतमन्लो चार णेन
“रचः अस्मिन् शकटे "पाङ्गःः यज्ञ॒ मेव घारयतोत्ययेः ॥ ९६ ॥
९-- (डसभवनकौत्तनम्'-दति ठ-पुस्तक!दन्यच ।
२-- वा० सं० ९.९. ५। का० श्रौ खू° २.३. ९७, ९८।
दे-- वा० सं०९,.९. ई | का० श्रो ख. २. २. १९ ।
४-- रो० त्रा द्. 8. ४। पिर द्छ ख ५,६ ख०. १५२ सूचाणि)
पञ्च पदानि परिमा मस्येत्यथे पार ख० ५.९१. ५९६ ।
५-- सं० द्, ५. १९१. ८<८। “भ्नद् यवा धानाः, अज्यसंयक्ताः सक्तवः
करम्भः, त्रौद्दिजन्या लाजाः पर्वापाः, पिद्धविकारः परोडाश्यः,
च्तीरविकारः पयस्या'?-इति ते° सं° ९. ४. २८ सा० भा०।
४9 ॥ प्ावपथयत्राद्ययाम् ॥ (शप्र* रज्ना° )
श्रय खमन्तकं" द विग्रंदण विधत्ते “श्रय ग्टहातोति । चतु
छेयदविंदण्णानुगुण्यं मन्लस्य दग्ंयति- “सविता वा इत्यादिना ।
वदेवं मध्ये “सविताः खलु प्रसविता, सखखव्यापारेघु सवेस्य
लोकस्य प्रेरयिता; “दखूते प्रेरयतौति सविता-दतिः तन्नाम-
्युत्यत्तेः । श्रञ्विनावष्वयू"-दति । पुरा खलु देवकटठेके यने श्रश्धिना-
वध्व श्रश्ताम्, श्रतस्तयोरोव बाह्भ्यां दविग्ैामौोति अस्यार्थस्य
प्रदिपाद्को मन््रभागो युक्त दत्ययेः। “पूषा भागदुघः'-दइति।
भागं दोग्घोति भभागदुचःः भागप्रद् दत्ययेः। “ददुः कव् घश्च
द तिर कब्घत्वे । तादृशः पूषा पाणितलाभ्यां सवस्य जनस्य श्ग्रानंः
भोज्य मननम् (उपनिघाताः उपनिधातु सुपस्थापयितु शौललवान् ;
ताच्छौ लिकस्तृन्*। “न लोकाव्ययनिष्ठेति* कमेणि षष्ठयाः प्रतिषेधः
तथाच पूष-देवताया रस्ताभ्यां हविर्यणं युक्रतर भिति भावः
दलोऽप्यश्िनोर्बाङ्भ्या मित्यादिकं युक्त मित्याद-- “सत्यं देवा
दइति। देवाः इति यत्, तत् “सत्यम्; श्रमरणल्ेन विनागश्रा-
भावात् । मनुख्यास्त॒ तदेपरोत्यादनृतरूपाः । तस्मादश्िनोर्बाडभ्या
मित्यादिमन्ल्भागोचारणणात् देवताश्पेण “सत्येनेवः तद्ध विर्यदणं
छलं भवतौत्ययेः ॥ ९७ ॥
१- वा० सं ९.१०. ९ | का श्रो ° सध २. ३२.२० |
-- निघ ४.४.२० पद्व्यम् | निरू ७. ७. € ।
श्-- पाण स्० द्. २. ° । 8-- पाण ख० इ. २.१३५॥
४---पा० ख २.२. ईर |
(रच्छ रज्रा) ॥ पथयमकाखण्डम् ॥ | ‹ 8
. “्र्मधे जष्टम्”*-दति, देवतादे शनस्यावश्यकन्तव्यतां प्रतिपाद-
यति-- “खर्वा इ वा इत्यादिना । सखस्वनामग्रदणसम्भा वनयो पस्थितानां
मध्ये कस्याञ्िदग्नादिदिवताया श्रादे्ने सति षडह वन्तेमनाः।
(ताभ्यः षष्ठयथं चतूर्थोर। तासां देवतानाम् “अरखमदम्ः श्रकलद्
परस्पर मविरोघं करोति ॥२८॥
प्रकारान्तरेणापि देवतादेशनस्य कत्तेव्यतां प्रतिपादयति-
'यावतौभ्य इति । यत्परिणमविशिष्टेभ्य इत्यथः । ऋण सु
वेति । खस्रनामोदेगेन ग्टहौतं हविः ऋण मेव (ताः सर्वा देवता
मन्यन्ते । कुत इद् मवगतम् ? दति चत्, उच्यते- "यत्काम्याः यस्य
फलस्येच्छया द विग्टेाति, "तं कामं काम्यमानं फल विषम् “श्रस्मे
यजमानाय "यद्" यस्मात् खमद्धेयेयुः, तेन कारणेन विषः चणएए-
शूपत मवगत मत्ययः । यत्काम्येति यच्च्छन्दादिच्छछायं “काम्यश्च”
द तिर काम्यच्, तदन्तात् अकारम्रत्यये* दतौयाया लुक्* । ““तस्मा-
दिति। (तस्मात् दविषि देवताना म्टणएत्वाभिमानात् । फलप्रद्ानेन
तनत्प्रद्यपेणणथं तच देवतानाम च्रवश्य मादेष्टव्य मित्यर्थः ।
अग्मोषोमोयादिदविरन्तरेऽपि उक्त मतिदिशति- “एव मे-
वेति । “एव मेव श्राग्रेयवदेव “ययापूवेः यथाक्रमम्, श्रग्नौषोमोया-
दौ नि शदवौषि' ग्रल्लौयादित्यर्थः। श्रतएव मन्ल्काण्डे श्राग्मयदवि-
९-~ वा सं ० र. र © ष्ट । का त्नौ ° स्ट० न्र्. (2 न. ।
२-- पा० खू० २. ३. ६२. वा०२। इ-- पा० सू ३. १. € ।
४-- पाण ० इ. इ. १०२। ५-- पाण सख० 9.९. ३८६ |
५६ ॥ प्रलप यतब्राद्य यम् ॥ (श्प रब्रा०)
यंदणएमन्लानन्तरम् “्रभ्मौषोमाभ्यां जष्टं ग्ट्ामिः-द तिं यद्णए-
मन्लशेष श्रान्नातः । कात्यायनो ऽप्यखचयत्- “एव॒ मरौषोमौयं
यथाष्ट्वत मन्यत्”-द तिर ॥ ९९ ॥
निरूप्ग्रषस्य समन्लकर ममिमैन विघत्ते-- “श्रयति । “तद्यत
एवेति । “तत्? तच शकटे यत॒ एवः यस्मादेव स्थानाद् ग्टह्ाति,
"तदेव तत् स्थान मेव अनेन मन्तेण युन: “्राप्याययतिः वद्धंयति
"तायः प्रभ्ताय सष्डद्यायें ला ममिष्टश्ामि, श्ररातये' च्रदानाय
अ्रसन्दद्धये नाभिग्डशामि, दत्यस्याथेस्य मन्लेण प्रतिपादनात् ।
खचितं दि- “शताय तेति शेषाभिमगेनम्-दइ ति" ॥ २० ॥
अरय समन्तकं* प्रागवेच्तणए विधत्ते- “श्य प्राङिति । “परि-
छत मिव वेत्यादि । परिवेष्ठित मेव खल्वनो भवति, धान्य
निधानायंम् ; तन्मध्ये च्रवस्ितस्याध्वर्योखचुः "पाम्मण्डदौत
काचकामलादिदोषदूषितमिव द्रष्टु न खमयं भवति; तच सद
कारिण ्रालोकस्याभावात् । कयं तस्य दशेनोपायः? इति, तदु-
च्यते- अरवेचणमन्लगत-सखरि तिश्ब्देन स्वगवाचिना तत्साघनग्तो
यन्नो ऽभिध्ोयते; श्रदरादौनि च तेन लच्तणया प्रतिपाद्यन्ते ।
अत एव स्वर्'-णब्दस्यः सूयंनामल सुक्तं यास्कन- “स्रादित्यो
भवति । सु श्ररणः, खु ईैरणः'*-द तिः । “तत्” तथा सति एतन्मन्ल-
९-- वा० सं° ९.१०. द । र-- आग ख २. द. २९१, २२।
द-- वा० सं १. १९. ९। 8 --- का० ्ौ० २. ३. २२ ।
५ वा० सं० १.९९. २। काण खौन्ख० २. इ. २४।
श -- “सखः-्रन्दस्य'- द्रति जादिष। €--निस्° २. ४.२ र्व्यम्
(र्च्छष० रब्रा०) ॥ पथम काण्डम् ॥ ५७
करपएकेन “प्रचणेन स्र्-शब्दप्रतिपादिित॑ः यज्ञादिचतुष्टय मर्यजातं
प्राच्यां दिशि प्रथमत उपलभ्यमानम् “च्रतः' ्रस्माच्छकटरस्यानात्
“श्भिविपश्यतिः श्रवलोकयति ॥ २९ ॥ = “^
रय समन्लकंर शरकटादवरोदणं विधत्ते ““श्रयावरोदतौति।
“ते हेत दत्यादि 1 श्रस्य' यजमानस्य, य एषः श्रष्वयैः "यन्चेन चर तिः
इ विग्रेदण्णदिकं यनच्ञसाघन मनुतिष्टति, तं भ्रयन्तः श्कटस्थानात्
प्रगच्छन्तम् “च्रनु"-खत्य यजमानस्य "तेः ग्रद्ाः (दरतः' च्रस्माद्भूलोकात्
श्रच्योतो रोशराः' प्रच्युतिं प्राप्तुः समयाः । तथा ^तस्य' यजमानस्य कुलं
“विच्ो व्योः विक्तोभयितुं समयाः । “ईश्वरे तोखन्-कसुनौः-द्रति"
च्यवते: चृमेश्च तो खन् प्रत्ययः । चरनेन मन्ल्ेए अवरो दननष्वयुः तानेव
यजमानस्य ग्रहान् “च्रस्यांः ध्रथिव्यां (कृदति' दृदढौकरोति । “दुद
दि इद्धौ-दति५ धात्तुः। एवं सत्युक्रदोषनिटत्ति माद-- “तयेति।
निरुम्ेन इविषा सदहाय्िखमौपगमनं विधत्ते “श्रय प्रैतीति ।
उ्विति मन्लस्य प्रागाख्नातं नादयम् च्रजातिदिश्ति- “सोऽसा-
विति । श्रन्तरिच्चं वा रनु रच्श्रतिः“दत्थादिको यो वाक्यशेषः,
“सोऽसावेव श्रजाननातस्यापि तस्य मन्लस्य “बन्धुः श्रलुक्रलः, श्रतो-
ऽचाप्यतुषचज्य योजनौय इत्ययः ॥ २२ ॥
९-- “सख ः-ज्ब्दपलतिपादितः-इति ए८।
२-- वा० सं° ९.२९. द । काण्श्ी० ख २.३. २५।
इ--- “पच्यावयितु?-इति ८। 9-- पा ख० ३. ४.२६ ।
द्--- पुरस्तात् २५, 28 ए. ९९, ४ पर उद्व्यम् 1
=
ध भ्वार्प०।
° खण ख० २. ३. २९ । वा० सं० ९.२९. 8।
8
४ ॥ अतचथ्त्राद्छसम् ॥ (र४ण० रत्रा)
आरद्सस्य शविषः सादनं विधन्त- “स यस्येत्यादिना गाद्धंपल्ये
अदवनोये वा यस्मिन्ल्ौ अपम्, तस्य पश्चात् "पाचाषादनंः
निरतस्य ङविषः सादनं च कतव्य मित्यर्थः 1
सादनमन्छष्गत-नासिः-गशब्दस्याभिमरेत मयं माह-- “मध्यं वा
शति) भमलुव्यादिशरौरेषु नामे्मध्यदे गेऽवस्थानात् णयिव्या माभि-
रिति मध्य मेवोषच्यते) तच्च मध्यम् “श्रभयम्' भयर दितम् ; प्रान्तदेशे
ङि चौरव्धाच्रादिभयम् । श्रतः घ्रयिव्याः सम्बन्धिनि राचघादिभव-
श्ड्िते च्यामे तलां सादयामौति मन्लभागस्याथः। “अदित्या उपस्ये'”-
ति मन्त्रस्य दितौोयभागं व्याचष्टे- “उपस्थ इवेति । यद्" वस्त॒
"ुगुक्त' श्ट रचितं यथा भवति तथा गोपायन्तिः रन्ति;
पतत् “पस्य इव" उत्सङ्ग दव, उदरमध्य दरव वा, “शभावः स्तवन्त
दति खल् वदन्ति खोकिकाः । अतख यस्मिन स्थाने सादितं सर्व
खुर्र भवति, तत् स्थान सुपस्वश्रब्देन मन्लगतेन विवकितम्
अभावुरिति “गज् भरण्णे-दृत्यस्मात्र लुङि सिचि ठद्धिःर। गोपा-
अन्तिः-दति “गुपरघुपविच्छि-दति" श्रायू्-प्रत्ययः। अन्तिमं भाग
माचष्टे-- ““श्ग्रे दव्य भिति । “दयं वा श्रदितिः-दईति, अतेः अदि-
तिरि एयिवौ ; तस्याश्चाधिपतिर भिः? ; ख चाच गारंपत्यरूप आ्राहव-
१९-- वा० सं० १.९९. ५। क्रा° अग ० २. ३. २७।
=-- भ्वा० उ० । इ-- पा० ख. 5, 2. १ ।
9--- पाच्द्ध० १.९.१८) ५-- रे०त्रा ३.६.७। ते°्सं० ३.२. ४.अॐ।
९ -- “पतिः एथिद्याःः?-अति वानग्संर ३, १२। नि 9. २.२;२,९२।
(९० २० ) ॥ प्रयमकाक्छम् ॥ ५७
गो युष्छपो वा ; तस्मे च "यग्रय, तेनाधिष्ठितापरे !छनिये, च रच्-
ष्ण्यम्, ^एतद्धविः' अनेन मन्त्रभारोन दश्लं भवनोत्यर्यः ॥ २९ ४९॥
दति ओ्रौसायण्णव्वार्यंनिरविते ग्राधवोये ब्रेद्ार्थ्रकाती ° `
माध्वन्दि कंक्लकयश्वाय्ये प्रयस्षश्छाये
दिवोयं ब्राह्मणएम्* ॥
१-- षाच्रासादनानन्तरं छ विष्यसद्धिल मनो मा्हमग्यस् शख्ात्
पराङीष मवस्थापयेक् । चनः शकटम्; तच्च य॒ गोक्तसंयक्तं व॒रचापृरि>
वेष्टितं च स्थाप्यम् । ततोऽध्वयुः अर्पाभिद्ो ह वर्ध्रावादन्ते । तत् चारभ्य
हविरावमनपथन्तं ङविस्कुदा्ञानपयेन्तं वा घ्वर्यार्वाग्यमनम् । ततः
यूप सिद्ोचद वण्योर्ग पत्ये प्रतपनम् । तत उदकस्प्नम् । ततः शकटं
ति गमन्रम् । तत्समौपे उपवेशनम् ।' तस्य चुरुप्िमश्र॑नम् । क्तस््चः
स्थित ख्वो पश्तम्भनस्य पच्छात् उत्तरा मौवा मालभ्य मन्ननगपः। तक्ः
कटस्य पच्ान्मागरण दच्िणतो गत्वा दच्िणचक्रस्योपटि च्याशोद्धति ।
छार ब्रौश्ियवादौन् पेच्तते । ततस्तचत्यलटट निरसनम् । छ विरलभनम् ।
ततोऽपां स्पश्चंनम् । पनरपि इविरालभनम् । ततः सव्यदत्ते म्म निधाय
तस्योपरि उत्ताना मनिद्योकद वौं निधाय प्राखासौनो प्रुच्या इक्क
प्रच्तेणः | तन्र मन्ते चिग्रद्धयं, तूः जरतुथेम् । ग्रद्धेतं च तव् परमस्य
दक्िगपार््ं संस्थाप्य, अपरपऽभिषो मौय विर्मद्गं च तयेव । शकटे
यदवश्ि्टं द विस्तदप्रि एथक् यद ययम् । ततस्तचरैवानस्युपविश्टः प्राचौ
मिच्तते । ततः शक्षटादवरोद णम्, मादेमत्योत्तस्स्यां शमनम् । ततस्तै
सष्ट विष्व श्रपस्य प्रात् सादस्रति । अपृण-श्ब्देन यस्सिनिमौ विः:
अपणं करियते, गाद्धंपत्यो वा खाद वनयो वा सोऽभिधोयते | तदेतत् सवं
सिद्ध द्वितौयनव्राच्छये बद्टव्यम् ॥
८ ॥ श़तपथन्राद्छयाम् ॥ (शप्र देन्ना०)
पविचे करोति । पविक्रे स्थो व्वैष्णव्यावितिनयन्नो. वै
व्विष्णर्यन्निये स्थ ऽदन्येवैतदाद ॥९॥
नेवैद्धे भवतः। अयं वे पविच'यो ऽयं पवतेसो
ऽय मेक इवेव पवते सो ऽयं पुरुषे ऽन्तः प्रविष्टः पाडः
चच प्रत्यंडः च ताविमौ प्राणोदानो तदेतस्येवानुमाचां
तस्माट् इ भवतः*॥२॥
थो ऽपि चौणिस्यः। व्यानो हि ठतौयो डे
त्वेव! भवतस्ताभ्या मेताः प्रोक्षणौरुन्यूय ताभिः
प्रोक्षति तदयु देताभ्या सुत्पुनाति ॥ ३ ॥
व्वुचधो ह वा ऽइद्८ः सुवं इत्वा शश्चे। य॒दिद्
स॒न्तरेण दयुावाष्थिवौ स युदिद्< सवं दत्वा शिश्चु
तस्माद् ठचो नाम ॥ 8॥
त सिन्द्रो जघान। सु इतः पूतिः सवंत र्वापो
ऽभिप्रसुखाव सवंत इव द्ययुई समुद्रस्त॒स्माद् देका
ऋछापो बौभत्साच्चक्रिरे ता उपयुपयतिपुप्रविरेः ऽत
इमे दर्भास्ता हेला अनापूयिता आए ऽस्ति वा
ऽदतरासु स॒रस्टष्ट मिव य॒देना व्वुचः पूतिरभिप्राख्वत्
तद्ेवासा मेताभ्यां पविच्ाभ्या स॒पडन्त्युय मेष्याभि-
रवाद्धिः प्राक्षति तस्मादा ऽर्ताभ्या सुन्पुनाति ॥ ५ ॥
* भभवतः'-दइूति ख | 1† न्वेव!-इति च ।
{ “एञ्ुविरेः-दति इ, साययासम्मतख्छ । $ “ऋअपोः-दइति क, ग।
(श््० देत्रा०) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ६२९
स ऊन्यनाति सवितवः प्रसव ऽङन्पुनाम्यच्च्छिदरेण
पविचेण सग्ेस्य रश्मिभिरिति सविता के देवानां
प्रसविता तत्सविद्रप्रखत रखवेतदत्पनात्य च्छट्रण पविचे-
तियोवा ऽअयं पवत ऽरुषो ऽच्छिट्रं पविच मेतनै-
तदाह सय्यस्य रश्सिभिरित्येते वा ऽउत्पवितारो यत्
खय्थस्य रश्मयस्त्स्मादाह स्थस्य रश्छिभिरिति॥ €॥
नाः सव्ये पाणौ क्त्वा । द शिणेनोदिङ्गन्यव्युपस्तीत्ये-
वेना रखतन्मह् यत्येव देवौरापो ऽअग्रेगुवो ऽअग्रेपुव डति
देव्यो दयापस्तस्मादाद देवौराप इत्यग्रेगुव इति ता
यत्समुद्र गच्छन्ति तेनाय्ेगुवो ऽगरेषुव इति ता य॒त्प्रयमाः
पोमस्य राज्ञो भषयन्ति लेनायपुवो ऽय* इदम् मदय यन्नु
नयता यन्नपति£ सुधातुं यन्ञपतिं टेवयुव सिति
साध् यज्ञ साध् यजमान सित्येवेतद्ाइ ॥ < ॥
यष्मा! ऽडन्द्रो ऽखणोत व्वचतये ऽइति। र्ता
हन्द्रो ऽखणौत व्वुचेण स्पुद्धमान रतायन सद
स्तस्मादाह युष्मा ऽदन्दरो ऽखणौत व्वुचतुये ऽदति ॥ ८ ॥
युय सिन्द्र मदणौष्वं व्वुचतुयं ऽइति। र्ता उ हौन्र
मदणत व्व॒चेण स्यङ्घमान मेताभिर्येन म॒हंस्तस्मादाद
यय सिन्द्र मदणौध्वं व्वचलतयं ऽङडति॥ < ॥
* ^तेनायेगुवो ऽपरेएवो भ्यः-दति ग । †, [ '्युद्माः-दति क, क ।
दष ॥ शलपयत्राद्ययम् ॥ (९० इन्र)
छोस्षिला स्येति। तरेताभ्यो सिश्हते ऽय हकः परो घ्ल-
तयेछो चे पोक्षणस्य बन्धु्मेध्य जेषेतत्करोति ॥ १०॥
सः प्रोशूति । अश्ये त्वा शुष्टं घोश्णसौति तट शुस्ते
देवतायै दविसेवति तस्ये सेध्यं करोत्येव मेवु यचचापृरवैर
ऋवोटपि प्रोश्य* ॥ १९१ ॥
छथ यन्नपाच्चाणि प्रोकति। देव्याय क्ले शन्धध्वु
देवयज्याया ऽति दव्याय हि करमणे शुन्धति देव
यज्छाये यदधो ऽशुचवाः पराजध्रुरि द् व्वस्तच्छुन्धामौति
लद्यदेवेषा मचा शुद्वस्तस्ा वान्यो वामेष्यः कश्ित्परा-
हन्ति तद्ेवेषा भेतदद्धि्म्मेध्यं करोति तस्मादा क्डो
ऽशवाः प्रराजघुरि दु" व्वस्सच्छन्धासौति ॥ १२॥ ३ ॥
( प्रथम्न प्रपाटके प्रथमाथ्यायेवा ठतौयं)
राद्ध णम् ॥ १। ३ ॥
पविच्रकरणमन््रगतस्य वेष्णव्यावितिर पदस्य तात्पयं माद-
"यन्नो वा दति । वेवेष्टि व्याभ्नोतोति व्यृत्पत्यार यज्ञ॒ एव विष्ण: ।
* “प्रोच्य्?- द्रति ख, च। १-- वा० सं० १.९२. ९।
ग-- ‹ व्यत्धयो बङ्लनिति (पार सूर्. १.८५.) स्तौत्वम्”द्रति मष्ट ०।
ब निरू १९२. १. ॐ । निघ रे. ९७. ९२ ।
8-- ““वि्ुविं य्धः?-दइति ति सं१ य. १.८. ₹। रोर ब्रा० ६.९. ४।
(श्च्यर रेब्रार) ॥ परथमकाण्डम् ॥ शे
तथ्प्रच मश्लगतस्य वैष्णव्याविति शब्दस्य, डे दभेनाद्यौ ! युवां यन्न-
सम्बन्धिन्यावेव भवय दत्यय मयः प्रतिपादितो भवतोद्य्यैः ॥ २ ॥
सङ्खान्तरं वारयितुं पविजयो दिलं विधवे-- “न्ते वा शति
तदेतदुपपादयति- “श्रयंवा इति। "यः पवमानो वायुः, अय
मेव “पवि पवनसाघनम्, उदधितः । “युवः सन्नाधाम्ः-दतिर
करणे दइच-प्रत्ययः । ““पन्धानख विशदयन्ति सो मद्या एएमारतेः"-
इत्यादिस्तेः वायोः इद्धि हेतूलम् ।
“एक दवेवेति । “सः च वाद्ये वन्तमानो वायुः, एकरूप एव
वाति; खः छव पुरुषश्रोरानुप्रविष्टः खन् ठत्तिभेदेन श्राडः च
प्रत्यङ् च चरतिः) इङापिङ्गलादिनाड़ोदारा वदिर्निगेश्छन् प्राणः
प्राडन्ुच्यते, तयैव दारा पुनरन्तः भरविशन् प्रत्यङ्धिति; तावेतौ
त्तिभेदौ श्राणोदानौ '-दल्य॒च्येते ॥ तच ्राडः खद्चरन् प्राणः,
| “उद्” ऊद्धंटेशात् श्रानयतिर श्रन्तः प्रवेश्यानुशुण* चेष्टत इति
"उदानः? । तस्य "^च'-ग्ब्देन म्त्यक्नुखो ऽपानो विवचितः, मदध-
त्का न्तिेतुरुदानढत्तिरिति ; तस्या ऊङ्धसुखतेन अत्यङ्त्कमालुप-
पत्तः" । अत एव तेन्तिरोयके समानप्रकरणे पविचयोः प्राणएणपान-
खपत्व मासख्रायते- “प्राणापानौ पवि यजमान एव प्राणापानौ
दधाति"-दति। एवं दिघधा भिन्नस्येलस्येव वाय्वाख्यस्य पविचस््र
"माजा" परिमाणम्, “श्रलु"-ख्टेत्य, तत्पविचयोर्दिंत्वम् ॥ २ ॥
भो नानााािााााानाााााााााााा-ामाद ०
९-- पाण सख ३. 2. १८५ | २--- वि० सं द्. ४०।
2-- “व्षमितिः?-दइति ठ, ड । 8-- “भवेश्ानुगुयंः-इति ठ, ड ।
५-- ्रत्यस्कालुपपत्ते-लि ठ, ड । €-- तेन सं* ८.१.९०. २।
। इ. ॥ शत पथयत्राद्यणम् ॥ (शध. देत्रा०)
चित्वपच् मभ्युपन्यस्यति-- “श्रयो ऽपि"?-दरति । पचान्धरद्योततकः
'श्रयोऽपि'-शब्दः ।
तचो पपत्तिर्व्यानो डौति ) सुख्यपविचस्य वायोः प्राणोद्ानवद्
व्यानाख्यो छत्तिभेदः ठतोयो “डि यस्माद् बिद्यते, तस्मात् पविच-
चित्व मप्युक्त मित्ययेः ।
दित्पच्च मेव निगमयति- ड ल्ेवेति। “श्रय यः प्राणा-
पानयोः सन्धिः, ख वानःः-दइतिञ्चुतेःः व्यानस्य सन्धिरूपतया तदु-
भयानतिरिक्रलार् दिलपच्च एव च्रेयानित्ययेः । कात्यायनस्त॒ पद्य
मपि सूचयामास- कुशौ समा वप्ररर्णाया वनन्तगभी कओ
ज्व्टनित्ति पविचे स दति, चोन् वा-दतिरः।
श्रयोत्पवनं विघत्ते- “लाभ्या मिति । म्रोचत्याभिरिति
श्रोचण्यः' श्रापः । करणे त्युट् । (ताभिः प्रोचतिः-दत्युत्यव
प्रयोजनकथनम् ; न तु प्रोचणविधिः । यस्मादुत्पूताभिर्गिः भोचणं
कन्तंव्यम्, तस्मात् पविचाग्यां तामा मुत्पवनं कायं मित्ययेः ।
तदेतद्त्यवन स्तोतु मनुवदति- “तद्यदिति॥ रे ॥
उत्पवन-निवर्च्यां मडइद्धिं दशेत् मितिदास मुदादरति-
"्टजो हेति । शठत्वा ग्ि्ये-दति, श्रात्य शयनं रतवान् । शौडने*
लिटि “एरनेकाचः"-द्रतिर यण । श्यावाषटयिवौ-दति, द्यौख
९-- “स वा यं प्राण्स्न्नेधा विदह्ितः प्राणो ऽपानो व्यान इति!?-द्ति
रो० त्रा० र. ७.५ । --दव्छा° उप० ९.२. इ।
द खओओ० ख० २, २. द२। 9-- पा° द ३. ९. १९७ ।
५-- अदा० चा | द-- पाण ख० ई. 8. ८२।
(र्य. ३ेन्ना० ) ॥ पथ मकाण्डम् ॥ ९५
षयि्नौ च दद्यावाष्रथिव्यौर । “च्रन्तरान्तरेणः-दतिर दितोया।
द्यवाषए्टयिव्योमेध्ये इत्यथः । वरणाद् ठत दति नामर। निवेकि-
"ब यदिति॥ ४) ° “
स इत इत्यादि । पूतिदुभेन्धः । सवेत एवापोऽभिलच्छ प्रखतो-
ऽत् । श्रत एव खल्वय मपि समुद्रः, स्वेतः सवं मात्य वन्तैते।
"तस्माद् दुगेन्धात् खताद् टचतादिमा श्रापो नोभन्छाञ्चक्रिरे'
ज॒ ष्सन्ते स्म । “मान्बधदान गान्भ्यः°-दति* बेववेप्ये सन् प्रत्ययः ।
वौभत्समानाः ताः रापः तत्स्य परि दन्ते सुपयैपरि वन्तमानाः
अतिखुञुविरे” जलाशय मतिक्रम्य तौरदेशं प्राप्ना श्राखन् । “शङ्
गतौ दूति धातुः । श्ताञ्च (ताः आपो द्र्भात्मना परिणताः ।
अय मर्यः तेन्तिरोखकेऽपि विस्पष्ट मानातः- दच्रो ठ मद
पीऽपौ ऽभ्य नियत, तासां यन्दोध्य यल््िय श्टेव मासोत्;
तददपीदक्रामन्, ते दभां च्रभवन्""-दतिः। “च्रनापूयिता दति।
“च्रा' समन्तात् प्यं दौगेन्ध्यं प्राप्ताः श्राप्ूयिताः, न श्रापूयिताः
९ पाण स्ल० €. २. २०। र- पाग ख० र. ₹े. ४।
२-- ““छच्रो दणोतेवां वत्ततेर्वां बद्धेतेर्वा?'-दत्यादि निरू २. ५. दे । “तत्
कोचः? मेष दति नैसक्ताः, त्वाोऽखुर इत्येतिद्धासिकाः, अपाद
ज्योतिष मिखौभावकर्मणो व्ैकमै जायते, तचोपमार्येन यद्धवर्यणं
मवन्ति-द्व्यादि च तत्रैव २.५. २। “'्वदिमाह्लोकानदणोत्, तङ्
खचस्य खचत्वम्'?- दति त° सं° २. 8.१२. २।
8-- पाण्दध- र२. २. ६
५-- ““पजुविरे?-इति ८ । मूजे तु “पुपर विरे'?-इत्येव सवेपुस्तकेष् ।
द- म्वा० च्छा €५८ | ऽ ते० ब्रा० इ. २. ५. ९ ।
द्द् ॥ श्रतपयनत्राद्यणम् ॥ (शप्र दत्र)
अनापूविताः । पयो विग्र, दुर्गन्धे च“-दत्यसमात्र कन्तंरि
निष्ठायां कान्दस् इट् यद्धा श्राः समन्तात् पूयमान सज्ञात सिति
श्रा पू(यताः' । “तदस्य सन्नातम्"-दइतिः तारकादिल्रादितच् ।
'दतरासु?-इति, दभात्मना परिणतजल्व्यतिरिक्रासु; ्रमेध्यला-
पादकं किञ्चित् संद्टष्ट मिव भवति । श्रच हेतुः- “यदना इति।
एव मनापूविताब्विकारदभेमयाभ्यां पविदाभ्याम् श्रासाम्' अपा
शुत्पवनं कुवन् पूयसंसगेछ्छतं तत् श्रमेध्यतल मपदन्ति। ततख
विधाम्यमानं प्रोचणच्च “मेध्यामिःः मेधार्दाभिः शएएद्धाभिरेवाद्धिः
छलं भविष्यनोत्ययंः । (तस्ममात्"-द्त्युत्पवननिगमनम् ॥ ५॥
विदित सुत्पत्रन मनूद्य मन्तं विधत्त “सं इति। सुवितावा
दत्यादि पूवेवन्र। ।
अच्छिद्रशन्दाथे मादह-- श्यो वा इति। योऽयं वायुः पवते, ए
खल्व विच्छ्देन सवच वन्तमानात् किद््रद्धितं पवनसाघनम् | “एते
वा दति। “एतेः द्ू्यस्य र श्यः, "उत् उत्छष्टं 'पवितारः' शोधकाः ;
्रतस्तेः करणण्डतेरुत्यवनं युक्त मत्ययः ॥ ई ॥
उत्पवनानन्तरं कत्तव्यं विधत्ते-- “ता इति । ताः भोच्लण्णेरपः
श्रचिदोचदवण्धा पातेण साकं सये प्राणौ धारयन् “देवौरापः'-
दूतिः मन्लेण द चिन स्तन "उदिङ्गयतिः ऊद्कं सेचनेन चाल-
यति५ । “दइगि-रिगि-लिगि गत्य्याः-दति धातः । मन्ल्ततात्पयं
१-- ग्वान्खछा० ४८९ । र-- पान्ख० ५.२.२९ । २-- ५७० चव्यम् ।
४--- वा० सं ९.९२. ३२! काण्श्चौ० सू २. २. २५।
४-- उपरा (९२.५.९२. १२२.) जद्व्यम् । ई- भ्वाग्प०२५द-२५१५.।
{१० उतरा ) ॥ पयमकाग्डम् ॥ द्
माह ““इईपस्तौ तौति । “एतत्, एतेन, देवौराप दतिमन्लपरनेन
एनाः” श्रः प्रशंसत्येव । तेन च प्रशंसनेन ˆमदयति' पूज यत्येव 1
कस्तद्यांसां स्तावकमस्तयाविधो मन्ल दति तं द्भेयति- "देको.
रिति. । स्तुतिरूपता समुपपादयति- देव्य इत्यादिना श्रपां
देवतारूपत्न देवों प्रसिद्ध मिति (दि-शब्दा्यैः। “ता यद्दि-
त्यादि । श्रयः पुरतो वत्तमानं सुद्र गच्छन्तोति त्रयेगुवः-।
अयेग्-शन्दस्य ससुद्रगाभित्वं विवचिति मिति भावः) “ऊः च
गमारौनाम्ः"-दतिर गमेशरूकारः “ता यत्प्रयमा दति आपः
सदल्वभिषवायं मामिच्यमाना यष्टव्यदेवताग्यः प्तं सोमरस मासाद
यन्ति, तेन सोमपानेन च्यः प्रयमं स््रात्मान पुनन्तोति “श्रयेपुवः'र।
उभयचर “तत्पुरुषे कति बडलम्'" दति" च्रग्रश्न्दात् सप्तम्या अलुक् ।
+ “सखाघुयन्ञ मित्यादि । श्ग्र इमम्-दत्यच श्रय"-शब्दः
भाश्स्त्यवाचोौ । श्रेः प्रशस्ते “अद्यः श्रस्मिन् काले दमं यज्ञं
प्रापयतेति प्रतिपादयता मन्लेण “साघु यज्ञं नयते"-द्रत्येवोक्तं भवति;
भागस्य प्राप्तस्य खाघुतनियमात् । यज्ञस्य पतिः यज्ञपतिः,
त भिति। यज्ञग्रव्देन यजमानो विवचित इति व्याचष्टे- “साघु
यजमान मिति । अ्रचापि परूवेवत् “श्रये-गब्द्-व्याख्यानम्। साष्विति
विश्रषणम् ॥ ७ ॥
९-- वा० सं ९.१२. द् “पो देबोर्?* इत्यादिः तैत्तिरषैयपाठः
{ त° सं ° ट. १९. १, न्ट. ना ५ ट. म्ट० ५. ) (
> ~~ =,
२-- प° ख० ६. ४. ४०, वा० १, २। अनुनासिकनलोपश्छंतेनेव)
३-- एनातिखख गमदेरन्तगेतः । ४--- पा० ख द. ३. ९४ ।
+ ४ - ॥ श्तपचत्राद्यणम् ॥ (शप इत्रा० )
यमा दृन्द्र इतिः इहे श्रापः! युभ्मान् ठचं इन्तुकौमः इन्द्रः
सादहाय्यकरणायं प्राययामास । ताश्च युयं छचरशरौरनिरद्भाः९
विखम्भगमनाथ चं हन्त॒म् इन्दं प्राधिंतवत्यः। अरत ईैदुजिधं
परस्परप्रार्थनं यस्मा इन्द्र दत्यादिना मन्ल्भागेनरे प्रतिपाद्यत
इत्यथे: ॥ ८॥< ॥
"'लदेताभ्य दति यद्यपि प्रोच्णणेना मपां सडातिरिक्रजलेन
ष्ण्धयथें प्रोच्णं नास्ति, तयापि “भ्रोल्धिता स्थः-दति" स्वात्मनेव
्रोक्तिता भवतेति मन्ते प्रतिपादनात् प्रोक्तणवत्लसिद्धेः तत्ः
तेन मन्लपाठेन श्रप्रो्तण्जनित मपराधम् "एताभ्यः" प्रीचणणेभ्यो
"निन्त शरपनयति । प्रोछणपा चगतेनेवो दकेन लत्पाचरगन सुद्कं
मनेन मन्त्रेण प्रो च्ितव्य भिति तात्पर्याथेः* । श्रत एवोक्र खचरत,
९-- व्यश इन्द्रः-दति छ । मन्तस्त्वेषः- वा० सं ९. २३. ९। तच
““युद्मा = यद्यन्, खङकोत । आाकारज्कान्दसः'?-दइति मद्ध° ।
““युद्माजिन्द्रो''- इति तेत्तिरैैयपाठः ( सं ०१.२.५.-- त्रा ०३.२.५. ) ।
२-- ^'ङचसेनाल्निसुद्धाः?१- इतति ज, भ, अ, ट । ।
द-- यद्यप्ययं संहितायां कशिडिकान्तरगतत्वात् एयक मन्त रुव लुध्यते,
तयाप्येतद्भ्चछणविध्ितो देकीरापडतिमन्त्रस्येवांशविेष इति स्वी
कार्यः; अल रुव नास्य विनियोगान्तर' दशितं कात्यायनेन ।
8-- प्रोच्तिताः ख्थ'- इति ठ । मन्लस्त्वेषः- वा० सं ९.१३. २।
५-- “तत् तेन^-ङ्यारभ्य (तात्यां यःः--इत्यन्तस्य स्थाने ““प्रोच्तगपाच-
गतेनेवोदकेन तत्माचगत सुदकं पोच्तयित्वा “तत् तेन मन्ल्पाडेन
पोच्तयजनित मपराघ मेताभ्यः पोच्तणौभ्यो "निन्दते" सपनयति*-
दति छ ।
(शच्प० देत्रा० ) ॥ प्रयमकागडम् । ६
काल्यायनैन-- “प्रोक्षिता स्येति तासां प्रोक्तणम्'?-इ ति । तैन्तिरौ-
य कश्चतिस्तु एतन्मन्लपठन मेवाखां मोक्षं मेने । यदा इ- “भरोकिता
स्थेत्याह तेनापः प्रोल्िताः?-दइ ति? । ° “
एवं संता भिर ह रंविषः प्रो चण्णं विघत्ते- “च्य हविरिति ।
वच्छयमाणस्य द विःप्रो च्तणविधिगरषायैवादस्य सवेप्रो्णविधिसाधारण्य
माद “एको वा दति । "बन्धुः" श्रनुकरलं स्ताव्रक मयंवादवाक्यम्र,
सवेस्यापि प्रो्णस्य “एको वैः एकविध मेव ; अतस्तत् ख्व योज-
नोय भिति भावः। किम्पुनस्तदित्याद-- “मेध्य मिति ॥९०॥
विदितं म्रोच्तण मनृद्य मन्तं विधत्ते- “स मरोच्ततौ ति । “श्रग्मय
दरति" । मन्ते रेवतादेशनस्य प्रयोजन माद- ““ तद्यस्या इति।
उक्त मन्यत्रातिदिशति-- ^एव भिति । “ए२म्* श्रनेनेव प्रकारेण
यस्ये देवतायै दविग्टंदोतं भवति, तत्तन्नाम चतुर्न्तेनादिगे-
दित्ययेः ॥ ९९ ॥
विःप्रो चणानन्तर यन्नपाचाणणं समन्लकं प्रोच्तणं विधत्त--
““अयेति । “दैव्यायेति* । देवाना मिदं देव्यम्" । “देवाद्
यजजौ*-द ति प्राग्दौव्यतौयो यञ् । एन्धतिः शोधयति । इएन्ष
विष्एद्धै""-दतिः घातः । “देवयन्याये"-दति, देवयजनष्ूपाय कर्मे
१--- का० ओर. २. दद् -- त्रा० र्. २. ५ (सं ९.१२.५.३.)।
द-- < ० शद् पर, ५७ ० रर् पं" दश्व्यम्।
8- वा स^ ९.९द्. ४,५। का ० ख० २. द. २७, २ ।
५-- वा० सं० १२.२१६. द । का० खौ ख् २. ३, ३< ।
द--- पा० ख ४.२. ५८५. वा० २. (पा० ख् ४. २. स्र. )।
ॐ -- स्वान्पः ७8
& ॥ ग्रतपथब्राद्यणम् ॥ (श्प देना०)
इत्यथः । मन्लस्यापरभाग मनूद्य व्याचष्टे “यद दइति। तन्हा
वदेकिः, ्रन्यःः तद्भुतिरिक्तो दषलाद्दिः; स सरीऽप्यश्रद्धल।त्
“रमेष्धः' । तत्संस्पतं यत् "तत्ः “एषां पाचाणां दोषजातम्,
"एतत्? श्रनेन प्रो चणेनेषां निवरुयन्, (तत्' सवे पाच यन्नाहं
करोति । श्रत ईदृग्विधस्यायंस्य प्रत्यायनाय यद्ध इति मन््तभागः
पठितव्य इत्यृपस्डरति-- “तस्मादिति । पराजच्रुः"-इति, परां
दूषितं चक्ररित्ययः॥९२॥२॥
दति ओखायणणाचार्यविरविति माधवौये वेद्ायेप्रकाग
माध्यन्दिनिशरतपयभाव्य प्रयमाध्यायं
तोयं ब्राद्यणम्\ ॥
-------~--~-~-~~---~----~ ~~ -~- ----- ~~~ -~~~~-~~-~----~-~~--~~--~-~---~ --- ~
१-- अस्मिन् दतौये ब्राद्छणे गवं पविचच्छेदनं विद्धितम् । वत्तु सम~
पमाणयोः साग्रयोः अनन्तगंभयोः अच्तरिताग्रयोः कुशयोः कुशिकः
स्थानौयेः कुशेरेव छेदनम् । तलोऽसि्धोच्वरां खय मेबोदक मासिच्य
ताभ्यां पविचषभ्या मपा सुत्मवन सुल्च्तेपणम् । तयोः पविच्रयोस्तवेवाभि-
षो चद वग्थां स्थापनम् । ततः सव्यद्धस्ते अम्मिद्योचदवणौः निधाय सव्य
हसतस्था मेव संलस्रा मेव दच्तिणद्धस्तन 'उदिङ्गनम्' ऊद्धं चालनम् | तत-
स्ताभिरेव खकस्थाभिः तासा मेत्र पोच्तेणम् । ततो ब्रह्मन् दविः
प्रो च्तामि ? इति न्नद्यागां च्छति ; ब्रच्या च पोच्त यज्ञ बेद्ोत्यन्त मुप
मक्का मो परो च्त'-डइव्युचैः धसौलि (२. न. १५०. ) । ततौऽघ्वर्युः अभिद्धोच -
छ वरयाः उदक मादौय गर्ेस्ये विषौ पोच्तति। तच अस्रये प्रथमम्,
च्न्नौषोमाभ्यां दितौयम् 1 ततः सर्वापि सदेव प्रोच्ततति । रखतच प्रोत्तं
नह्हदक मादाय कायम् । प्रतिपातं प्रोच्तणारत्तिपच्तस्तु यक्तत् इत्ति
याल्ञिकंटेवः। ततोऽसञ्चरे प्रणीतादह्वनौययोरन्तर (से, गाद्धेषव्याद्वमयष.
योरन्तराले वा पोच्तग्भेनां निधानं कायं मिति दिक ।
(रअ० ४्रा ) ॥ पथ मकार्डम् ॥ १
अथय -ऊकष्णाजिन मादत्ते। यज्नस्येव सवत्वाय यन्नो
दे वेभ्योऽपचक्राम स छव्णो बूत्वा चचार तस्य देवा
अनुविश्य त्वच भमेवावच्छाःयाःः*॥ १॥ °
तस्य यानि शुक्तानि च छष्णानि च लोमानि।
तान्य॒चां च सामां च रूपं युनि शुक्तानि तानि
सामना रूपं यानि छरष्णानि तुान्य॒चां य॒दि बवेत
रथा यान्येव कष्णानि तानि साम्ना रूपं यानि
शुक्तानि तान्धुचां यान्येव बन्ूखैव इरौणि तानि
यजुषा रूपम् ॥२॥
सेषः चयुरै व्विद्या यन्नः। तस्या रतच्छिल्य मेष
व णेस्तयुत् छष्णाजिनं भ॒वति यज्ञस्यैव सर्वत्वाय
तस्मात् छष्णाजिन मधि दौशन्ते यन्नस्येव सवेत्वाय
तस्मादध्यवद्नन मधिपेषणं भवत्युस्कननः: हविरस-
दिति तदुदेवाच तण्डुलो वा पिष्ट वा स्कन्दात् तद्यज्ञे
यज्ञः प्रतितिष्ादिति तस्मषदध्यवदहनन मधिपेषणं
भवति ॥ ३ ॥
अथ छष्णाजिन मादत्ते शर्मासौति चमं वा ऽखुतत्
छष्णस्य तदस्य तन्मानुषःः शम देवचा तस्मादा
शमासौति तद्वधुनोत्यवधूतः रश्ोऽवधूता अरा-
~ ------_---___ ~ ~~---- ~ -~-~-~~~~_~_ ~
† भमेवावत्सायाजच्छः'-दिति च (आ.) |
> ॥ परतप चन्नाद्छयणम् ॥ (श्प्र० 9त्रार)
तय इति तन्ना्रा रुवैतद्रुशास्यतोऽपडहन्त्यतिनुत्य्ेव
पाचाण्यवधूनोति य॒द्यस्यामे्य सग्रूत् तद्धस्यैतदव-
धूनोति ॥ ४* ॥ |
तत्मरतौचौनग्रौव मुपस्तृणति । अ्दित्याक्वृगसि
परति त्वादितिरव्वेत्वितौयं वे घछथिव्य॒दितिस्तस्या ऽस्य
त्वग्बदििद् मस्या मधि किञ्च तस्मादाहादित्यस््वग-
सोति प्रति त्वादितिर्व्वेच्िति प्रति हि स्वः सञ्जञानोते
तत्सञ्ज्ञा मेवैतत् कष्णाजिनाय च व्वदति नेदन्योन्यषट
हिनसात ऽडइत्यभिनिहित मेव सव्येन पाणिना
भवति ॥५॥
अथ दशछिणेनोलुखल सादरति। रेदि पु
नाद्रा रस्षाध्स्या विश्शलिति ब्रह्मणो हि रक्षसा
मपदन्ता तस्मादभिनलिहित मेवं सव्येन पाणिना
भवति ॥ € ॥
छयोलखललं निदधाति अद्भिरलसि व्वानस्यत्यो
यावास श्रथुबुघ्न इतिवा तद्य॒यवादः सोमः राजानं
ग्रावभिरभिषुण्ठन्त्येव॒मेवेतदुट्खलसुसलाभ्यां दष-
दुपलाभ्या इवियेन्न मसिषुणोन्यद्रय इति वै तेषा
मेकं नाम तस्मादादाद्रिरसमीति व्वानस्पत्य इति व्वान-
=-= =-= ~<= = --------- - ~~~" --~--------- -- =-= ~=
शः
खतदुत्तर सवेष्ञेव सरूलपुस्तकेष् 'द्धप्रपाठकः-इ्ति लेखी विद्यते ।
(र्प० ध्व्रा° ) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ द्
श, [
स्तयो देष अवासि ध्रथवन्न इति यावा दयेष षथ-
बुधो द्येष प्रति त्वादित्यारत्वग्बत्विति तत्सञ्ज्ञा सवै-
तत् कष्णाजिनाय च व्वद्ति नेट्न्योन्य दिर्नुस्ात
ऽइति * ॥ ७ ॥
अथ इविरावपति। अभ्मस्तन्रसि व्वाचो व्विसजन
सिति यन्नो हि तेनाग्रस्तन्व्वीचौो व्विस्जंन मिति
यांवा ऽअमुःः हविग्रहीष्यन् वाचं य॒च्छत्यचवे तां
व्विशजते तदयुदरेता मच व्वाच व्विस्टजत ऽरखुष दि यन्त
उललृखले प्रत्यषादेष हि प्रास्यरि तस्मादाह व्वाचो
व्विस॒जंन सिति॥ ८ ॥
स यदिद पुरा मानुषं व्वाच॑ व्यादरेत् । तचो
"व्वेष्णवौ मुचं वा युजुरवां जपेद् यज्ञो वै व्विष्णस्तद्यन्त
पनरारभ्ते तस्यो देषा प्रायधित्तिर्दवकौतये त्वा
खल्लामीति देवानवदित्य हि हविश्द्यते।!॥ € ॥
अय मुसल सुदत्त । हहद्वावासि व्वानस्यत्य दूति
खदद्भावा दोष व्वानस्यत्यो दयष तदुवदधाति स॒
इद् देवेभ्यो दविः शमो सुशमि शमोघोतिसु इदुः
देवेभ्यो दविः स्स्कुर् साधुसस्कृतः स॒स्कुवित्येवे-
तदाद ॥ १० ॥
कक - ~ ----- ------ =-=
* ^ऽद्भतिः-दइति स, च। ॥ "इ विग्र द्यते" इति ख, च ।
10
॥ ॥ प्रंतपथन्राद्यरम् ॥ | (१० त्रः० )
अथ हविष्कृत मुदादयति । हविष्कृदेहि 'ह विष्क-
देषटौति व्वाग्वे दविष्कट् व्वाच मेवेतद् व्विस्छजते
व्वागु वं यन्ञस्तदयन्न सेवेतत् पनर् पद्यते ॥ ११ ॥
तानि वा ऽर्तानि। चत्वारि व्वाच रुहोति ब्राह्मण
स्या गद्या द्रवेति वेश्रयस्य च राजन्यवबन्धोश्वाधावेति
शूद्रस्य स यदेव ऋद्यणस्य तदादेतच्धि यन्ञियतम
मेतद् द वं व्वाचः शान्तलमं यदटेहीति तस्मादेदौत्येव
न्यात् ॥ १२॥
त्ख स्मतत्युरा । जायव दविष्कृदुपोत्तिछति तदिद्
मप्यतहि यरव कश्चोपोत्िष्ठति स यचेष हविष्कत
मुद्याद्यति तद्को दषदूपले रमादन्ति तद्य॒देता स
व्वाचं प्रत्युदाद्यन्ति॥ १३ ॥
मनोड वा ऽुषभ आस । तस्मिन्रसुरघ्नौो सप-
नघ्ो व्वाक् प्रविष्टास तस्य इस्मश्सथाद्रवयादसुर-
रस्सानि ब्टदययमानानि यन्ति नते हासुराः समूदिरे
पापु वत नोऽयु षभः सचते कथ ज्विमु दमया-
मेति किलालाकुलो ऽइति हासुरव्रह्मावासतुः ॥ १४॥
तौ रोचतुः। आहादेवो वै सनुरावं नु व्वेदावेति
~क ~ ----------------------~---------~---- -- ------ ------ ^~ ~ > ० ~ 9 - -~> 5 व~
^ (बतः-इलति क, र ।
(र्व्छ° 9त्रा० ) ॥ पथम काराटम् ॥ ७५.
तौ. हागत्योचतुमंनो याज॒याव त्वेति केनेत्यनेनषेभे-
णोति तथेति तस्यालन्धस्य सा व्नागपचक्राम ॥ १५ ॥
सासनोरेव जायां मनावी प्रविवेश । तस्यै श्स्म
यच व्वद्न्त्ये शण्न्ति त॒तो ह स्मेवासुररषूसानि खटु-
मानानि यन्तिते हासुराः समदिर ऽइतो वैनः
पापीयः सचते भयो हि मानुषो व्वाग् वदतीति
किलाताकुलौ इवोचतुः श्ङ्ादरेवो वे मनुरावः म्बेव
व्वेदावेति तौ हाग॒त्योचतुमंनो याजयाव त्वेति केने-
त्यनयेव जाययेति तथेलि तस्या ऽआालग्धायै सा
व्वागुपचक्राम ॥ १९६ ॥
सा यज्ञ॒ मेव यन्नपचाणि प्रविवेश । ततो डनां
नु शेकतुनि॑न्त संघासुरघ्नी सपनलप्नो* व्वागददति
स यस्य दैव विद्ष र्ता म्च व्वाचं प्रत्यद्वादयन्ति
पापोयाध्सो इवास्य सपना भवन्ति ॥ १७ ॥
स समदन्ति । कृकुटोऽसि सधुजिच्व.ःइति मधु-
जिन्नोवेस देवेभ्य खासौद् विषजिद्लो ऽसुरेभ्यः सयो
देवेभ्य च्चासौः सु न रुधौत्येवेतदादेष मुज मावद्
त्वया व्वयुर . सङ्घात सद्धात जेष्परेति नाच तिरोडित
सिवास्ति1॥ १८ ॥
* नास्त्येतत् पदं च-पुस्तके । 1 गसिवास्तिः-दइति ख।
। ॥ उ तपयन्नाद्यणम् ॥ (रष्र० ४त्रा० )
छथ प्रप मादन्ते। व्वषुटरद्ध मसौति व्वषुङडु देतद्
यदि नडाव्णं यदि व्वेणनां यदौषौकाणां व्वषु म
्येवेता व्वद्ंयति ॥ १९ ॥
अथ हविनियैपति। प्रति त्वा व्वषेडद्धं व्वेत्विति
वर्घुदृडा उ दयोवेते यदि त्रीदयो यदि य॒वा व्व सु
च्येवतान् वद्खंयति* तत्सञ्ज्ञा रवेतच्छपीय चव्वद्ति
रेद्न्योऽन्यई हिनुसात डति ॥ २०॥
छथ निष्युनाति। परापत रषः परापूता आखरा-
तय ऽद्न्युय तुषान् प्रहन्त्य पचतः रष ऽडति त॒न्नाष्टा
ऽरुवेतट्र छ्ाधस्यतोऽपदन्ति! ॥ ₹२१ ॥
अथुापविनक्ति। व्वाय॒वे ल्दिविनक्कित्ययं वे व्वायु
ये†ऽयं पवत ऽण्पवा {इद् सवे व्विविनक्तिं य॒दिदं
किञ्च व्विविच्युते तदेनानेष॒ रखवेतद्भिविनक्किस रदत
ऽखतत्राप्रवन्ति य॒चचेनानध्यपतिमक्ति ॥ २२ ॥
अथानुमन्ल्यते । ददौ वः सविता दिरण्यपाशिः
प्रतिष्भ्णात्व च्छिरणाः पाणिना सप्रलिषदौता ऽअस-
न्नित्यथ चिः फललोकरोति चिरि यज्ञः ॥ २३॥
"व्यति? द्रति ख, ग ।
† “^°स्यपद न्ति'- इति क । पुवेचाप्येवं गतम् द ट १० पंर।
¡ पतिग्रक्ात्वच्च्छिवेणः- दति ग।
(श्च्छर धव्रा०) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ७७
तड़के देवेभ्यः शुन्धध्वं देवेभ्यः शुन्धध्व सिति फलौ
कुवन्ति । त॒दु तथानु कुर्यादुदिष्टं वा ऽरुत॒द्वतायं
इ विभंवत्युथतद्यश्वदेव करोति यदाह देवभ्यः शुन्धिध्व
सिति त॒त्समुदं करोति तस्माद् त्ष्णौ मेव फलौ-
कुर्यात् ॥ २४ ॥ ४ ॥
( प्रथमप्रपाठके प्रथमाध्याये वा चतुर्थं )
त्राद्यणम् ॥ १९ ।४*~॥
रय निर्प्तबोदियवावदननार्थं, रष्णाजिनादानं विघत्त-
'“च्रयेति । 'सवेलायः-द ति, श्रवयवकारत्छ्या येत्ययंः । कथं कछष्णा-
जिनादानेन यज्ञस्य कीात्स्ल्य भि््येतदु पपाद् यितु पुरादनत्त सुद्ा-
रति-- “यन्नो इत्यादिना । कृष्णो ग्दत्वा"-इति, कष्णग्टगस्य रूप
सास्थाय । श्रवच्छायः-दति, श्रपच्छद्यत्ययेः । “को कदने?-दत्य-
स्मरात् क्तो खप्र२ ॥ ९॥
तस्य छष्णाजिनस्य यज्ञखूयतां वक्तं चयो मयवं प्रतिपादयति-
“तस्य यानौत्यादिना । शक्तछष्णलो क्रां मङ्ग दात् कक्यामात्मकता
मुक्ता विभेज्यापि दश्रेयति- “तस्य यानि इक्तानोति। चयदि
वा-इति पक्तान्तरकयनम् । (इतरया उक्रवेपरोत्येनेत्ययंः । तदैव
^ सायगाचायमतेऽचेव प्रयमपरिच्दसमाधिः, रखतच्छतपयोयपरिच्छ-
दस्य चाध्याय इति व्यपदेशः सवन; मूनमग्रसयेतु स्वचैव प्रपाठक
इति, न चाच प्रथमपपाठकसमाक्षिः। खव मुत्तसरचापि।
९-- -निसप्तत्रोद्धयवष्टननाय'- दति ड । र-- द° पम ४०।
द-- पा० सू० ७. १. २७ ।
"~
नौर ॥ भ्रतपयन्राद्ययाम् ॥ (रपः त्रा )
द शयति-- “यान्येवेति । एवं छष्णाजिनस्य क्यामरूपता सुकरा
यज॒र्हपत्व मध्याद-- “यान्येव बभ्रूणोति । पिङ्लवर्णानोव यानि
लोमाःन “दरौ ए". हरि तवर्ण्णनि, तानि यजुषां पम्? ॥ २ ॥
अस्त्वेवं क्या मयजरात्मकलवं कष्णाजिनस्य, तद्ाद्ानेन कथं
यज्ञस्य कात्ख्ये मित्यत आद -- “सैषेति । येषा खग्यजस्सामा त्मिका
चयौ विद्या, सेव यन्नः; तत्छाध्यत्वात् । य एष शएक्तक्ृष्णा दलच्णणो
वणः, एतत्तस्याः चय्या उक्तरौत्था “शिल्पं चिन्न रूपम् । श्रत
एवोपरिष्टात् सोमप्रकरणे मन्त श्राज्ास्यते- “कक्सयामयोः भिये
स्थः'-द तिरः । एव मपक्रान्तस्य यन्ञरूपस्य रब्णाजिनष्य श्रादानं यज्ञस्य
कात्ल्याय भवतौत्ययेः । ““कष्णा जिन मधि दौच्तन्ते-दति । यस्मा-
दिवं कृष्णाजिनं नयोरूपत्वेन यननरूपम्, (तस्मात्? सोमाङ्गग्डता
दौोच्ापि कष्णाजिनस्योपरि करियते । कृष्णा जिनादानस्य प्रयोजना
न्तर माद-- "तस्मादधोति । शरधिः उपयंयेः। कष्णाजिनस्योपरि
रवहननं पेषणद्च कन्तेव्यम् । तया सति तद्धविः "अस्कन्नं" स्कन्न-
रददितम् “श्रमर्" भवेदिति । बृद्या यदि ग्ठम्या मेवावदननादिकं
कूर्यात्, तदा तस्य दविषो ऽवश्य स्कन्नदोष इत्यभिप्रायः । एतदेव
विदटणणोति-- “तद्यदेवे ति । च्रवदननसमये तण्डुलो वा पेषणएसमये
पिष्टं वाच छृष्णजिने "यदिः नाम स्कन्दात् स्कन्देत् । लेख्यडा-
गमः" । (तत्" तदा यन्ञे एव यज्ञः प्रतितिष्ेत्, न त तस्य
दक्नटोष इत्ययः ॥ इ ॥
१-- (दरौणयेवः-दति जादिषु। रते सं १. २. २, ७।
द-- वा० सं 8. €. २ । ४-- पार ख्ू० २, ४.९४।
(श्च 9त्रा ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ 1 7
" उक्त भादान मनृद्य मन्लं विधन्तेः-- “श्रयेति । मन्लगत-शमेः-
श्नब्दस्य तात्पयं मादह- “चमे वा इति । यत् “एतत् कृष्णस्य "चर्मः
अलिनम्, “श्रस्यः यज्ञस्येतद जिनं "तत्ः लोकम्रसिद्धचर्मशब्दरिमिधेयं
सत् "मानुषं: मनूव्यसम्बज्धि रूपं भवति । एतदेव देवच्रा देवेषु,
सुलकरल्वात् गर्मत्युच्यते । रतो वैदिके कमणि शर्मासौतिः
तस्स्त॒तिरूपपन्ना । देवचेति “्देवमनुख्येत्यादिना सप्तम्यथं चा-म्रत्ययःर। `
उपा त्तस्य छष्णा जिनस्यावद्ूननं विधत्ते “तद वधूनोतौ निः ।
“तन्नाद्रा दरति । (तत्? तेन समन्लका वद्ननेन ! गत मन्यत्» ।
ष्णा जिनवत् प्रसक्त मवधूननं पात्राणां निषेधति-- “न
लेवेति । न वकेवल मवध्रूननस्य रच्तोपदनन मेव प्रयोजनं किन्तु
श्रयज्ियविकेपोऽपोत्याद-- “यद्यस्येति । रक्तःम्डतिसन्पर्कात् यत्
भरवल् श्रस्य' छष्णा जिनस्य “च्रजेभ्यं * मेधानदं मय ज्ञियरूप मग्डत्,
तदे वास्येतेन मन्ेण “श्रवधूनो तिः निरस्यति ॥ ४ ॥
तस्य॒ समन्लकं प्रकारविशिष्टं स्तरणं विधत्त“ “तदिति ।
श्रतोचौोनाः प्रत्यग्द्शरि स्थिता योवा यया भवति तथा ।
द्यं वा इत्यादि । “दितिः खण्डनं न विद्यते श्रस्या इति
व्युत्पत्या च्च मन्ल्रगतादितिश्रब्देन दय मेव एयिवौ विवच्चिता;
व व~
र- पा० सू°- १५. 8.५ ।
इ-- वा० सं १.९४. २ काण खौ० सख २.४. २।
४-- ४8 ए०२ पं° बधव्यम् |
५-- वा० सं १.९४. २। कार ० खू० २. ४. द् ।
द-- निघ० २.९.२४, निर् 8.४.९१ दद्ध्व्यम् |
९० ॥ परतप यन्राद्सयम् । (रपण शत्रा° )
कथय मन्यदटौोया लगन्यस्य लग्भवतोत्याशङ्घाद- “तस्या दति ।
श्रस्यां' भ्वम्याम् “च्रधि' उपरिभागे यदिदं किञ्च कि मपि वस्व-
वखिदम् (च्चै शरसे एथिवये, सा त्वक् कष्णाजिन मण्युपयेव-
स्थानात् तस्वा एव त्रगिति स्तिः । मन्त्रस्य दितोचं भाग मनूद्य
व्या चष्ट- “प्रतौ ति । "खः खकौयो जनः श्रात्मौयं जनं प्रति 'सच्ञा-
` नोते" परस्परानुक्ल्य प्रकट यितु सञ्ज्ञां करोति। तत् तया छष्ण-
जिनभ्वम्योः समानन्नानता मेवायं मन्तभागो वदति| सञ्ज्ञानस्य
प्रयोजन माद--नेदिति । परस्परानुक्रच्यज्ञानाभावे दन्य मन्यो
दिस्यात् । नेव तादृभौ अन्यो ऽन्यददिंसा भवविव्यनेनाभिमप्रायेत्यर्थः
उलखलनिधानपयन्तं छरष्णाजिनस्यानुत्जेनं विधत्ते- “श्रभि-
निहित मिति ॥५॥
सव्येन स्परश्रतो ऽभिप्राय माद नेदिति । यदि दयुण्स्वल।
निघानान् प्रागेव कष्ण जिनस्पशे सुत्ख्जेत्, तत्" तदा द्द
अस्मिन् कृष्णाजिने राच्चसादिकं प्रविशेत्, तन्नेव भवलिति।
भ्विश्रान्-दति विश्तेलंटि वज्वचने श्राडागमः, सेरन्तादेभेः
“दूतश्च लोपः'-दतोकारलोपः।
ननु स्पत्रोऽपि उल्खलनिधानात् पुरा छतो र्चांसि न भ्रवि-
श्रन्ति तचाद-- श्राद्यण द्रति । हिः यस्मार् ब्राह्मणे रच्सा
मपदन्ता मन्तप्रभावेन, तस्मात् तेन स्पृश्यमानं राचसादिनं प्रवेष
श्रकोतोति भावः॥ ई॥
₹९-- पा० खू० ३. ४.९8 । २ पा० ० ७.१, दे।
इ३-- पा० खू° इ, 9. € ७ ।
( \्अ० श्ना) ॥ पथमकार्डम् ॥ र 8
अय संमन्लक सुल् खलस्य निधानं विधत्त- “श्रयति । '“ावा-
सोति वैकल्पिको मन्ः। श्रत एव खूचकतोक्रम्-- “निद्घा-
त्युलृखल मद्धिरसि ग्रावासौति वा-द्तिः । तच्राद्यमन्लस्याभिपराय
माद-- “त्ययेति । ्रदः-शन्दो लुप्तविभक्तिकः ; श्रसुज सोम-
यागे यया यागसाघनस्य सोमस्य यावभिरभिषवः, एव मेवोख्-
सवला दि सिहं वियंन्नसाघनं त्रोद्यादिकम् “श्रभिषुणोतिः वितुषौ-
कर्णादिभिः संस्करोति त एतदित्यत श्राङ- ““श्रद्रय दतौति।
“तेषां सोमा मिषवद्ेल्लनां यान्णणं, युरोडागश्निष्पत्तिद्ेत्रना सुलू्-
स्वलादोनां च, रद्रय इत्येतत् साधारणं नाम; श्रतो नामसाम्यात्
उलसस्लादिखाध्य मवदननादिकं ग्रावसाध्येन सोमामिषवेण तुल्य
मत्ययः । एवश्च हे उलणल ! लम् श्रद्धिरसिः सोमाभिषवसर्डेतुः ।
घावासोति यावलारोपणं मन्लेण विवचित भिति व्याख्यातं भवति ।
वनस्पतिविकारत्वं प्रसिद्ध मिति वानस्यत्यपद् तात्पय्ये माद-
"न्वानस्पत्यो दति ।
वेकल्िकं मन्त मनूद्य व्याचष्टे “्रावासौति* । ““एथुवुन्नी
हो ति । उलूखलस्य विस्त णेमूलल्वं प्रसिद्ध भित्ययैः ।
९-- वा० सं° ९२.९४.१५ ।
२ - “सव्याग्रन्ये निद०--न्यावासीति वा?-द्ति का० खै° र. ४. ४।
«५ .सव्याज्रून्येः सव्यद्ट स्तेनाशून्ये खसुक्ते छष्णजिने??-इति तच दखसतिः।
२- ““छष्याजिन («<° एन्द् षं०)?-इत्यारभ्य “सोमाभिषवः-दइन्यन्तो
(श ०९२९ प०) ग्रन्यः ठ-ड-एुस्तकाभ्या मन्य नोपलभ्यते, वेवर-
मद्ोदयेन चन कृष्ट डइूति गम्यते तच्ेखत ख्व ।
९-- वा सं०१.१४.५। कान्श्रौ० खू० २, ४. ४।
11
पय् ॥ भ्रतपयत्राद्यगम् ॥ (श्प शब्रा)
प्रतिलेत्यादि कं मन्लदयगरेव मनृद्य^ व्याचष्टे “तर्दति । छष्णा-
जिनोलखलयोरन्यौन्यं हिसा मा दिति प्रयिवौकृष्णाजिनयो-
रिविंकमत्यप्रायेनं वदतौत्यथेः ॥ ७ ॥
उख्खले हविषः म्रच्ेपणं समन्लकः विधत्ते “श्रयेति ।
“यज्ञो दौ ति । यस्माद् “यज्ञः यन्ञसाधनं दविः, श्रतोऽग्नेः ण्रोर
मेव तदित्ययेः ।
यां वा इत्यादि । दविथेद्णायेम् “श्रय वाचं यच्छिः-द्ति
या वाग् नियमिता, च्रच' श्रस्मिन्समये ता मेव श्रनेन मन््तभागेन
“विष्जतेः । ( रतः) विष्ज्यते श्रनेनेति “विख्जेनं' हविरिति
मन्तपारस्यायेः५ ।
एतदा जिस्जन सुपपादयति-- 'तद्यदिति) "एतां वाच म
विद्टजते?-दरति यत्, तदुक्तम् ; “हिः यस्माद् एषः "यन्नः" यु
साधन विः, उलूखले प्रत्यष्ठात्" प्रतिष्ठित मभरत् ; यस्माच “एषः?
यज्ञः भ्राखारि' प्रसारितो विस्तारितोऽभ्चत् ; तो डेतोर्वाग्यमनस्य
प्रयोजनं नास्तोति तद्धिसजंन मेव यक्त भित्यभिप्रायः॥ र ॥
हविरावपनात् पूवैर लौ किकवागव्यवहारे प्रायित्त माद-- “स
यदौति। वेष्णवौो शचम्-दइति, “दरदं विष्एर्विचक्रमे?-दत्यादि-
काम् । यजेरपि वंष्णव मेव जप्यम् । (देवकी तयेः-इतिमन्लओेषस्य
९ वा० सं० १.१६. काण श्रौ द° २. ४.५)
रवा सं १.१२५.९ । काण म्नौन् द्ध २.४.९्।
-- २५०५ पं ब्रष्टव्यम् । ४-- बास््येतत्पदं जादिषु ।
५-- "मन्लपदस्याथेः-दइति ड । ई-- ह विरावपने'-दइति जादिष् |
७-- वाण्सं० ५.९५ स--वा० सं १. १५. २ मन्ल्ांशम्येत्यर्थः |
(श्यः शत्रा ) ॥ प्रथमकाण्टम् ॥ र्
अभिप्राय भाद-- “द्वरानवदितोति। यष्टव्यान् द् वान् “श्रवत्” च्रवलतु,
तपंयविति । आअनेनेवाभिप्रायेण दि दविगग्ठंद्यते, श्रतो “देववौतयेः
देवानां दक्रय इति, मन्त्पदाभिप्रायः ॥<॥
समन्लकं सुसलादानं विधत्ते “श्य सुखषल मादत्त इनि ।
“छ दद्रावासोतिः९ । सोमसंस्कारकयाववत् सुमलस्यापि दविस्संस्कार-
कत्वसाम्याद्वावत्वम्, द) घेलाचच दत्व मिति “डदद्नाव'-गन्दामि-
धेयता सुसलस्य ( प्रसिद्धेत्ययैःर ) ।
( सस्य सुखलस्य* ) उलूखले प्रच्धेपणं समनम्तकं विधत्ते-- “तद व-
दघातोति । “शमौष्वः-दइतिपदस्याये माद-- “विः संस्करू"-दइ ति ।
शमौष्व' शमय ; दोषोपश्रमनेन दविः संस्कुवित्यभिप्रायः। “सुग्रामि
श्रमोष्वेति मन्त्रस्याभिप्राय माद-- साधु संछछतम्?-दइति॥९०॥
„ _ दविष्कृत< चआराङ्ानं विधत्ते - “श्रय दविष्कुत मिति । “उ-
इादयतिः उच्वेराहयतौत्य्थैः । द विष्के दो ति मन्लस्य दिः पाटो
मन्त्रकाण्डे दिरान्रानात्° । दविष्कुच्छन्दायें माद-- “वाग्वे दवि-
>~ -------- --
१-- ^“पिढटयन्ञे “पिट वीतये" इत्यदः"? इति याज्ञिकदेवः ।
र--वा० सं ९.९५. ₹। काण्श्ौ० ख २.४.११ ।
इ₹-- नस्त्येषोऽ णः जादिषु । ४-- नात्ति चेषोऽशो जादिषु ।
५-- वा० सं० १.१५. २ । का० खो ° ख २.४.१२ । ““पिद्टपच्ते
स ददं यिद्टभ्यः-द्रत्यदहःः-इति यार द्०।
ई-- द विःकछत?-दति ८। ख्व मरुत्तरचापौद् सवच ।
-- मन्लकाण्डे = संहि त्रे । वस्तुतस्तच चिरान्नानं म्यते, नतु द्िः।
"विवार सुक्क मयं देवा मन्यन्त इति चिखाद्धानम्?"-इति च
मदौ > । कात्यायनेनाप्यक्तं (चिरा यति?-इति (२. ६.९३.) ।
८४ घ्रतपयन्राद्धयणम् ॥ (शप्र शवत्रा° )
ष्कदिति । निर्वापादौ मन्लश्ूपाया वाचो हविष्करणणाधनपनाद्
वागेव विष्कुत् ; ्रतस्ता मनेनैव मन्तेण श्राङयन् इविधंहफकाले
नियनितां वाचं विष््जेत् । श्रत एव कात्यायनेन “श्रप्नस्तनूरसोति'
मन्ल्ेण, “इ विष्कुदेदोतिः९ मन्लेण वा वाजिसजनं कन्तव्य मिति
विकलेन दखूतितम्- “्रम्नस्तनूरसोति वाचं विद्धजते, + + +,
इविष्वुता वेतिः।
न्वागु वा इति। या वाक् दविष्कृत्, सेव खलु यज्ञः, तस्य
तज्निर्वत्यलात् । “तत्? तथा सति “एतत्” एतेन वागात्मिकाया
विष्क्त ्रङ्धानेन यज्ञ मेव पुनराद्यते॥ ९९ ॥
ब्रह्मचचादिवणेभे दो पजौ वनेन दविष्कदाङ्णानमन्ते विशेष माइ-
नतानि वा एतानि चलारति । वाचः सम्बन्धौोनि "चलारि*,
खूपाणि । कानि पुनस्तानोत्यार-- “एरहोत्यादि । वैश्यस्य ““द विं
ष्कुदागदोति मन्लः । राजन्यबन्धोः"“ खचियजातेः “दविष्कृदाद्र-
वेति । श्रापस्तम्बस्ठ॒ राजन्यवेग्ययोवेपरौव्येना ख्यत्- “दविष्कुदे-
होति ब्राह्मणस्य, दविष्कुदागद्धो ति राणन्यस्य, दविष्कुदाद्रवेति
श्यस्य, द विष्कराधावेति शद्रस्य“-द्तिः ।
एवं पवैपच्तया त्राद्यणच्चचरा दिवणप्रयक्त विशेष सुपन्यस्य ख मतं
नि गमयति-- “स यदेव ब्राद्यणएस्येति । “एतद्धौति । एदोतिः एतत्
खल "यज्नियतमम्' अतिशयन यन्तारम्; ^दड ण्द्यदित णदौ-
2.५. -~ वा० सं० १.० १५. ९; 8। ₹-- कार श्रो सू० २,.४.७, € ।
४-- “सराजन्यस्यः-द्रति जादिषु । प--र्तेतु मन्ल्ला इद्देवान्नाताः।
म ख्रौ° ख. १.१९. € ।
( १० 8 ब्रा ) ॥ परयमकाण्डम् ॥ स्प
त्यष्टौ\ श्रन्यत्रापि यन्न प्रयोगात् । “श्ान्ततमम्'-दति, गद्या
दवेत्यादेः सकाश्रात् णएदोत्येतदेवातिग्रयेन शान्तम्; प्राथना-
वाक्येषवेद्ेत्येव सर्व॑ प्रयो गादागद्यारोनां च निरृष्टमरेषणरहैपता-
चेत्ययेः ॥ ९२॥
कोऽसौ दविष्कदिति तं दशेयति-- ^तद्धेति। पुरा खल्वेत-
द्ाङ्णानानन्तरं “जायेव दहविष्कुदुपो त्तिष्ठति, श्रतस्तदानौं जायेव
हविष्कृदग्डत् । “तत्” तस्मा दिदानौ मप्येतदाङ्ानानन्तरं जाया वा,
अन्यः "कोऽपि' चविम्बा उपोत्तिष्ठति, स एव दविष्कदित्यथः।
तद्युक्त खचरुता-- ““विष्कदेदोति चिराङ्यत्यतः पल्यवहन्त्यन्यो
वा??-दइ तिः ।
द विष्कदाङ्णानसमये दुषदु पलयोः शम्यया समादननं विधत्ते -
“स॒ यत्रैष दविष्कत सुद्धादयति""-दति । समादननजनितां वाचं
प्रशसित् मनुव्रद्ति- “तद्यदिति॥९२॥
अरय यनज्ञायुधष्वनेःर यज्नविघातकाखुरराचसादिनिटल्तिदेतता
खुपपाद् यितु मितिदास सुदादरति- “मनोदेवा इति । पुरा
खलु मनोः सम्ब स्पिन चषभस्य प्रश्चासाद् रवाच यक्ञविघातिनो-
ऽसुरराच्सादट्यः बाध्यमाना गताः। ते च परस्पर सवाद छतवन्तः ।
(इ'-दूति खेदे। “श्रयम् ऋषभः नः रस्माकं "पापः निकषे
(छः वृर सर डर ग्ट ० र. 1
२-- का ओओ ख २. ४.९४ । “न्य इत्याप्रोभःः? इति या. दे०।
इ-- “समाद ननजनिताया वाचः-दइति ए ।
र् ॥ ए्तपथयत्राद्यणम् ॥ (र्रर शत्रा)
पराजयं “मचते' प्रापयति, कयं खल् दूमं दिस्यामेति । शवं संवादे
छते ^किलातश्च श्राक्लिखः दावसुरपुरोदितौ ब्यवतुः॥ ९४ ॥
तथौर््यापार माद-- “तौ होचतुरिलति। आद्धैव देवो यस्य सः
"अ द्धादेवः", श्रद्धाल्रित्य्थः९ । श्रावं नु बेद्ावः-दरति, श्रावा मस्य
मनोरमभिप्रायं जानावहे इत्ययेः । शभप्रयमायाख दिवचने भाषा-
याम्?-दतिर भाषाया मेवात्वविधानात् श्राव मिति इृस्ो-
चारणम् । “विद् ज्ञानेर-दत्यस्मात् लोटि उन्तमददिवचने
वेदावेति रूपम् । “मनो याजयावेत्यादि । दे मनो! त्वा मनेन
कषभेणए याजयावेति । आद्धालु मन् विप्रलयः त ग्टघभ मव-
पिष्टा मिति तत्पर्यायः ॥ ९१५ ॥
सा मनोरेव जायां मनार्वों प्रविवेग्र"-द्ति। मनोर्भायां
'मनावोः । “मनोरौ वा'-दत्यौत्वम्५, पुंयोगलक्तषणणो डे प्६ 1 “त
ह स्म यत्र वदन्त्य प्रटणवन्तिः- द्रति) ^तस्येः षष्ठयर्ये चतुर्थो ।
"यच यस्मिन् देगे वदन्त्यास्तस्याः शब्दं प्ररण्वन्ति, (ततः तस्मात्
स्थानात्" श्रसुरादयः बाधिताः पलायन्त इत्ययः! “पापौयः सुचत
दति। तियग्जातेः चषभस्य९ ध्वनेः खवण्णत् प्रागस्मराकं निकषे-
माचं प्रान्तम्, ददानो तु मनुव्यशरोरात् निगेतवाचः खवणणात्
९-- “अखद्धालुरिति यावत्'-द्रति ठ, ड। २-- पा० ० ७. २. ८८
२ - अदा० प° ५४। ४-- "विप्रलभ्यः-इति ठ ।
५-- पा०्दध० ४.९१. द९८। ई- पा० ० 8. २. 8८।
ऽ-- पा०्द्धू० २.३. ईर. वा०९। <-- 'वद्नात्"-इति जादिषु।
< -- (ङषभस्यः-इलति ठ ।
( २अ० ४त्रा० ) ॥ प्रथमक्राग्टम् ॥ <ॐ
रस्माकं "पापौोयः' श्रतिश्यित पापं, पराजयः प्राभ्ोति । इम
मेवातिश्रय सुपपादयति- श्यो डि मानुषौ वाग्बदरतिः-दति।
तियेम्बाचः सकाशात् श्यः बहतर हि मानुषो वाश्चदति ।
वणपद्वाज्यात्मना कस्यचिदर्थस्य प्रतिपादकलात् । एतदाकण्
तावेव सुरोट्दितावस्यापि प्रतिक्रियाञ्चक्रत्रित्याद- “किलाता-
कस्तो चेवोचतुरिति #॥९६॥
“सा यज्ञ मेवेति । श्रसुरघ्नौ या वाक्, क्रमेण मनोः षभ
जायायां चासोत्, “साः तयोदेननानज्निराश्रया सतौ यज्ञ॒ मेव
्रश्रयितुं यन्ञपाचाणसि प्रविवेश्रः। (ततः तेभ्यो यन्ञृपाचभ्यः
सकाशात् "एनां" वाचं “जिदंन्तु निगमयितुं न शेकतुः श्रसुर-
पुरो डितौ । “खेषा" यनज्ञपात्रगता श्रसुरप्नौ वाक्, शम्यया, समाद
जनाद्ङ्च्छति । एवं यन्ञपा चध्वनेरसुररा सादि निटत्तिद्ेतुतां
प्रतिपादिता सुपरुंदर ति- “स यस्येति ॥ ९७ ॥
विदितं समादनन मनूद्य मन्तं विधत्ते “खमारद्न्ति कुकुटो-
सौति । मधु जिङ्ृदति विगेषणस्याभिप्राय माद-- “ख यो देवेभ्य
दति। सः खल षभः देवानां .मधजिह्छः मधरवाक् श्रासौत्;
जयद्ेतत्वात् । श्रसु रेभ्यस्तु “विषजिङ्ः' विषवागासोत् ; पराजय-
१-- “गदया सद्ृष्रौ बाङ्धषर् मिता शम्या?-इति सा० (त° सं० १.२.१९२)
““श्राम्या दाचिश्यदङ्कलप्रमाणा वारुणो??-इति या० दे ° (का०५.३.९<) ।
र वा० सं ९. रद्. ९ । सुराः कक्तं इति तान् दन्तु मिच्छन्
योऽटति, सवच सञ्चरति स कुक्राटः। यदा कुकं कुत्सितशब्दं कुटति
तनोतौति कुक्कुटः । यदा कुक्टाख्यपच्तिवत् घ्वनिविश्रोष मसुर्-
भोत्थं तनोकौति कुक्रट इव्यपचयते"- द्रति तद्धाव्ये मद्धौ° |
चप ॥ ग्रतपयन्राद्यणम् ॥ (रप्र ४त्रा )
हेतुत्वात् । एवच्च मधुजिङ् इति विगेषणस्याय मभिम्रायः-
देवानां यादृश्र श्रासौः९, श्रतोऽस्माकः तादशो भवेति)
४ द्ध मजे मावदेत्यादिमन्शेषस्य स्पष्टायंता माद- “नाज्नेति ।
“शचः अस्मिन्मन्ते किमपि तिरोदितंर नैवास्ति, श्रतो न व्याख्या
यत इत्ययः ॥ ९८॥
अय समन्लकं शर्पाधानं, विघत्ते-- “श्रयति । शस्य वष-
छृद्धत् सुपपादयति- “यदि नडानां यदि वेणानां यदौषौका-
णाम्"-दति । जलपरान्ते वन्तेमानास्तणविशेषा नडा: । नलादोनि
व्याणि शर्पस्यो पाद्ानग्डतानि । "वषेम्” उदकटृष्टिरेव दि “एताः”
नडाद्याः ओओषसोवैद्ंयति, अतो वषेटद्धलात् शएपेस्य “वषेद्धं
मसिः-इति व्यपदेशः ॥९८ ॥
तस्मिन् शंऽवदतानां नौ दौनां भरेयं विधत्ते श्रय चवि
नि्वपतोति ) “निवेपति' उलूखलालिष्कुग्य ( च्रवदतान् ब्रौोन्ः)
चिपतोत्यर्यः। दे दविः! वष॑टद्धं त्वा श्एपं प्रति ववेन्तुः श्रात्मन
उपर्यवस्थानं जानाल्िति मन्ल्ायः० ।
हविषो वर्ष॑द्धत्व सुपपादयति-- “वषेृद्धा उ चोति) नौदि
१-- “ासोत्"- द्रति जादिष।
२-- "नोऽस्नाक?-इति ठ, “सोऽस्ाक ति ड ।
2-- १७ ० ९९ पं०, ५ टौप्पनो द्धा ।
४-- वान्सं० ९.९९. २) काच श्रौ ख २.९.९९ ।
५-- भ्मूरपपीदानं!- दरति ठ । इच सर्वत्रैव शरपेशन्दो दन्त्यादिः ड-पसतके ।
द-- ए-एस्तक!दन्धच नेते पदे विद्येते ।
ॐ-- वा० सं° ९. २.६. २। का रौ" द्ध० र. ४. १.७ |
( श्ष्छ 8त्रा° ) ॥ प्रथमकागडम् ॥ €
यवय्नोरन्यतैरो हि हविष उपादानम् ; “श्रोदिभि्यजेत'*-“यवे-
्यजेतः--द ति विकल्पन यागसाधनत्खजवष्णत् । ब्रौहियवाद्योषधघ-
यश्च टष्चा वद्धेन्त इति प्रसिद्ध मितव्ययंः । ° “
"प्रति त्वा?-दत्यस्याभिप्राय माद-- "तत्सञ्ज्ञा मेवेत च्छाय"
दरति । श्एपदविषोरन्योन्यं दिखा मा भवेदिति । शूर्पाय चः-दति
च शब्दात् दविषे च । “सञ्ज्ञां सञ्ज्ञानम्। समानन्ञानत्व मेव मन्लो
वदतौत्य्थैः ॥ २० ॥
तुषाणा मपनयनं समन्लकंर विधत्त “श्रय निष्युनातौति।
तषाणां राच्मभागवलात् तेस्तन्निरमनं विधत्ते- “श्रय तुषान् प्रद
न्यपदतम्'-द तिर । ्रडन्तिः प्रचिपन्ति।
एतन्मन्तदयस्य प्रयोजन मा द-- “तननाद्रा एवंतदिति ॥ २९ ॥
| वितुषोक्ृतानां तण्ड्लानां त्रोहोणणद्च एयक्रणं विधन्त
“श्रयापविनक्रोति । मन्लभगतवायुश्रन्दस्याये माद-- “श्रयं वे वायु-
यौ ऽयं पवतेः?-दइ ति । तस्य विवेचनसामथ्ये सुपपादयति-- “एष वा
द्द् सवे विविनक्रि*-दइति । "तत् तस्मात् सर्वंस्यास्य विवेचक-
त्वात् “एष एव वायुः “एनान्' नो रहोस्तण्डुल्लां श्च "विविनक्ति" घ्रयक्
करोति, अ्रतस्तसप्रायेनं यक्त मित्यथेः। “स यदेत दति। यदा
९-- मन्सं* र १४,१५ ञ्रोको दयो । ““र्कार्थास्तु विकल्पे-
शन्"? द्रत्यादौनि जेमिनिदखचाशि (२२.३.९१ ०-२५४. ) चेहेच्तितव्याल्न ।
नर्--वा० सं० २.१६. ७ । कान श्रो० द° २.४. १८।
दे-- वा० सं° २.२६. ५। काण खो ख० २. 8. १९ ।
४--- वा० संर. रद्. ध् । कार 10 द° २.४.२० ~
12
। ब ॥ श्रतपथत्राद्ययम् ॥ (शप्र 8ब्रा०)
यस्मिन् काले “एते त्रौडहितष्डुलाः “एतद्” विवेचनं भ्राभ्रुवन्ति,
तस्मिन् समये "यच यस्यां पाच्याम् “शरधिः उपरि एनान्
अ्रपविंनक्ति॥ २२॥
तत्पाजौगतस्य हविषः समन्लक मनलुमन्लणं विधत्तेः-- ““श्रयानु-
मन्लयते"-दति । यथा चेते तण्ड़लाः ्रच्छटद्रणः किद्रर दितेन
पाणिना सुप्रतिग्दोताःः शोभनं प्रतिग्टदौता भवेयुः, तयथा प्रति-
ग्र्ञालिति मन्यः? ।
फलो करणं विधत्तेर- “श्रये ति । तस्य चितवं प्रशंस ति-- “चिद्धि
यन्ञःः?-इ ति । खवनजयादिषरूपेणण चिरादत्तो डि यज्ञः ; श्रतस्तदलु-
सारेण फलोकरण मपि चिः" कत्तव्य मित्ययेः ॥ २३ ॥
तस्मिन् फलोकरणो शाखान्तरौयं मन्लविधि मनुवदति-
^^तद्धेके देवेभ्य" दति। तं निकेधयति- “तदु तथा न र्यात्
इति । एतदुपपादयति-- श्रादिष्टवा एतदेवतायेः-द ति । ““्श्मये
लष्टं ग्टक्नामिः?-द्रत्येव मग्न्या दि देवतायै श्रादिष्ट मेवेतद्ध विभवति ।
अच तु “देवेभ्यः उरन्धष्वम्*"-दत्यनेन मन्ल्ेणर "एतद्" दविः ववेख-
देवम्” विश्वदेवसम्बन्धि करोति; श्रतो देवानां एतन्मन्लप्रयोगे
समद्” परस्परः कलं करोति। श्रतो वेश्वदेवत्वापादकं मन्तरं
१९-- ^तत्याचोगत इ विरनुमन्लयते'-द्भत्येव ए ।
2- वा० सं° १२. ९९. ७ । का खो ° ० २.४.२९ ।
इ-- काण श्चौ० ख० र. ४. २२। 8- "िव्कुत्वः“-दति ए ।
५-- “"्वौप्ा प्रतिपर्यायं सरन्मन्लप्राष्यथा ??-इति या० टै ।
¶-- उाखवान्तरौय खष मन्लः। <--- “दे वलानां'-दति जादिष,
(श्छ शब्रा ) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ €
परित्यज्य "ठब्णौ मेव फलौकन्तेव्य भिति निगमयति-- “तस्मादु
ष्णो मेव फलो कुर्यात्९*-दइ ति ॥ २४ ॥ ४ ॥
दति
वेदार्थस्य प्रकाग्रन तमो हाद निवारयन् ।
पुमयांखतुरो देयाद् विद्यातोयं महेश्वरः ॥ ९ ॥
ओरौ मद्राजाधिराजपरमेश्वरषेदिकमार्गप्रवन्तकस्रौ दरि दरमरा-
राजसा सराज्यघुरन्धरेणए सायणाचार्येण विरचिते माधवोये
बेदायंप्रकाओे माध्यन्दिनिश्रतपयन्नाद्धयणभाय्ये प्रथम-
काण्डे प्रथमाध्याये चतुथं बाद्युणएम्९,
भयमाध्यायश समाप्तः ॥९॥
- ““य्व्याच्छादकदोषापनयनं फालोकरगम्??-इति ते° सं° १.१. ४
भाव्येऽय मेव सायः । इद तु क्ांनिस्काग्रनं फलोकरगाम् ।
चतुथंऽस्िन् ब्रद्धण विहि तान्येताजि--कछष्णाजिनस्यादानम्, व्वघुन-
नम्, तत उदको पस्परश्र॑नम्, तत उत्तरे गाद्ंपत्य सुत्कस्टे्य वा
पत्य ग ग्रौवस्य छध्णाजिनस्यास्तरणम्, सदुपरि उलूखलस्थापमम्, तच
पूवस्थापितस्य हइविद्ेयस्य श्यपेणावपनम् । ततोऽध्वयुयजमानयोर्बा-
ग्विसगेः । ततोऽच्वयुः सु्लं ग्टद्ौत्वा उलूखलमध्ये प्रवेश्य कण्डनं
कुवैन्नेव तत्कण्डनाय यजमानपलते मघ्नौधं वा चिराच्वयति । तस्मिन्नेव
काले च्यास्ौभ्रः दिदृंषदं कुटुयति उपलं चेकवारम् ¦ वितुषौभूतेषु
ब्रोद्धिषु ध्वर्यः अपे गद्धौत्वा, कण्डितं तद्ध विस्तस्मादुलखलाननिव्काश्य
तूवौं म्प निदधाति । ततः श्चूर्येण 'जिष्युनाति, तुषान् एथक्
करोति, पमरप उपस्पुश्य तग्ड़लानकण्डितांख “विविनक्ति एथक्
एथक् करोति । ततः कण्डितान् निधाय खक रिडितान् पन र्लू खलमध्ये
वेश्य कण्डनं छत्वा पननिव्काश्य भूपं क्त्वा तुषान् एथक् कुर्यात्,
निर््वतिपेश्च सर्वान् तान् तुषलुत्करदेग्रे । एनरप उपस्परश्च मं स्थांसतां-
€ ॥ प्रातपयब्राद्मणम् ॥ (श्घ्र* भत्रा° )
[ श्रय दितौ याध्याये प्रथमं नाद्धणम् |]
-* >
रूवं कपालान्यवान्यतर्ः ऽउपदुधाति । दृषदुपले
ऽअन्यतरस्तदा ऽरुतदुभुयः< सड क्रियते तचद्ेत॒दु भुयः
सद कियते* ॥ १॥
शिरोदडवा ऽरुतदन्नुस्य यत् पुरोड़ाश्टः। स या-
न्येवेमानि श्ैष्णैः कपालान्येतान्येवास्य कपालानि
मस्तिष्क ऽरख्व पिष्टानि तद्धा ऽरुतदटेक मज्ज मेक सद
करवाव समान करवाबेति तस्मादा ऽरुतदुभुयः सह
क्रियते ॥ २॥
स यः कपालान्यपदुधाति। स ऽउपवेष मादत्त
धष्टिरसौति स यरेनेनाग्मिः घष्ण्विवोपचरलि ते
धषटिरय यदनेन यन्न॒ ऽउपालभत ऽउपेव वा ऽर्नेनै-
तद्येवे्ि तुस्मादुपवेषो नाम ॥₹२॥
तेन प्राचोऽङ्गार नुदति खपाद्मं अम्य मामादं
जदि निष्कव्याद् से धेत्ययं वा ऽख्मायोनेदः मनुष्याः
पुत्काञ्न्त्यथ येन पुरुषं टुन्ति स कव्यादे ताठवेतदुू-
भावतोऽपदन्ति ॥ 8 ॥
स्तग्डलान् पन्यां प्रत्ततिप्याभिमन्लयते ; तग्डलाननामिकाग्रेण स्परणन्
विल्तेकयन् वा मन्े पठतगेव्यथः। ततस्रिः फलोकर्गम् ; विःकण्डनेन
सूव्वाकप्णिकाभ्यो वियोज्योज्चलान् कसोतोययः ।
* तद्यदिव्याद्यन्तिमांश्यो ग- पुस्तक नास्ति ।
(रच्छ रत्रा ) ॥ प्रयमकारडम् ॥ । 3 |
अथाङ्गर सास्कोति। खा देवयजं व्वदहेति यो
देवयाट् तस्मिन् हवौपि अपयाम तस्मिन् यन्ञु' तन-
वामदा ऽइति तस्मादा ऽस्येति ॥५॥ #
त मध्यमेन कपुालेनाभ्युपद्धाति। देवा ह वं
यन्तु तन्वान॒ास्ते ऽसुररश्षसेभ्य सङ्गाद् विभयाच्चकरर्नु-
क्नरोऽधृस्तान्नाष्रा रक्षाश्स्युपोत्तिष्टालित्यथिदि रुश्षसा
मपडन्ता तस्मारेव मुपद्पाति तच्रदेषु खव भवति
नान्यु रष हि य॒जुष्क्तो मेभ्यस्त॒स्मान् मध्यञ्नेन कपा-
लेनाभ्युपद््धाति ॥ ह ॥
स उपद्धाति। भव मसि एथिवौं दध्डेति पथिव्या
दु रूपेशेतदेव टः दत्येतेननैव। द्विषन्त ्रादटव्य म॒वबा-
धते ब्रह्मवनि त्वा छचवनि सजातवन्युपदधानि श्वा
व्यस्य व्वधायेतिः वद्ध वे यअजःघःण्यीस्तद् व्र च चं
चाशास्त ऽउमभे व्वीर्ये सजातवनौति भूमा वें सजाता-
स्तद्धमान माश्शस्त ऽउपद्धामि भाठव्यस्य व्वधायेतिषए
य॒दि नाभिचरेद् य॒द्यु ्भिचरेदमुष्य व्वधायेति" ब्रूया-
दभिनिहित मेव सव्यस्य पाणेरङ्गल्या भुव्रति॥ ७॥
" शिच्सिदि^हति ख । † “न्येन नेवु-इति ग ।
1, §श¶ र्षु स्थानेयु बधायतिः- दति पवर्गोयादिपाठः च-पुसतके ।
< 8 ॥ शतपयब्राद्यणम् ॥ (शप्र भ५व्रा०)
ऋअथाङ्गर सास्कोति। नेदिदड पुरा नाद्रा रक्षा
स्याविशानिति ब्राह्यणो हि ग्छसा मपहन्ता त॒म्मा-
द्भिन्नहित मेव सव्यस्य पाण्रङ्गल्या भ॒वति ॥ ८ ॥
अथाज्ञगर मध्यरति । खगन जह्य णम्णोष्रेति नेदिद
पुरा नाद्रा रश्छाध्स्याविश्ासित्य्मिहि रदखसा मप-
इन्ता तस्मादेव मध्यूहति॥ < ॥
अथय यत्पश्चात् तदुपद्धाति। धरण मस्यन्तरिप्षं
र्हेत्यन्तरिषटस्यैव रूपेरीतदेव॒डध्दत्येतमैव दिषन्तं
ग्रातृव्य समववाधते ब्रह्यवेरनि त्वा छचवनि सजातव-
न्यपदधामि ्ादठव्यस्य व्वधायेति। ॥ १० ॥
छथ यत्परस्तात् तद्पद्धाति। ध्व मसिदि
दश्डति द्वि श्व रूपणेतदेव दइत्येतनेव ददिषन्तं
च्वाठ्व्य म॒ववाधते ब्रह्मवनि त्वा शचव्नि सजातवन्सुप-
दधामि म्रातुव्यस्य व्वधायेतिः॥ १९१९ ॥ `
थ युद शिणतस्तदुपद् घाति । व्वि्ाभ्यज््वुाश्षाभ्य
उपदधासौति । स यदिमुंल्लोश्कानुति चतुथे मस्ति
वानु वा तेनेवेतद् दिषन्तं शाठ्व्य मुवबाधते ऽनद्धावै
तद् यदिसांज्ञोकानुति चतुथं सस्ति वा न वानज्खो
* “लुस्ादेन?-इति च । {, { (नधायेति?- इति च ।
ऽ, ¶ ख्तदुभयचेव "यदिमाल्लो'- इति निरनुनासिकपाठो ग-पुस्तक्रि ।
( रण शत्रा) ॥ प्रथम काण्डम् ९१
तद्यदिश्चवय श्चा शस्तस्मादाइ व्विशखाभ्यस्त्वा शणभ्य उप-
द्धासौति त्रूष्णीं वेवेतराणि* कपालान्यपद्धाति
चित स्याद्चित इतिवा ॥१२॥
अथयाङ्गाररभ्यदति। भगणा मदङ्किरसां तपसा
लप्यभ्व सित्खटेतदे तेजं तेजो यद् ग्ग्वङ्धिमरसाश
सुतत्तान्यसन्िति तस्मादेव सुभ्यूदतिः ॥ १३ ॥
चय यो दृषदुपले उपदट्धाति। स॒ छकष्णाजिन
समादत्ते शम्मासौति तद् वधूनोत्युवधूतः रक्षौ ऽवधूता
चछरातय इति सोऽसावेव बन्धुस्तत्£ प्रतौचौनय्ौव
सुप्त णात्युदित्यास्त्वगसि प्रति त्वादितिर्व्वेच्िति सौ-
वेव बन्धुः ॥ १४ ॥
खथदषद् सुपद्धाति। धिषणासि पवलौ पति त्वा-
दित्याल््वग्बत्विति धिषणा हि पवतौ डि प्रतित्वादि-
त्यास्त्वग्बेत्विति तत् सज्जना मेवैतत् कूष्णाजिनाय च
व्वद्ति नेद्न्योऽन्युई हि मु सात ऽइतौयु सेवेषा षथिवौ
रूपेण। ॥ १५ ॥
अथय श्रम्या सुदौचोनाया सपदधाति। दिव स्कम्भ-
वेतराशि?-इति च। { 'त॒सनादेन्?-इति च ।
{ भसुध्युद्धति?-इति क, -सभ्यषति दति ख ।
$ “बन्धस्तत्”-इति का । ¶ शिनुसाव'-दति च|
|| “र्पेगा?- दति ख, “रूपे ग'-दइति- च ।
3 । ॥ प्रत पयत्राद्ध यम् ॥ (शप्र १त्रा०)
नौर सौत्यन्तरिष् मेव रूपेणन्तरिष्टेण हीमे टखावा-
एथिवो व्विष्टग्ये तस्मादाह दिव स्कम्भनौर सौ ति+॥१६॥
अंथोपला मुपद्धाति । धिषणासि पान्वतेयौ प्रति
त्वा पवतौ व्वे्िति कुन\यसौ द्यषा दहितेव मुवति
तस्मादाह पाठतेयौति प्रति त्वा पव्व॑तौ व्वे चिति प्रति
हि स्वः सुज्नानौत तत् सञ्ज्ञा मेवेतद् दषद् पलाभ्यां
व्वदति नेद्न्योऽन्युट हिनसात। इति दुरेवा रूपेण
न् र्व हषदुपले जिद्धव शम्या त॒स्माच्छुम्यया स-
मादइन्ति जिच्या हि व्वदति! ॥ १७ ॥
चथ हविर्धिवपति। धुनन्य मसि धिनुहि देवा-
निति धान्यः हि देवन् धिनुवदित्यु हि ददि
सह्यते ॥ १८ ॥
छथ पिनष्टि प्राणाय त्वोदानायत्वा व्यानायत्वा
दौर्था सनु प्रसिति सुयुषे धा सिति परोदति देवो वः
सविता हिरण्यपाणिः प्रतिश्णात्वच्छिद्रिख पाणिना
चश्षे त्वेति ॥ १६ } (शतम् १००१) ॥
तद्यदेवः पिनष्टि। जौवं वे देवाना हविरमृत
ˆ रेक° शन्रा०) ॥ परयम काण्डम् ॥ <
मण्॒तानां सयेतदुलतुखलमुसलाभ्यां दषदुपलाभ्याः
हवियनज्ञु' चन्ति ॥ २०॥
स यदाद । प्राणाय त्वोदानाय त्वेति तत््राणोदानौ
दधाति व्यानाय त्वेति तद्यानः दधाति दौघी म॒नु
प्रसिति मायुषे धा सिति तद्ायुर्दधाति देवो वः
सवित्म हिरण्यपाणिः प्रतिखम्णात्वच््टद्रिण पाणिना
सुप्रतिशटदौतान्यसन्िति चक्षे त्वेति तच्चक्षुदंधात्ये-
तानि चै वतो भवन्त्येव मु डेतज्जीव मेव देवाना
इवि भवत्यमत ममतानां तस्मादेव पिनि पि्षन्ति
.पिष्टान्यभौन्धते कपालानि ॥ २९१ ॥
ह -अथयंक. चाज्यं निवपति । यदा ऽख्ादिष्टं दैवतायै
हवि द्यते यावदेवत्यं तद्भवति तद्तरेण यजुषा
ल्लाति न वु7 ऽरुतत् कस्ये चन देवतायै चविषह्ल-
न्ञादिशति यदाज्यं त॒स्मादुनिरुक्तन यजुषा शखल्लञाति
मदौनां पयोसोलति मद्य इतिवा रुतासा मेकां
नाम यद् गुवां तासां वा ऽरुतत् पयो भवति तस्मादा
मदौनां पयोऽसौत्येव सु हास्येतत् खलु युजुषेव खषोत'
भवति तस्मादेवाड मदौनां पयोऽसमैति॥ र२२॥५॥
॥ इति प्रथमप्रपाठके पञ्चमं नाद्य णम् [२. १. ] ॥
> (८6८ मे. क्रे > इलि च्च
13
<< ॥ श्रतपथनाद्यगम् ॥ (रप्र ४त्रा)
॥ ओओगणेगाय नमः ॥
यस्य निःश्वसितं वेदा यो बेदेन्योऽखिलं जगत् ।
निमेमे, त महं वन्दे विद्यातोयमद्ेश्वरम् ॥ १ ॥
एवं प्रथमेऽध्याये ब्रलोपायनादि तष्डुलकर णणान्तं प्रयोगजात
सयुक्रम् ; श्रय दितोये कपालोपघानादिरभिधौ यते ।
तत कपालोपधानपेषण्योयैगपदनुष्ानं विघत्ते- “स वे कपा-
लानोति । “अन्यतरः कलिजां मध्ये एकः चाप्ोघ्नःर, 'खः' कपा-
लाना सुपघाता । श्रन्यतरः' श्रघ्वयैः, "मः पेषण्णये दृषदुपले
उपदभ्यात् । उक्तं कन्नुभेद सुपपादयति-- “तदा एतदुभयः सद
क्रियतेः°-दरति | एककन्तं कत्वे दि पर्यायेफानुष्टानं स्यात्, एतच्चोभ
सषानुेयम् ; श्रतो विभिन्नावेव कर्तारौ युगपत् ङुर्याता भिकः
एतत् खहानुषटान सुपपाद यितु मनुवदति- “तद्यदिति॥ १
उपपाद यति?- “शिरो दइ वा एतद् यन्नस्य यत् पुरोडाश्च
दति । पुरोडाशस्य प्रतिज्ञातं यक्ञगशिरस्त्वं वम्पादयति- “ख
यान्येवेमानौति । “मस्तिष्क एवेति । श्िरःकपालान्तगेतं मांसं
"मस्तिष्कः । “तद्धा एतदि ति । (तत्ः एतत् कपालं मस्तिष्कश्ूपं
मिलितं सत् शिरस्सञ्ज्ञक मेक मङ्गं प्रसिद्ध लोके। तथाजापि
शिरःकपालमस्तिष्कसस्ततयोः कपालपिष्टयोः सह प्रयोगान् पुरो-
डाश्रात्मकस्य यज्ञ शिरसः एको करणं सेद्यतोत्यभिप्रायः ॥ २॥
१-- “ाम्मौघ्रादि”-द्रति ठ । र-- “तदुपपादयतिः-द्रति ए ।
( रच्य रत्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ <<
तच र्कपालान्युपदघतः कत्य माद-- “स उपवेषः मादन्ते
एष्िरभि"*-द तिर । श्रङ्गारविभजनाथं काष्ट सुपवेषः२। ्ष्टिशब्दं
निवेक्ि- “ख यदटेनेनेति । “छष्ण्विव'-द्ति करिया विग्रेषकम् ।
“जि छटषा प्रागस्भ्ये'°-द्त्यस्मात्" ष्णो त्यनेनेति श्ृष्टिरिति करणे
क्रिन्नित्यर्थः। श्रत णएवेतदुपवेषस्य सञ्ज्ञान्तरम् । तथा चान्यज
श्रयते-- "^ ्िरूपवेषः*?-दति५ । ““श्रयत्या दि उपवेषस्य निवंचनम्९ ।
श्रय यज्ञे (एनेन काषटन "यत् आअङ्गाराद्िकम् “उपालभते
प्राप्नोति । "तत्" एतत् “एनेन' उपवेषेण °वेवेष्टो वः । “विषु व्याप्ता-
वित्यस्मात्ः करणसाघनो घञन्त उपवेषशब्दः ॥ रे ॥
श्रग्निगता इद्यस्य निरसनं विघत्ते- “तेनेति । ्राचः-द्ति
(विधेय विश्रेषणम्, प्राण्दिग्गतानित्यथः ।.
। +» मन्ल्न्गतयोरा मात्कव्या च्छन्दयो विंवकित मयं माह-- “श्रयं
वा दति ्राम मपक् मत्तोति श्रमात्", मनुव्याणा मोद्न-
पाकादिहेतुरभिः; क्रव्य पलल मत्तोति क्रयात्"-दति श्व
दइमोऽप्भिः< ॥ ४॥
१--- “उपवेश्'-दति तालव्योपधः जादिषु । ख्व मिह्ोत्तरत्रापि।
2-- वासं १२.१२७. । काण्श्रौ० ० २. ४. २५।
ड-- ^“परलाश्श्यएखाया मूलदेगरो द्छित्रि उपवेवः?-इति मद्ैधरः।
काण्श्रो० ख् २.४.२५. ट्ग्यम् | 8- सखा० पम २६।
४--- कार श्रौ ° सु २. ९.०; २.८; ७. २स्=।
¶-- “उपवेवनामनिवंचनम्'-इति ठ, ड । 5 जु° उ० १३ ।
= वा० सं० २.१७.२। का० खो ख० र. ४.२९।
९ ~~ “श्र्वदाद्ककोऽसिः"- 1 ठ, ड।
१.९९ ॥ भत पथत्राच्छमणम् ॥ (श्प ५ब्रा)
एव मयनिय म्भ मन्लेण निरेत्य श्णद्धादमेः पुरोडाश्श्चप-
फा्य मङ्गारादरणं विधत्ते “श्रयति । श्रास्कतै तिः विभजनतौ-
त्ययः । “स्कञ् श्राप्रव्णे^""-द्ति धातुः ; द्रत्थं क्रुवंता मभिप्राय
माह-- य इति। दवान् यजति दति द्देवयाय्?, यः चर्मः,
तस्मिन् इविःश्रपणादिकं करवामहा दत्यनेनाभिप्रायणत्ययेः ॥ ५. ॥
तस्मिन्नङ्गारे मध्यमकपालस्योपधानं विघत्ते- “ल मिति
्रद्गगरस्योपरि विदितं कपालोपधानं प्रशंसति- देवा दइ वा
द्रति । “ननेन्नः'-द्लि। न. श्रस्ममाकं हविषो भागेनेव" राक्तसाद्य
उपो ज्तिष्टेय॒रित्यनेनाभिप्रायेणणाङ्गारस्योपरि कपालोपधानं कृतवन्त
दत्ययः ।
एवं सत्युक्तभयनिदल्ति मा -- “श्रभ्िर्दोति । “रा देवयजम्”"
दतिमन्त्नेण स्था पितस्येवाङ्गारस्योपरि कपालोपधानं प्रशंसति
“तद्यदिति । यजुषा मन्ल्ेण संस्छतत्वादेष एव हि कपालोपधाने
मुख्यः ; नान्य दत्ययः ॥ ई ॥
विहित सुपधान मनूद्य मन्तं विधत्ते “स उपदधातोति।
"छिव दृू६दहेतिई । एयिकौ सम्बन्धेश्रवणणात् तत्सम्नन्धिषूपेरोतटेव
कपालं दृढं करोलि | दृढ्न चेतेन कपालेन विदधेषणं कुर्वन्तं
श्च मवबाधते ।
९-- “निद्धत्ध^ इति ठ, ड । र-- “ख प्रवर्णेः-इति ए ।
दे-- क्रया ड० र् । 8 -- “इ विबोऽधोभागेनेवः-द्रति ठ।
५--वा० सं० २.१७.) का०्श्री०र. ४. २८।
६-- वा० सं० ९.१७. 8 । कार्श्चो० ख्० २. ४.२९ 1
(रुष्ण र्ना) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ १०१.
एतन्म्न्लगेष मनूद्य व्याचष्टे- -न्द्यवनोति । “बहो वा
दत्यादि । यज॒ष्षु" यजमन्लेषु बङ्विधा खलु श्रा गोः फलप्रायेना,
श्रतो बङविघं ब्रह्मचचादिसम्भजन मनेन प्रतिपाद्यत द्रत्य्थैः+ `
मन्लगतयोत्रद्धयचच शब्दयोलंचणया तद्धौोयपरनं विवलितं मिति
व्याचष्ट- “डमे वोर्येः?-इति । गमा वा दति । समानं जायन्त
दरति सजाताः" ज्ञातयः । तेषु च बज्भावस्य दशनात् धमिवाचिना
मजातग्ब्दन तदधम विवक्तित इत्ययः ।
शभिचरतो विशेषं वक्तम् उक्र नित्यपक्त मन॒वदति- “उप-
दधामि भराटव्यस्यति ) त मेव विशेषं दशेयति-- “यद्य च्रभिचर-
दिति | श्रमिचरणपक्ते भ्वाठव्यस्य वधघायः-द्ति स्थाने न्रसुख्य
वधायः-दइति शच्रोर्नाम षष्ठयन्तं निर्दिश्य त्रूयादित्ययः ।
उपददितस्य कपालस्य उपयेङ्गुल्या अ्रभिनिघानं विधत्ते “च्रभि-
निडित मेवः`-द्रति ॥ 5॥
दलििण दस्तनान्यस्याङ्गार स्यार णं विधत्ते - श्रयति । 'नेदि-
हेत्यादि । यदि स्व्यपाण्यङ्गुल्या श्रभिनिधानं न कुर्याल्, तदा
“दहः श्रस्मिन् कपाले उपयङ्गार निघानात् पुरस्तादेव रासा: प्रवि-
शयुः ; नेव तया स्यादिति ्ङ्ुल्यार श्रमिनिद्ित मेव भनेदित्यथेः ।
तया खन्युक्रदोषनिटत्ति माद- ब्राह्यणो होति । श्रभ्मिः यथा
दाहेन रच्ांसि दिनस्ति, एवं ब्राह्यणोऽपि मन्लमामर्थयन तेषां
९--- नसत्येतत् पदं जादिष।
२-- ° साच्तसाः प्रविद्धोयुः; ऋतः कपालस्योपरि ङ्क राध्यद्धनपर्थन्तम्
अ ङल्या'‡-द सेवं विग्र षपाठो ए- पुस्तके ।
०२ ॥ प्रतपचयन्राद्ययम् ॥ (रप्र ५ज्रा°)
दिकः; शतो ऽङ्गाराध्य इनपयन्त मङ्गुल्याभिनिदित भव भवे-
दित्यथेः ॥ सू ॥
ङमन्लक, कपालस्योपरि अङ्गगराध्यूदनं विधत्ते- “येति ।
“नेदिड पुरेति पुराः पुरोडाशाधिश्रयणणात् प्रागित्ययः। अन्यत्
पूववत् ॥ < ॥
पाशात्यकपालस्योपघानः विघन्ते- “श्रयति । मध्यमकपाल-
स्योपधानानन्तयेम् श्रथः-शन्दार्यः। श्न्यत् सवे पूर्वं वद्याख्येयम् ॥ ९०॥
मध्यमकपालात् प्रवंदेशे श्याप्यस्य कपालस्यो पघानंर विधत्ते
“श्रय यदिति “दिव एव रूपेणः-दति । दिवः खम्बन्धिना
क्ूपेण “एतत् दतौयं कपालं दृदढ्ौकरोतौत्य्यः ॥ ९९ ॥
दचिणभागस्थितस्य कपालस्यो पधानं विधन्ते- “श्रय यदिति)
मन्त्रस्य तात्पयं माद-- “स यदित्यादिना । पर्वे* हि जिभिरू-
दितेः कपाले: एयिनव्यादिलोकच्यसका शाच्छनोर्बाधः प्रतिपादितः,
ददानोन्तु (दमान् चँलोकान् श्रतिः श्रतिक्रम्य यत् “चतुथं
स्थानम्, तदस्ति वा न वेति सन्दिग्ध मेव; लोकचयवत् प्रसिद्य-
भावात् । जरतो मन्ले लोकवाचिश्ब्द विगरेषं परित्यज्य ““विश्वाग्ब-
स्वा श्ाग्यः"-दति, सवेशन्दपर्यायस्य विश्वशब्दस्य प्रयोगात् खन्दिद्य-
+--~--
१-- वा° सं १.९८.२ । कान श्रौ० ख २.४. ३. ।
२-- तच मन्छः - वाण सं १.९८. २। का० श्रो. ख २. 8. ९ ।
इ - तच मन््ः-वा० सं ९.९८. ३। का० खो ° सध २. ४. रर ।
४-- रवेः दति ड-पुस्तकादन्यच ।
प-- वान सं ९२.९२८. ४। का० खौ० ख २. ४.३३ ।
( रच्छ शत्रा ) ॥ प्रथम काण्डम् । १०६
मानात् `सरवसमादेव स्थानात् “दिषन्त' श्र “सः यजमानः नतेनः
चतु येकपालो पधानेन बाचघत दत्यर्थंः । .
'"विश्वाभ्यः ”-द्तिमन्लस्य लोक चया तिरि क्रपरत्व सुपपादयति-
““श्रमद्भा वा इत्यादि । लोकचयातिवन्तिनश्चतुयस्य सद्धावोऽसद्धा-
वश्च “श्रनद्धा वैः श्रस्माक मप्रत्यच्च एव ; यद् “विश्वा श्राश्राः' खां
दि श्रः, तदप्यनद्धा “श्रनद्धेव' ्रप्रत्यक् मेव; ( लोकचयवत्मसिद्धय-
भावात् । ) ` रतो ऽप्रत्यच्चदिग्वाचिना विश्वाग् श्राश्राग्य दति?
पटदयेन लो कचयव्यतिरिक्र सकल मेवाप्रव्यच्चं विवचित मित्यर्थः ।
एवं कपालचलुष्टयस्य मन्लेणोपधानं प्रतिपाद्य अवज्िष्टकपा-
लोपधाने पद्य माह-- “ष्णो चवेति ॥ ९२ ॥
उपरतेषु कपालेष्वङ्गाराष्यदनं- विधत्ते-- “श्रयति । मन्न" .
श्णणाः मङ्गिरसा भिति* तपसो यद् विग्रेषणं तद्या चष्टे-- “एतदा
दति । यद् “ग्टम्नङ्गिरखांः मर्षणं तपोविग्रषजनितं तेजः,
"एतत् खलु श्रगन्धा दि ते जोऽन्तरात् ^तेजिष्ठं' तेजख्ितमम्, श्रति-
श्येन दोप्रम् । तेजखि-श्रन्दादिष्टनि “विन्मतोलेगितिर शक् ।
एवं वदलो मन्त्रम्यामिप्राय माद- “सुतप्नानोति ) एतान्यृपडितानि
९-- ˆसन्द्ग्धिमानात्?-दति जादिषु।
2-- नेतद्धाक्यं ए-पुस्तकादन्यच । इ-- "विशा च्वाश्रा इति! द्रति ठ ।
४-- “मन्लेषु"- दति जादिषु ; ठ-पएस्तके तु नास्त्येवेतत् पदम् ।
५ वाग सं १२.१८. ९ । काण्श्चौ० ख० २. ४. ३५।
व्-- पाण्सख० ५.९२. द५।
१.१.९७ ॥ जरतपथन्नरद्यणम् ॥ ( १० भत्रा° )
कपालानि ण्बङ््गिरसां तपसा स्ट अतिशयेन तप्तानि भवेयुरित्य-
नेनाभिप्रायेणत्ययेः । श्रसन्-दत्यस्तेः पञ्चमलङ्कारेर रूपम् ॥ ९२ ॥
एवं सहानुषेययोः कपालोपधान मभिधाय पेषणं विधातु
मारभते- “श्रयति । अ्रवदननवत् पेषणस्यापिः कृष्णा जिनस्योपरि
कन्लेव्यता मभिप्रेत्य तदादानं विधत्तर- “म कृष्णाजिन मिति।
“सोऽसावेवेति । श्रवद्दननप्रकरणे रुष्णाजिनावघ्यूननविधिग्रषो यः
प्रागान्नातः- “तन्ना एवेतद्रक्तांस्यलोऽपदन्तो ति*, स॒ एवाचाप्यलु-
षज्य योजनोय दत्यतिदेशः।
रम्य कछष्णाजिनस्य स्तरणं विधत्त “तदिलि। दयं वे एयि-
व्यदि तिः'-दत्यादिना, यत् प्रागान्नात मेव मन्तव्याख्यानम्.र, तद्-
जातिदिशति- “सोऽमावेवेलिः॥ १४ ॥
त्य कष्णाजिनस्योपरि दृषदः समन्लकम्° उपधानं विधत्ते-
श्रयति । "धिषणा दौत्यादि । पेषणणैयतण्ड्लानां धारणाद्
"धिषणा, पवेतावयवत्वात् “पवेतौः-दरति । एतदुभयं प्रसिद्ध मिति
(दि'-श्ब्द्योरयः! गत मन्यत् । “द्य सेवेति । पावन घारणा-
ख्येन कू्पेण योगात् एषा' कुषन् दय मेव प्रथिवोति स्ुतिः॥१५॥
परय दृषदः पञश्चाद्भ?ने शम्याया उपधानं विधन्त “चय गम्या
१--पा० स्ू° ३. २. 9 = >° 8. ४. (७२, ७€ र~) चद््च्यम् |
३ - तच मन्चः-वा" संर २९.२९ । का श्रौ० सू २.५. २२।
६-- ऽर ० र, पः नरव्यम् | ५-- ऽर ए० ५ पः उद्टव्यम् |
दई -- "मेतन्मन्लव्याग्व्यानम्"- इरति ठ ।
--वा०्सं० ९.१९६.२ | कान श्रौ खू० २. ५. ड ।
<-- तच मन्लः- वा सं०९.१९. ३।
( रच्छ न्रा ) ॥ पयम काण्डम् ॥ श
भमिति छदौचोनम्ः उदगवस्थित मये यस्याः सा तयोक्ता ।
कात्यायनोऽप्याद स्म-- “पञ्चाच्छम्या सुपोरत्युदौचों दिव दति
द्रतिः। शम्याया द्युलो कस्तम्भनडेतुलं वक्त मन्तरिचरूपता मौह
“श्न्तरिच् मेवेति । द्यावाषटयिव्यात्मना संस्हतयो दृषद् पलयोमप्ये-
ऽवस्थानलच्णेन रूपेण “श्रन्तरिच्च मेव श्रन्तरिक्तलोकात्मिकैव
(शम्या, दमे च द्यावाप्रयिव्यौ अन्तरिखेण दि यस्माद् “विष्टे
विविध मधस्तादुपरिष्टाच्च धारिते, अतोऽन्तरिक्षात्मिका शम्यापि
“दि वस्कम्भनोरसोति, स्यते ॥ ९६ ॥
षद् उपरि उपलायाः स्थापनं सषमन्लकंर विघत्ते- “श्रय लि ।
'पावेतयौः-शनब्दं व्या चष्टे- “कनौ यसौत्यादिना । यस्ममादेषोपला
श्रतिगश्रयेन दृषदः सखकाग्रादन्पपरिमाणएा, चरतः "एषाः दृषदः "दुदि-
तेव भवतिः; दुह्हिता दि लोकं मातुरल्पोयसौ भवति। तस्मादेषा
परवत्याः" ुनौ “पार्वतेयौः-दति। “स्तौभ्यो ठक्" -द्ति, ढक् ।
“प्रति त्वा पवतो वेन्तु"-दतिमन्लशेषेण परस्यरदिंसापरिदारा्थं
दृषदुपलयोभिचौोकरणए मयं इति व्याचष्टे “प्रति दौति। उपयेव-
स्थानलच्णेन शूपेण “एषा उपला “ौरेवः द्युलो कात्मिकेवेत्यथः ।
तदेको दूषदु पले समन्तो ति, प्राक् यत् तयोः समादननं विदि-
तम्, लच्र शम्याया: साघनत्वं प्रसङ्गादुपपाद्यति-- “नू एवेति ।
९-- का० श्रौ खू° २. ५.४। २-- वा सं० २.१९. ३।
इ-- वा० सं १.१९. ४। कार श्रौन द° २. ५.५।।
७ -- "पावेत्याः*-इति ज । ५-- पा० ख ४.१. १२०।
द-- १. 9.१२ (७४ ए० ९९१ पर) दष्टव्यम्।
14
१०९ ॥ श्रत पथयत्राद्छणम् ॥ (एष भव्रा० )
बुषदुपक्षयो सभय जावस्वाना नुलवम्, तन्डध्येऽवस्थानाच्छम्बाथाः जिद्ा-
व्वम् । यसमा जिङ्या लोको वदति, तस्मात् जिङ्ास्थानोयया
ओम्ययेव समाडनगं कर्यादित्यर्थः ॥ ९७ ॥
अय पेषण्णाथं दूषद् उपरि खमग््क^ तण्डुखप्रचेपं विधन्त-
“अय हविरिति, मन्लगतधान्यग्रब्दस्याभिप्राय माह “देवान्
सिनवदिति । ^भिवि मौना; -दतिर चातुः । यष्टयानग्नयादि-
देवान् <धिनवत्” परोण्एये दित्यनेनेवाभिप्रायेख डि शविग्डेद्यते ; अतो
धिनोति भौणएयतौ ति धान्यम्? , यत एव मतो देवाश् धिनुहोति
सन्लायंः ॥ ९८४
समन्त्रकं पेषणं ॒विधन्ते- “श्रयति । "पिनि" खधृष्वंयति ।
धिषु सधूष्ने द्रति" धातुः । मकण अनिति चेष्टत इति
मासिकाभ्ां वदहिनिंगंच्छन् शासरूपो वायुः श्राष्ठः' । उत्, ऊद्धात् ।
्रघोदेशं प्रत्थनिति चेष्टत इति "उदानः"; नासिकाभ्यां रे पुनः
भ्रविश्रन् वायुः । शलपानादिरखं विविधं सवासु नाङ्ोषु अनिति
अरयतोति व्यानः" ; ऊद्धावाङम्ठत्ति*विलचणो मध्यटज्ि्वांय्ः ।
एलग्भन्त्राये उस्तरमग््रसापेच्च इति तदुभयं ससुच्ित्य व्याख्यात
खु सरमन्लं जिनियुङ्कः- “रोदति देवो व इति, अनेन मन्छेष्ठ
१-- वा सं० ९१.२०.१९ कान्श्रौ०ख०२.५.द्।
र- क्वा पर ५८)
दे वा० सन र.२०.२) का खौण्ख० २.५. ९।
४-- रखु० प० १४ । ५ “ऊ्धाघोढत्ति--दति ठ, ड ।
दू-- वा० स २.२०. दे । का° ्मरो° ख० २.५. ॐ
( श्ष्छ० शत्रा० ) ॥ प्रयम काण्डम् ॥ १०७
छष्णा जिने" प्रखिपतोत्ययेः । यन्तु प्रकारान्तरेण कं्थाथनेन खज-
प्रणयनं, तद्ाद्यण्णन्तरमूलम् । स छधोवं खचयामास-- “पिनि
प्राणाय लेति प्रतिमन्ं, दां भिति छष्णाजिने भोदति, ° चचुषे
त्वेतौोखत इतिः ॥ १९ ॥
प्रा्णयेतिमन्लस्याभिप्राय माविष्कन्ते सुकरं पेषण मनतुवद ति-
“तद्यदिति । म्लानः मरणरदहितानां देवानां हविः श्लौर्धःर
प्राणधारणं युक्त मेव सत् “श्रष्टतम्" मरणसाधनं न भवतिर। अर्व
सत्येतद्यज्चसाधनं दविरवहननपेषणाभ्या ग्टविभो मारयन्ति; तधा
सति निरज वत्वात् तस्याग्डतत्वसा घनत्वं न य॒क्र मिति भावः॥ ९०५ ॥
मन्त्रप्रयोगेषास्य परिहारं दश्यति- “ख थदादेति पेषण
समये प्राणाय वेत्यादिमन्तं प्युश्जानः प्रणणदौनेवः पुमरस्मिन्
खविषि स्था पयतौत्यथेः । गत मन्यत् ।
“एतानि वें जौवत इत्यादि । “एतानि प्राणोदानधारण्णदीनि
'जोवतः' पुरुषस्य सिङ्ग नि । “एवम्? अनेन मन्छप्रयोगेण प्राणौ-
दानादिसख्थापने खति दविरपि सजोव मेवेति युक तस्याण्तलै-
साधन मित्यभिप्रायः। “पि्षन्तौति । एवं समन्लक मध्व
पेषणे शते खति यजमानपरिचारका अवशिष्टं स्वे चूर्णोङयुः* ।
१-- कान्खौग्दू० ९. ५, ७9, =, ९. रखुतद्रद्यणनये तु व्यायमे धा मिन्नः
पेषयामन्लः, देवो व इत्धादिरेव प्रोद्णमन्न डति विद्धेषः।
२-- “जमवनं?इति ड । 2-- 'अमरगसाध्न"-दइरति ठ, ड, ८ ।
-- «“मन्त्रप्रयोगेय तस्य निर्जौवत्वं परिषर्न् प्रायादोनेकः"-दति ए)
५-- “दासौ पिनष्टि पल वा, अपि वा पकत्थवद्न्ति शा पिनष्टि - दति
साप श्ौ० ० ६. २९. ८, < ।
२०८ ॥ शतप यन्नाद्छययाम् ॥ (रप्र धूत्रा° )
तथा उपदितानि च कपालानि “श्रमौन्धतेः शङ्गारे: ` प्रदत्तानि
क्युरित्ययः ॥ २९ ॥
` चेषणसमये एव श्राद्यस्य निर्वापं विधत्ते ““श्रयेक दति, यदा
चाष्वयुः पिनष्टि, “श्रथः तस्मिन्नेव खमये "एकः" श्मन्यः च्राच्चोघ्रादिः
( राज्यं निवपति) । श्रत एव सखचकता पेषणणज्यनिर्वापयोः सम-
समयवत्तिलं खचितम्- “पिव्यमाणेषु निवेपत्यन्यो मोना मित्या -
ज्यम्'?-द तिः । तच्वाच्यं प्रसिद्धदेवतावाच्यग्न्यादिशब्दरद्ितेन मन्लेण
ग्रहोतव्य मिति विधिक्छुराद-- “यद्वा दइति। "त्" खलु दविः
““श्रप्रये जुष्टं गरहामौत्येवं देवताये निर्िं्टं भवति, "तद्" यदणएसाधनं
यजश्च यावद्वत्यं भवति, तावदवत्य मेव (तत्ः विभवति । शआ्राञ्यं
च सवदे वलासाघधारणएण मिति देवतादेगशरनरदितेनेव यज्षा गर्लीया-
दित्ययेः । तया चाज्यस्य सवदे वता साधारणं सेत्खतौत्यादह- “न वा।
दति । एव मनिरुक्रयजुषा ग्रदणए ॒सुपपाद्य॒ तदिधत्त- “तस्मा-
दिति। देवतानाम निःरेषेणोक्तं यस्मिन् तत् “निरुक्रम्', तद्धिल-
चणम् श्रनिरुक्रम् । तादृश च “मौना मित्यादि यज्; ; तच
प्रसिद्धदे वतावाचिपदस्यानुपलम्भात् ।
अ्रयेतन्मन्ं वयाचषटे-- मद्य दति । “मद पूजायाम्” । मद्यन्ते
पूज्यन्त दति (म्यः । एतच्च "एतासां" गवाम् (एकः साधारणं
नाम । श्राज्यस्य पयःकायत्वात् “पयोऽसोति । विकारे प्रति श्न्दः
द्त्ययेः । यदौ तव्याज्यप्रकाशकल्वात् श्रसि"-मन्लः" प्रयोक्तव्य दूत्याद-
९-- नेते पदे ए-पुस्तकादन्यच । २-- का० श्नौ० खू० २. ५. ९€।
ड, ५--वा० सं ९. २० ४-- स्वार प ७इ० ।
( र्न रत्रा ) ॥ प्रथयमकाण्डम् ॥ १९०९
एव सु डहेति। “एवम् अनेनेव मन्लेण श्राज्ये निरुन्े सति
तस्य तत्मकाश्नसमयत्वात् यजुषेव “तत् राज्यं ग्यद्ौतं भवतौ-
त्ययः ॥ २२॥५[२.१.]॥ *
दति ओसायण्णचायेविरचिते माधवोये बवेदार्थप्रकाग
माध्यज्दिनिग्रतपथयभाय्ये दितौयाध्याये
प्रथमं ब्राद्धयणएणम्र ॥
९-- अय पेषणेपचाने सद भवतः । तच अम्मोत् कपालानि प्रच्ताल्य,
गाद्धं पत्यस्य पञश्छादुपविश्य, प्रयमं तावत् उपवेषं उद्त्वा तेन श्रपगस्य
अङ्गारान् खर्मध्ये ख्व खस्यानात् प्राच्यां प्रेरयति, ययाङ्गारस्थानेऽति-
लप्रथ्ूमौ कपालान्युपधौयेन् । ततस्तेनैव प्राकपरेष्टिताङ्गारमध्यात् खक
मड्गर गद्धंपत्यखरुस्य पश्चाद्भागे दत्िखपुरोडाण्रस्यानस्य मध्ये अनयत्ति।
तस्यानौतस्याङ्ारस्योपरि उत्तानं मध्यमं कपाल समुपदधाति [तच्ाभिचार्र
कुवंन् मन्दे “भ्राटव्यस्यः स्थाने असमुकस्ये्त श्चोर्नामग्रह्ं कार्यम्, तत
उदक्तोपस्परश्ेनच्च] । ततः सव्यच्स्तस्था्ुल्या मन्ये स्ट मध्यमकपाले
रुक मङ्गरं निदधाति, ततः पश्चाद् दितोयम्, ततः पुरस्तात् द्टतौयम्,
मध्यमार् दर्तत्तियं चतुथम्, चतुर्थात्यव मेकस्य कपालस्यान्तरएलं पर्शिष्य
पञ्चमम्, चतु्पञ्चमयोरन्तराले षम्, चतुथस्य पशात सप्तमम्, तस्य
पञचाद दमम्, सवभ्य उत्तरतो नवमद्मेकारश्यानि प्राकसंस्थानि। ततो
ज्चलदङ्गङैः सर्वापि तानि कपालान्याच्छादयलि । ततस्तदंवोपस्ज॑नरमौ-
देव गाश्पव्येऽधिश्रयलति । पिदटसंयवनार्थां आप उपसनेन्यः। इति कपा-
लोपधानम् । च्य पेषणम् । तच्च ध्वर्यः छष्णाजिन मादाय, पूवेवदवधृय,
अप उपस्पृश्य, पन्धग्म्रोव मास्तौ यं, सव्यद्धस्तेनाविसुक्तं कछष्णालिने, द्तिसोन
हस्तेन प्रागम्ां दृषदं तस्य छष्णालजिनस्योपरि निदधाति । तत्पश्वाद्धागे
व्यघधस्तादुदगयां शम्यां प्रेरयति,- यथया दृषदः प्राचौनप्रवणतां जायेत ।
ततस्तस्या उपरि उदग्रा समुपला समुपदघालति । ततस्तस्यां दृषदि तण्डल्ा-
नोप्य पिनद्ध । पिव्यमाणेष तण्डलेष्, तप्यमानेष कपलेष च यजमानो
अज्यस्थाल्या माज्यं प्रत्िपतौलौद् पेषणोपधघाने कमणो विद्धिते।
+ ५ ॥ ग्रत थब्राद्यणम् ॥ (शप्र ईत्रा)
पविचवति संव्वपति। पाच्यां पविकै ऽआअवधाय
देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्िनो्वा्भ्यां पष्णो इस्ता-
भ्या£ संव्वपासौति सोऽसाकेवेतस्य युजुषो बन्धुः ॥ ९ ॥
चअथान्तर्ववेद्युपविश्ति। अथक उपसजनीौभिरति
ता अनयति ताः पविचाभ्यां प्रतिश्ह्लति स साप
छषधोभिरिति सुई द्येतदटाप आोषधिभिरेताभिः
पिष्टामिः सङ्गच्छन्ते स मोषधयो रसेनेति सट द्येत-
दोषधयो रसेनैताः पिष्टा अद्भिः सङ्कच्छन्त ऽ्ापो
द्येतासा रसः स २रेवतोजेगतोभिः प्रच्यन्ता सिति
रेवत्य श्चापो जगत्य ओोषधयस्ता उ द्येतदुभ॒य्यः सम्यु-
च्यन्ते सम्सधुमतोम्सधमतोभिः षरच्यन्ता सिति स
रसवत्यो रसवतौभिः एच्यन्ता सित्येवेतदाडइ ॥ र₹२॥
छथ संयोति। जुनयत्ये त्वा संयौसौति य॒था ्चिये
ऽच्राद्यायेमःः प्रजा यजमानाय य॒च्छेदेवं वै तत् संयौ-
त्यधिवश्यैन््् वै संयौति य॒था वा ऽञ्चधिदक्तोऽभेरधि
जायेनैवं वे तत् संथोति॥ ड ॥
अथ दधा करोति यदि डं इविषौ भवतः|
पौरमास्यां वै इ इविषौ भवतः स यच पुनन सर
द रिष्यन््स्यात् तदसिष्टश्तोद मभ्मरिद ममौषोमयो-
रिति नानावा ऽरतद्ग्रे इविषेह्लन्ति त॒त् सहावघ्नन्ति
( रेद्छ० रब्रा०) ॥ परयमक।त्डम् ॥ १,९१.२.
त॒त् स पिभ्षन्ति तत् पुननाना करोति तस्मादेव
मयिगखश्त्यधिदणक्छेवेष पुरोडाश सधिश्रयत्यसा*-
बाज्यम् ॥ ४ ॥ क
तद्धा ऽतत् । उभयः स. क्रियते तद्यदेतदुभयः
स क्रियतेऽडधौ इ वा ऽरुषु आओात्सुनो यज्ञ॒स्य यदाज्य
मरद्ध यदिह दविर्भवति स य॒श्चासावदडाय उ चाय
मह्वस्ता ऽउभावधचिः गमयावेति तस्मादा ऽर्त॒दुभुयःः
स क्रियत ऽव मु देष आत्सा यज्ञ॒स्य सन्धीयते ॥५॥
सोऽसावाज्य सुधिश्रयति। इषे त्वेति ववच्चे त॒दा
यद््रेषे त्वेति तत् पुनरूदासयन्युर्जे त्वेति यो व्वुष्टा-
दग् रसो जायते तस्मे तदाद ॥ € ।॥
छथ पुरोडाश सधिरखणक्ति। घम्माऽसौति यन्न
मेवेतत् करोति य॒था घम्म प्रटच््यारेवं प्रटणक्ति
व्विश्ायुरिति तद्ायुदधाति ॥ ७॥
तु प्रथयति । उर्प्रथा उरू प्रथस्वेति प्रथयत्येवेन
मेतदुख ते यज्ञुपत्तिः प्रथता सिति युजमानो वै यज्ञ
पलिस्तद्यजमानायंवेतदाशिषव माश्णस्ते ॥ ८ ॥
तन्न सचा छथु' कुयात् । मानुष इ कुर्याद् य॒त्
^ भम॒धिञ्पत्यसा'-दइति क ।
{ “जायते-द्रति च-खद्धौ |
१.१ ॥ प्मत्पथन्नाद्धययम् ॥ (रप न्रा )
थु" कुर्याद् व्युच्वं वे तद् यज्ञस्य य॒न्मानुषं नेद् व्युदध
यज्ञ करवाणीति तस्मान्त॒ सवुण थु कुर्यात् ॥ < ॥
` अश्श्फमाच" कुर्यादिन्यु डक ऽहः । कस्तदेद्
यावानश्चशफो यावन्त मेव स्वयं मनसानु सचा एथ
मन्येकैव' कुय्यीत् ॥ १० ॥
त मह्भिरसिष्डप्ति । सक्दा विवी तद्यदेवास्याचा-
वध्चन्तो वा पिध्षन्तो वा छषण्वन्ति!वाव्विवा ङखदहन्ति
्ान्तिरापस्तदद्धिः शान्त्या शमयति तदद्भिः सन्द-
धाति त॒स्मादद्धिरभिग्डश्ति॥ ११॥
सोऽभिम्डश्ति । अरिष्टे त्वचं सा ह्सोदित्यद्यिना
वा ऽख्नमेतदभितष्यन् भवत्येष ते त्वचं मा हिध्सौ-
दित्येवेतदाइ ॥ १२ ॥
तं पर्यभ्िं करोति। अच्छिद्र मवेन मेतद्चिना
परिणख्ह्लाति नदेन नाद्रा रसछाश्छखि प्रटश्णानि-
त्यभ्मिदहिं रक्षसा मपडन्ता त्स्मात् पर्यसमिं करोति ॥१३॥
त आपयति । देवस्त्वा सविता अपयत्वितिनवा
ऽरखुतस्य मनुष्यः आपयिता देवो देष तदेनं देव शव्-
सविता अपयति व्व॒पिंष्ठे ऽधिनाक ऽइति देवो रत-
दाद यदाद व्वपिष्टे ऽधिनाक ऽडइति त मसिग्ट्रति
श्त" व्वेदानौति तस्मादा ऽअसिश्टप्ति ॥ १४॥
` (याक्ञुम्य?-दइति ग। 1 “च्िगवन्ति- इति च।
( रण रत्रा ) ॥ परयमकराण्डम् ॥ ९९
सोऽयिषडश्ति। मा मेम संच्विक्याडइति मान्वः
भेषौम्मा* संव्विक्या यत् त्वाद् ममानुषः सन्तं
मानयपोऽभिगट्णा सोत्येवे तदाद ॥ १५ ॥
यदा शतोऽथायिवासयति । नदेन सुपरिष्टानराष्रा
र् छाध्स्यवपश्यानिति नेदेव नम्म इव मुषित इव
याता ऽन्य चैव तुस्मादा ऽअसिवास्तयति।॥ १६ ॥
सोऽभिवासयति। अआअतमेरुयन्नोऽतमेरुय॑जमानस्य
प्रजा भूयादिति नेदेतद्नु यन्नो वा यजमानो वा
ताम्याद्य॒दिद मभिवासयासौति तस्मादेव मसि-
वास्यति ॥ १७ ॥
छथ पाचोनिखेजनम्। अङ्गलिप्रणेजन माश्येभ्यो
निनयति तदयुद्धा्येभ्यो निनयति ॥ १८ ॥ & ॥
॥ इति प्रथमप्रपारके षष्ठं ब्राह्मणम् [ २. २.]॥
श्रय पिष्टानां पिष्डकरणायं पाचयां खवापं विधत्ते ““पविच-
वतिः"-दति । सामान्योपक्रमात् नपुंसकनिर्देशः ; पवित्रयुक्ते पातन
द्त्यर्थः । तदेव विदरणेति- “पाश्यां पविन्रे ्वधायेति। “सो
ऽसावेवेतस्येति ) “सविता वे देवानां प्रसविंतेत्याद्दिना यद्णप्रकर सेर
* “सेमोम्भा!-द्रति च । { चभिवासयलि?- द्रति ख, च ।
१-- रे ए ७ पं०, ५७ ए०्र पं बद्ट्व्यम् |
15
१.९. ॥ भ़रतपथयत्राद्यणम् ॥ (रप्र० त्रा)
प्रागाश्नात एव॒ वाक्यशेषोऽस्यापि यजुषः९ गेषत्वेन “ योजनोय
द्त्ययंः ॥ १॥
` “-श्रयान्त्वेदौति । यदयादवनोये दविःखपणं गाहपत्ये वा, उभ--
यथापि वेदिमध्ये उपविशेदित्यथेः । कात्यायनस्तु ब्राद्यणन्तराभि-
प्रायेण विकल्प मा द-- श्रपणस्य पश्चाद पविंगरत्यन्तवं दि वा"-दइ ति९ ॥
““श्रधेक इति। "एकःः श्रन्य श्राञ्नौप्रादिः। उपजत्याभिरि ति
व्युत्पत्या पिष्टसंसजनार्यां च्रापः उपसजेन्यः' ; ताभिः सदागच्छदि-
त्ययं; । अय तासां द्वष्णौ मासेचनं विघत्त- “ता श्रानयतीति।
“लाः पविच्राभ्या मित्यादि। आआनौयमानाः 'ताः' “स मापः-दूतिर
मन्घेण पिष्टाना मुपरि पविचराभ्यां प्रतिग्टलोयादित्यर्थः।
मन्लतात्पयं माद- “सं दयेतदिति । “एतत् एतर्हि, एताः
श्रानोयमानाः श्रापः, पिष्टरूपेणएणवसख्ितामिः "ओषधिभिः सङ्ग
च्छन्ते। अलो मन्ल्रगतोषधिग्ब्देन तददिकाराः पिष्टा विवचिताः। स
मिन्युपसगेश्रवण्णदर् योग्यक्रियाध्यादार दइत्यर्थः। एव मपाः मोष-
धिभिः सङ्गति प्रतिपाद्य, चतिददारेणोषधोना मद्धिः सङ्गतिः प्रति-
पाद्यत दति व्याचष्टे “सख मोषघय दति। पूर्व॑वद्चाप्योषधिश्रन्दः
पिष्टपरः, रखश्ब्देन चापो विवचिता इत्याह-- “एताः पिष्टा
श्रद्धिरिति। “श्रापो दौति। उपष्टम्मकाप्यावयवयक्राः खल्वोषधय
१-- वा० सं १.२९.९ । का०खौ० स् २. ५.१०।
र-- खौ "ख° २.५. ९९. । “सोकर्यादेवो पवेश्रनम्”?-इति तच या०द्०।
दे-- वा० सं १.२९. २। काण श्रो सू° २.५. १२, १द।
४-- संद्ितापाटस्तु खोषधौोभिरिति, तस्येव प्रतिश्न्दय खषः |
({रअ० रत्र० ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ १२५
आद्रा रसवत्यो भवन्ति, च्रतस्तासा सुदटक मेव रस दत्यथेः मन्त
मतरेवतौ शब्दस्या माद- “रेवत्य श्राप दति। रयिः घन माखा
मस्तोति रेवत्य श्रापः। घनमूललच्च तासां नदौतटाकादिष्वरुस्धि-
लानां प्रसिद्धम् । श्रतो मन्ते रेवतोशब्देनापो विवकिताः।
““रयेम॑तौ वहलम्-दतिः सम्मसारणे, *'उगितश्च'""-द्ति? ङगेप् ।
गम्यन्ने सरन: प्राणिभिः प्राप्यन्त दतिर त्पत्या जगतौ शब्दोऽप्यो-
षधिवाचक दति व्याचष्टे “जगत्य इति । ““मम्मघुमतौरित्यादि ।
अच मधुश्रब्दन माघुयेरसो विवकित दत्याह- ““खः रसवत्य
दति ॥ २॥
अ सिक्रजलेनः पिष्टानां समन्लकं* मिश्रौकरणं विधत्ते
“श्रयति । `संयोतिः सम्यग् मि्ोकरोतौति। “यु मिश्रणे"
दतिः घातुः। |
मन्त्रतात्पयंकथनेमेतत् संयवन प्रशंसति-- "ययेति यया
खल्विमाः प्रजाः "यजमानाय षयं चतुर्थो, यजमानस्य “भिये
सम्परयं मनाद्येञ्च नियच्छंट्, एव मेतदनुक्ुल मेव तत्पिष्टसंयवन
मित्यर्थः । मन्लगत-"जनयत्ये"-शब्दम्य जननायेति द्यैः ; त मुप-
जोव्य प्रशंसति- “श्रधिवच्छंन्निति। “श्रधिवजेनंः पुरोडाशस्य
९-- पाण ख ६.९. ४ वा० इ४०द् । र पाण्ख्° ४.९. ४ ।
द-- “गम्यते ०-° प्राप्यत इतिः-द्रविटठ।
8 -- “ाच्िप्तजलेन'-द्रति ज, भ्क |
५---वा० सं° १. २२.१। कान्श्रौ० सू २. ५.१४।
ई-- च्छदा० प ९२०२३ । भमिश्नरणेऽमिश्ये चःदति धा°।
ॐ-- पा० सख° २. ३. ई वा० २५०८ ।
५२ ॥ प्तप यत्राद्धयणम् ॥ (शपः दत्रा० )
श्रप्ावधिश्रयण्ं करिष्यन्, खलु संयौति। यथा खल्वधिभितः
पुरषडाशेऽग्रः सकाशात् जायेत, एवं तदनुग्ण मेव तत् संयवनं
“जन्द्यत्यै"-दरतिजननलिङ्गवतो मन्त्रस्य प्रयोगादित्य्थैः ॥ इ ॥
''शअ्रय दधेत्यादिविमागविधिः। कु तदि ₹दविद्धंय मिति
तद भेयति- ““पौषमास्या मिति। "पौषंमासौो'-शब्देन कालवाविना
तत्कालानुष्टयं कम्मे विवल्तितम् । तच द्याप्मेयोऽष्टाकपालः, श्रर्नो-
घोमोय एकादशकपाल दति धं दविषौः विदिते इत्ययः ।
एवं देधा विभच्य, विभक्रयोस्तयो मेना मिमशेनं विधत्ते “स
यत्रेति । “सः खल्वष्वयुः “यच' यस्मिन् काले “तत्” दविद्धंयं “युनने
संदरि व्यनस्यात्? संद्र मेकोकरणं, तत् करिय्यन् न भरेत्र,
'तत्* तदानौम् “दद मममः"-दइत्येकं भाग मभिग्टग्रति, “द्द
मद्नोषोमयोः'-दत्यपरम्? । तावेतौ ययास्य माग्रयाप्नौषोमौय-
पुरोडाशावित्य्थंःर ।
कथं पुनरनयोददिंतं, कुच वा तयोः संहरणं, यद्धादत्तये “न
संहरि य्यन्""-दति विशेष्यत द्रति, तत् सवं द्गशेयति-- “नाना वा
दूत्याद्दिना । चअरभ्नेनि्वापसमये “श्रग्मये जष्टं ग्रामि, “च्रभ्नौ-
षोमाग्यां जृष्टं खह्ामि"-द्रति एयक् धरयक् देवतादे शनाद्* यदणएस्य
१-- “यस्मिन् काले तस्य दविद्ंयस्य पनःसंहस्या मेकौकर्णं करिष्यन्
न भवेत्!-इति ए।
२-- वा० सं० ९. २२.२, ३ कार्श्रौ० ख् २.५.१५ ।
इ६-“्यथादेवतमन्यत्'-द्रति का०श्नौ°ख° २.५.९९ । “अन्यत्” रेन्द्रादि ।
8-- "दे वतारे गरेन!-द्भत्येव पाठो ड-पम्तकादन्यच सर्वचेव ।
( र्ख° रत्रा ) ॥ प्रथम काण्डम् ॥ १९७
नानात्वम् † श्रवहननादिसंस्कारे सहेवानुष्ठिते सुति तद्धविरस्मिन्
समये पुनरनेन मन््ेण ययासखं विभजतोत्ययैः ॥
पुरोडा शरकपालस्याज्याधिखयण्एस्य च सखमानकालतां विव्छचित-
त्वात् करठेभेद माद\-- ““्रधिदणक्तोति। “एषः श्रष्वयैः पुरो-
डाश्नम् श्रधिदटृणक्रिः श्रग्ररुपयंधिश्रयति । “च्रयेक श्राज्यं निवेप-
ति दति प्रागन्यश्रब्दपर्यायेणेकश्ब्दन य श्राप्नौपघ्र श्रान्छनिर्वापे
कलतया प्रतिपादितः, सोऽच “श्रसो-दत्यदःशनब्देन विप्रशष्टवा चिना
पराग्श्यते । पुरोडा शराधिश्रयण्णसमये “श्रः आ्द्नोप्रः श्राज्यम्ः
अधिश्रयदित्ययैः ॥ ४ ॥
तटेतदुभयोः सदानुष्टान सुपपाद्यति- “श्रद्धा इवा एष
दृत्यादिना। श्राज्यं यन्नश्ररौरस्वाद्धंभागः; उपस्तरण्णभिघारयोः
प्रयाजादोनाञ्च तत्छाध्यलात् ; दइतरोऽद्धंः पुरोडाशादिदविः। षङा-
धिश्रयणेन तदङद्धदय मेकौरुत्य श्रि प्रापयावेत्यष्वर्योराभ्नौधस्य
चाभिप्रायः। एवसु डति । श्राज्यहविषोरूभयोः सदाधिश्रयणे
सति श्रद्धैदयस्येकौ करण्णत् यज्ञ गशरोरः सन्धोयत दत्यर्थः॥५॥
विदित माज्याधिश्रयण मनूद्य मन्लं" विधन्त “सोऽसाविति।
द्यत दतोडिति व्युत्पत्या इट्-शब्देन टष्टिविंवचितेति व्याचष्टे
९-- “पुरोडाश्नकपालस्याज्यस्य चान्नेरुपरि धिख्ययस्य समानकाल-
तां विवच्िमुः ( विवच्तः) कन्तुभेद माद-"-इति ए ।
र-- पस्स्तात् चषव्यम् २.१.२२ (€ छ० १९ पं) ।
इ२-- ““द्यन्तयो राज्यम्??- द्रति काण्श्रो० ख् ९. €. ८।
४ -- लन्मन्लस्तु वा० सं ९.२२. 8 । काण्श्चौ० सू- २.५.१९७।
१,९१.८ ॥ श्रत यन्राद्धय सम् । (शप्र त्रा )}
“टणश्चा दति ““खष्टादूगेष इति। तस्म्मात् “ढष्टात्' उदकात् जाय-
मानो यो वलकरोऽन्नरसो जायते, म ऊक्'-शब्देन विवकितः ॥ ६॥
` ‰“श्रधिदएक्रोलति। श्रद्मावुपरि डणक्रिः वजंयति, अपणं
स्थापयतौत्यथेः९ । “यन्न मेवेतदिति । घर्मऽसौ तिर घन्मैतादाव्य-
स्तवनात्, चम्ष्य च सोमयागाङ्गत्वात् तदात्मक मेवेतत्करोति।
चम्भेष्य यन् प्रटृन्ननं सोमे, तत्छदूग्र मेवेतन् पुरोडाशस्य प्रटच्नन
मत्ययः ॥ ॐ ॥
“तं प्रययतौति। उपदितेषु (कपालेषुरं ) विस्तारयतौत्यथैः ।
“प्रय यत्येवेन मेतदिति विदितस्य प्रशंसा । "प्रथयति" एय विस्त
प्रभ्तं करोतोत्ययंः* ॥ र॥
पुरोडाशस्य स्वाभिमतपरिमाण* विधिन्सुः परिमाणणन्तरं
निवेधति-- "'तन्नेति । सचेति निपातोऽनेकायेत्वाद् चातिश्या्थंः।
सचा प्रयुम्' च्रतिष्रथु न कुर्यात् । विपक्ते बाघ माद “मानुषं
हेति । भ्रस्त मानुषलं< को दोष दृत्यत श्राद-- च्यद्धवा दति।
"व्यद्ध' विगतद्धिंक सित्यथः ॥ < ॥
१-- गाद पत्ये । रुजोदोघप्रसवप्रवासादिना असन्निद्धितपलोकस्य म्रत-
पन्ौ कस्य चाद्ध वनोयेऽधिश्यण मिति कान्खौण्ख० २.५. १८।
२-- व° सं ९२.२२. ५ | का० श्री० ख० २. ५.९९ ।
द-- नास्त्येतत् पदं ए पुस्तकादन्धच्च ।
8-- अचर मन्त-- वा० सं०९. २२. ९ । काण श्रौ खून २,५.२०।
५-- (अभिमतं परिमाणंः-दइति ठ, ऋअिमतपरिमाण'-दइति ड ।
&-- (मानुषं-इति ड ।
( रेष्पण रेब्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ २२९
पचान्तर सुपन्यस्यति- *श्रश्चश्फेलि। श्रय मपि पक्तो दुरज्रान-
त्वात् न साघरित्याद- “कस्तदिति। खाभिमतं पुरोडाश्रपरिमाणण
माद्-- “यावन्त भिति। यत्परिमाणविगिष्ट मेव पुरोडाशं “स्वयं
मनसेवातिष्टयं न मन्येत, किन्तु दैवतसौ विष्टकतेडा द्यवदानपर्यापन
मेव मन्येत, तत्परिमाणएविग्िष्टं कुर्यादित्यर्यः ॥ ९०॥
पुरोडा गश्रस्याद्धिरमभिमगशेनं विघन्ते- “त मिति । “तण्वन्ति'
हिंमन्ति । “णार हिंमायाम्'-द ति" धातुः । “विदृदन्ति' विश्षेष-
यन्ति । “द्ध उद्यमने'-ट्ति* धातुः । “शान्तिराप दति। दाद-
वष्णादिश्मनदेतुलेनापां गशान्तिरूपता ॥ ११॥
““सोऽभिग्डगशलोत्यादि विदिताभिमग्रनानुवादेन मन्त्रविधिः ।
मन्ल्ेणादहिंसाप्रायेनं युक्त मिति व्याचष्टे “अर्चिना वा इति।
““श्रमितशयन्निति । श्रभितः स्वेतः तपनं करिग्यन्नित्ययः ॥ १ २॥
पयेद्चिकरणं विधत्ते- “त भिति। परितोऽ्चियेस्य, स
"पयिः" ; परितोऽथ्िमन्तं पुरोडाशं करोतौत्ययैः । तस्य प्रयोजन
९-- (पच्तान्तर मपवद्तिः-दइति @।
न ““वङ्क्कलदत्ता कपालचितियंया सम्पद्यते, तथा कपालपर्मिामा
माख्नयणौयम्??-दइति का० शौ र. ५.२० सख० इत्तौ या०दे०।
दे---“ “च्तिर्वन्तिः हि सन्ति । ˆच्तिया- द्रति जादि, ए-पुस्तके च पाटः ।
8-- त° उ 8 “च्तिणा चः'। ५--- तु° पर €|
ई -- मन्लस्तु वा० सं° १.२२. ॐ । काण श्रौ ख० २.५. २२।
<-- पयेमिकरगमन्लस्तु “अन्तरित रच्तोऽन्तरिता अरातयः दति
ते संश. १. ८.२। तद्विधिः काण्श्नौग सध २.५. २२।
१२० ॥ प्रतपधन्नाद्मगणम् ॥ (र्प्र° द्त्रा° )
माद- “अच्छिद्र मिति। राचखादिसस्पशाभावायं प्राकारवन्नोरन््
मिना वेष्टनं छतवान भवतोत्ययेः ॥ १९॥
समन्लकं अपणं विधत्ते "त मिति। “वर्विटेऽधिनाक
दृति । मन््रपाठे “देवच्रो' देवान् प्रत्येवेतद्ाद। "वर्षिष्ठः इद्धतमे
नाके खगं “देवः सविता अपयलिति हि मन्लाथेः। तया च
तस्लोकवा सिनो देवान् प्रत्ये्रैतद्चनम्। “दे वमनुय्यपुरूषपुरूमर््यभ्यः'-
दति दितौयायं जा-म्रत्यय.। अपणानन्तरं तस्या मिमगेनं विधत्ते
"त मिति । श्रमिग्डशतोऽभिप्राय माह- “श्रत मिति। श्टतंः
पक्त जानामोत्ययेः। “श्रा पाकः दत्यस्मात्* निष्ठायां ““इरतं
पाकः-इति* निपातितम्) वेद नि-दति विदज्ञाने<-द्त्य-
स्माल्लो खु ्मेकव चनम् ॥ ९ ४॥
विहित मभिमश्ेन मनृद्य मन्तः विधत्ते “सोऽभोति ।
मन्ल्रगतं “भेः"-दइत्येतत्पदं व्याच््े- (मा त मेषौरिति। भमा
सं विक्थाः-दति मा च कश्िष्ठा दत्ययंः। भयकम्पयोः कारण माद-
“यं त्वेति ॥ १९१५॥
“यदा प्ररत दति। 'यद्ाः यस्मिन् काले स पुरोडाशः ्ररतः'
पको भवति, “श्रयः अनन्तर मेव तस्योपरि शश्रमिवासयति'
१-- वा० सं ९.२२. ८ । काण्श्रौ सू° २. ५, २द्।
२-- "देवच्रा उ"-दइति छेरः । रख्वार्योऽच उ-शब्दः ।
द-- पा० सू० ५.९.५९ । 8-- अदा० प 8३
५ -- पा० ख० ष्. ९. २७। द्-- अन प> ४५ ।
ऽ वा० सं° ९.२२. १। कार श्रौ० सू० २. ५.२४ ।
( रच्छ रत्रा) ॥ पयम काण्डम् ॥ १.२९.
साङ्गारेण भस्मना आ्च्छादयतोत्ययः। तस्य प्रयोजन माद-
"नेदिति । प्रयोजनान्तरं सदृष्टान्त माद- “नेदवेति। "नद्मः'
सखभावतो विवसनः; “मुषितः चौरादिभिरपद्तवंसनः; तव्वुभे
यय। निरावरण श्रयातेः, तदत् पुरोडाशोऽप्यभिवासनाभावे
निरावरणः श्योत। नैव तथा शयौतेत्यनेनेवाभिप्रायेखा मिवासनं
कर्तव्य मित्यथः ॥ १६॥
““सोऽसिवासयतोत्या दि मन्ल विधिः९ । “श्रतमेरूः' श्नमनभ्षैलः,
द्रज्यते श्रनेनेति “यन्ञः' पुरोडाशः, स ग्लानिरदहितोऽभ्छत् ; श्रतो
यजमानस्य पुचादिरपि तया ्छयादिति मन्तायेः। दम म्यं
प्रतिपादयति- “नेदेतदिति । यदिद मगिवासनम्, “एतदनु
एतस्यानन्तर भित्ययंः । “तस्मादिति । अ्रतमेरूरि ति-मन्लप्रयोगेण
अरभिवासनङूत-तमनाभावादित्ययेः ॥ ९७ ॥
पाच्यङ्गुःलिर्प्र्षालनोदकष्य निनयनं विधत्ते “श्रयति ।
निणिजञ्यते शोध्यते अनेनेति "निरंजनम् आअङ्गुःलिप्रचाखनम्,
पातौ निजनं च, उदकम् । श्रद्यो जातत्वात् श्राष्याः' चिताद्यःः
१ -- ““साङ्ारेगा भस्मनेति काठटकः-ईलति का ्म० २.५. २५ याण्दे°।
२-- वा० सं° १.२३. २। का श्रौै* द° २. ५.२५।
इ-- “पाचाडुःलि?-दति जादिष।
&-- मन्लस्त्वस्य वा० सं० ९.८२. द। का खौ ० २.५. २ ।
५-- ए-पुस्तके त्विमएनि च्छङ्ल्यादौनि चगि पदानि न दृश्यन्ते ।
श-- ते च चितः, दितः, रख्कत इति! “च्छस्यां घरुवायां मध्यमायां प्रति-
खायां दिशि साध्याश्चाप्याखख देवाः'-दति खेर त्रा० ८.१६. द्।
16
श्र
॥ अ्तपयन्रद्यसम् ॥ (रप्र र्ना)
तेभ्यो निनयेदित्यथेः । विदितं निमयनं स्तोतु `मनुवदति-
"-लद्यदिति ॥१८॥९१[२.२.)॥
इति ओसायणणाचायंविर चिते माधवौये बेदार्थप्रकामे
माध्यन्दिनिग्रतपयभाय्ये
प्रथमकाण्ड दितौ याध्याय द्दितौोयं ब्राद्धुणम्? ॥
१-- तेषा सुत्पत्तिकथया त्त्द्धेवोत्तरस्िन् बाद्धगे वरिष्यति ।
-- चय पिद्वपनम् ।-- पविते पन्यां छत्वा छष्णाजिनात् पिद्टान्यादाय
सपविचायां पन्या मावपति। तत उत्थाय गापत्यस्य पश्चात्
वेदिमध्ये वा उपविशति । तत आास्नौभ्रः स्पयं सव्ये उरद्छैत्वा उप-
सजनो सद्धास्य ऋध्वर्या र त्तियेनानौय पिद्धाना समुपरि तस्य सपवि-
चरस्य ध्वर्याद्स्तस्य उपरष्रि निनयति । ततोऽध्वर्युः तेनाम्ौधोा
निनौयमाना उपसजंनौद च्तिगदस्त्टताभ्यां पविचाभ्यां परतिग्टह्नाति ।
चऋद्ोधा च तथा निनयनं कां यथाध्वर्यार्मन्ल्ान्ते यदणं सम्पद्यते ।
तत उदकं पिद्धानि च निश्यति । मिख्खितं तत् समं विभज्य दौ
पिण्डो कत्वा पच्या मुदकसंस्प्रौ निधाय ड्द मभ्नेरिति इद म्नौ
षोमयोर्ल्ति च कमेण लभते । ततोऽस्मैर् सव्यद्धस्ते वेदः उटद्येत्वा
दच्िणव खान्य मधिश्रयति, अयेरुपरि पखाज्यस्थालौं निदधाकतैं-
त्यथैः । अथय प्रोडाश्प्रथनम् ।-- तचाध्वर्युः सद्हेवाष्टासु कपालेषु
प्रयमं परोडाश्र् मधिश्रयलि, तत रख्कादशसु कपालेषु हदितौयम् ;
ततो यावत्कपालं पुरोडाश पयययलति । अतिष्टयु न करोति । ततस्त
मेव पुरोडाशं सछत् विर्वा ऋद्धिरुभिम्र श्यति, क्च्ठणयति ; प्रयने
क्रियमाणे यच क्तचन विदौगं भवतति तत् सन्दधातीत्यर्थः। ततः
पान्या चक्ुलौनां च प्रच्तालनम् । चय पयपिकर्णम् ।-- गाद पत्या-
दङ्कार मादाय व्ाज्यस्यालोपुरोडाश्चान् परितः प्रदल्तिय मङ्कार
( रष्षर रत्रा) ॥ पथम काण्डम् १ श्य्टक्
॥ इति प्रथमकारड प्रथमग्रपादकः समाप्तः\॥
घ्रताचरण मारभ्य पाषोनिर्खजनान्ततः 1
कर्मोक्र प्राक-प्रपाटकेऽन्यन्न दितो येऽसिधौयते ५२
* परिष्टर्तीव्यथेः। ततोऽङ्ार गाडपत्ये प्रच्तिप्य ह स्तसम्याप्रादरच्तिण्ये-
नानयनम्, तत उदकस्पण्येः। ततो ज्वलद्धरदभल्ेः प्रथमं हितीयं
च पुरोडाशः कभमेया श्रपयति ; प्रटताग्ररतन्ञानायतौ दावेव पसयोडाश्यौ
्रभेयालभते च । अण्टतौ चेत् तौ एनः श्रपगप्रच्तेपः; ष्टसौ चेत्
वेदेनोपवेषेगा वा त्नतरेखाङ्गारमिश्ेय भस्मनाच्चछादयेत्। खय पाचौ-
निगेजनम् (- पा्यङ्लिप्रच्तालनं जलं पाचौस्थमेव गां पत्यादौ सेस्त-
शज्ैलद्धिस्लाप यित्वा विद्धारस्योत्तरतः स्पयेन प्राक संस्था स्तिखो रेखाः
छत्वा ताप रेखासु ध्कसंस्यं परस्परस संसर्गे मप्ाभ्रुवत् चिनिनय-
तव्येतानि चत्वारि प्ररोडाशकर्माखच त्राय विद्धितानौति ॥
९-- ख्तस्मात् समाक्निवचनादनन्तरं “क ° १२९ संलद्यः- इति ख, (काण्डी
९२९- इति ग, .कण्डिकासष््या ९२९'- दरति च।
२-- ठ-पु्तकमात्रेऽचेष श्लोको दृश्यते ।
९२४ ॥ शतपथय्राद्यम् ॥ (गप्र शत्रा)
अय
दितौ यप्रपाठके प्रथमं ब्राह्मणम्,
शपि वा
दितोयाध्याय ठतौयं ब्राद्धयणम् ।
॥ दरिः ॐ ॥
चतुरा विदितो द वा ऽच्येऽिरास। सय स॒गरेऽध्चिष्
होचाय प्राणत स प्राधन्वद्य दितौयं प्राणत स
प्रैवाधन्वद्य ठतौयं प्राढणत सु प्रवाधन्वदुथ्ु योऽय
भेतदय्निः स भौषा निलिल्ये सोऽपः प्रविवेश त॒" देवा
अनुविद्य सु दसेवाद्भा च्चानिन्युः सोऽपोऽसितिष्टेवावश्यूता
स्थ या चखुप्रपदनः* स्थ याभ्यो वो सा मकामं नयन्तीति
तत अष्याः सुम्बश्वुवुस््ितौ दित रकतः ॥ ९ ॥
त ऽडइन्द्रेण सद चेरुः । य॒येद् बाद्मणो राजान मनु-
चरति स य॒च चिशोषाणं त्वाष् व्विश्ुरूपं जघान त॒स्य
हेतेऽपि वुध्यस्य व्विद्ाञ्चक्रः शद्धेनं चित खव जघा-
नात्य तदिन्द्रोऽसुच्यत देवो दि सः॥ र२॥
* "्प्रदनव'-दइति च-द्धौ । 1 बध्यस्य!-दइति ग, च, ए।
(र्द रत्रा) ॥ परथमकाण्डम् ॥ ९.२५
त॒ उ डतु ऽऊचुः। उपेवेम ऽएनो गच्छन्तु येऽस्य
व्वुध्यस्याबेदिषुरिति* कि सिति यन्न. रवेषु ष्टा मिति
तदेषेतद्यन्नो ष्टे यदेभ्यः पाचौनिरणोेजन मङ्गलिप्रणे-
जनं निनुयन्ति ॥ ३ ॥
त॒ ऽउ हाश्या ऊचुः । चअुत्येव व्वयु मिद् मस्स॒त्परो
नयामेति कृ मभौति य॒ रुवादशिणिन हविषा युजाता
ऽइति तस्मानादशिणेन हविषा य॒जताघ्येषु इ यन्नो
स्धष्ट आशया ऽउ इह तस्मिन् गजते यो ऽदकषिखेन हविषा
यजते ॥ ४॥
त॒तो देवाः । रतां द्श्पुणमास॒यो्दुशिणा मकल्य-
यन्. युदन्वाहाय' नेददश्िणट दविरसद्ति तन्नाना
निनयति तथेभ्यो ऽसमदं करोति तदसितपति त॒येषा
श्रतु भवति स निनयति चिताय त्वा दिताय त्वेकताय
तवेति पश वा ऽरुष श्चालभ्यते य॒त् पुरोडाशः ॥ ५ ॥
पुरुषः च व देवाः! श्ये पशु म॒लेभिरे तस्या-
लब्धस्य मेधोऽपचक्राम सोऽ प्रविवेश तेऽ मालभन्त
तस्यालब्धस्य मेधौोऽपचक्राम स गां प्रविवेश तेगा माल-
भन्त॒तस्यालब्धस्य मेधोऽपचक्राम सोऽविं प्रविवेश तेऽवि
'न॒ध्यस्यातेदिवरिति'- दूति पवर्मोयादिः च, ८।
१२ ॥ श्रतपयत्राद्य णम् ॥ (रप्र० शत्रा)
मालभन्त तस्यालब्धस्य मेधोऽपचक्राम सोऽजं* प्रविवेश
तेऽज मालभन्त तस्यालब्धस्य मेधोऽपचक्राम ॥ € ॥
स॒ इमां एथिवौ प्रविवे् । तं खनन्त ऽदवान्वौपषुस्त
म॒न्वविन्द॑स्ताविमौ त्रौहियवौ तस्मादु ष्येतावेतहि खनन्त
इवैवानुविन्दन्ति स यावद्धौय्यवन्च वा ऽऋअस्यते सर्वे पश्राव
लब्धाः स्युस्तुवद्धौयवद्वास्य विद विरेवु* भवति
य॒ ण्व मेतट् वेदुचो सा सम्पद् यदादः पाङ्घः
पशुरिति॥७॥
यदा पिष्टान्धथ लोमानि भवन्ति। य॒द्ापु ऽअनयत्युय
त्व॒म् भवति यदा संयौत्युथ माध्सुः भवति सुन्तत ऽइव
हि स तहि भुवति सन्तत मिव हि माध्स्' यदा खतो
ऽथास्थि भवति दारुण इव हि स तहि भुवति दारूण
मिव दयस्थ्युय। युदुदासयिष्युनभिधार्यति तु मज्जानं
दधात्यषो सा सम्पद्य दाहः पाक्कः पशुरिति ॥ ८ ॥
स यं पुरूष मुगलभन्त । सु किम्पुरुषो ऽभवद्यावु खञ्च
गाज्व तौ गौरश्च गवयुश्चाभवतां य सुवि म॒ालभन्त स
उष्रोऽभवद्य मज सालभन्त स॒ रभोऽभवत्तस्मादेतेषां
पश्रनां नाश्ितिव्य स॒पकान्तमेधा हेते पशवः ॥ < ॥ १ ॥
॥ इति दितौयप्रपाटके प्रथमं बाद्यणम् [२. ३.|॥
* दविरेवः-दरति च। † (दारू ित्यस्ण्ययः-इति च ।
(रष्छ° दब्रा० ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ १२७
निकेजनैनिनयनस्याप्यभा गत्व सुपपाद् यितुं तावत् तेषा सुत्पत्ति
माद-- "चतुद्धा"-दत्यादिना\। पुरा खल्वग्निः शरौरचतुष्टयघधारणेन
चतुर्विधो बग्व। तच यम्” च्रभिं “खः श्रष्वयंः (हाचाय सोटकर्मण्
“प्राद्ृणएतः प्रटतवान् । व्यत्ययेन बड्वचनम्र९; यदा सुपां सुपो
भवन्तोति तच्छब्दात् जसः स्याने सखुःर, तं देवा दत्ययंः। “सः
अर्चिः भ्राघन्वत्ः प्रागच्छत्, अअरचियतेत्ययेः । “धवि गमनेः?-द्रति"
धातुः । “श्रय योऽय मित्यादि“ । एवं चिष्वप्यभ्मिष् प्रगतेषु “श्रयः
्रनन्तरभावौ न्योऽयम्ः इद्ानोौन्तनअ्तुयौाऽचिः, "सः: श्रयम् .भोषाः
पूर्वाभ्भिवन्मरणभयेन “निलिल्ये निलौोनोऽन्तह्दितो व्व) स
निलोय चापः प्रविवेश । “तम्” श्रष्यु प्रविष्टं देवाः शश्रनुविद्यः
१-- "पूवं प्रपएठकान्ते “च्याप्येभ्यो निनयति (१९द् ए० ९२ पं०)'"-इत्युक्ता-
` त्वादाण्योत्पत्ति माद-- ^नचतुज्ति ।*- इति ड-पस्तकस्थावतसर्णौ |
र-- पाण ख० ३.१२. ८५। इहास्ति चेय कारिका-
“सुपति खदु षमग्रहलिङ्कनरागाम्, कालद्ध लचस्वरकारोयखां च ।
व्यत्यय मिच्छति शास्त्रकछटेषां सोऽपि च सिध्यति बाडछलकेन??- इति ।
द-- पा० सू० 3.१.२९ । 8 -- भ्वा° प° ५९७ |
५-- पुरेत्यादरेः, योऽय मिन्याद्यन्तस्य ग्रम्यस्य स्थाने ड-पुस्तकरे पाठटस्छेवं
दृ श्यते--“ (इ "-“वै'-दइति निपातौ वेदपसिद्य्े । अभेरेकस्ात्
सकाग्रात् भिश्तु्धां “विहितः छतः "खसः बग्रूव, इव्यय मयी
वेदप्रसिडधः। “सः प्रजापतिः खये ख्थ्यारम्मे पूवेकल्ये वा चयम्”
अभ्रिम् शदोचायः दहोदटकमणे श्रादयातः प्रक्षय तवान्, स
^प्राधन्वत्' म्टतोऽभवत् । यं दितौयं प्राङ्गत, स खव सोऽपि
प्रधन्वत् । यं हतौयं, सोऽपि म्टतोऽभमवत्'- इति ।
४८
त ॥ प्तप यत्राद््मगम् ॥ (रप्र शन्रा०)
ज्ञात्वा, “सेवः वलात् शरद्य" सकाशात् शच्रानिन्युः" च्राजद्भुः९ ।
खः” च वलाद्ानौ यमानोऽ्चिः श्रपः श्मिः लच्छ “तिव छैैवनं
कृतवान् । “शिबु निर सनेरः?-दत्यस्मालिट् । केनाभिप्रायेण छौवन
भिति तं दशेयति-- हे श्रापः! श्याःः यूयं भौतस्य मम श्रप्रपदनं
स्थः श्रनाश्रयग्डताः? स्थ, "याभ्यः च "वः पञ्चम्ययं चतुर्यो५, यश्म-
त्छकाशात् श्रकामम्ः इच्च्छारदित मां बलाननयन्ति, ता यूयं
“अव्टवृताः स्थ" छौवनेन दूषिता भवतेति । यया लोके परः
भ्रायितं कायें कन्तु मच्मः छौ वनेन निन्द्यते, तद्दपां निन्दा विव-
चिता । “तत इत्यादि । (ततः जिष्ठौवनलच्णवोयेघधारणात्
ताभ्योऽद्ाः खकाशात् चितादिसञ्ज्ञका श्राष्या उत्पन्नाः । शरद्य
जातत्वाचच तेषाम् श्राष्यःः-दति सज्जरा ॥ ९ ॥
अथय तेषां पातौ नि्लंजनोदकं भाग इत्येतत् प्रतिपादनायाद-
नल दृन्दरेणेति । ययेट्ानौः (नाद्धयणणः पुरोहितः देशाधिपतिं
"राजानम्" श्रनु*खत्य चरति, तद्वदेव ^तेः चितादयोऽपौन्ेण सादु
तदनुखारेणावस्थिता इत्यथः । “सः चेन्द्रो “यचरः यसिन् समये
सोमपानादिसाघनेः चिभिः शिरोभिः उपेतं त्वष्टुः पु “विश्वपः
जघान, तस्मिन् समये ते चितादयोऽपि “तलस्य वध्यस्यः कमणि
षष्ठोर, तं "वध्यं वधाद" “विदाश्चकरः ज्ञातवन्तः । “उषविदजाग्ट-
९ --देवाः अन्विष्य बलाद् आनिन्युः खाज ?-द्रति ज, भ ।
स-- म्वान्प० १द्०। इ-- (अनाश्रयभ्रूताः"-दइति जादिषु, ए-एस्तके च।
8--- पा० सू० ३. १. ८५ । ५-- (तद्वदेव विवर्तिताः*-डति ड।
इ-- पाण खू० २.३.५० । ॐ-- (बध्यं बधाष्दे- द्रति ८ ।
( रच्पण देत्रा० ) ॥ प्थयमकाग्डम् ॥ १२९
ग्योऽन्यतरस्यीम्'?-दति, विदेकज्ञाना्थांदाम् प्रत्ययः । च्ननन्तर च
'एनं' विश्वरूपं नित एव इन्रखदायायं जघान । इन्द्रश्च ^तत्'
हननजनितात्पापात् “श्रत्यसुच्यत' श्रतिमुक्रोऽभवत्। लच "हेतु
माद-- देवो दोति । यस्मात् स इन्द्रो देवः, अतोऽस्मिन् पाप-
संक्षषषो न युक्त द्त्ययेः ॥ ₹॥
एवं विश्वरूपडननानन्तर जनेः शृतं संवादं दभैयति-- “त
उ हेति। ते" सखौकिका जनाः ( विश्वरूपहननानन्तरम्? ) एतदूच्ः।
एतच्छन्द पराग्टग्यं दग यति- “उपेनेति । ये खल्वस्य वध्यस्य “श्रवे-
दिषु: श्रजञासिषुः, दमे “एनः पापम् “उपगच्छन्तुः) एव सुप-
गन्तव्यं तदेन: किरूप भिति प्र्पूवेक माद-- “कि मितौति ।
एषु" चितादिषु “यत्'₹ विश्वरूपवघधजनित मेनः, यच्च एव (तत्
एनो "बडष्टां' ्टनोत, ्रभ्नषयदित्य्यः। श्रतो "यत् एषां चयाणणं
पाजोनिसंजनादि निनयनम्, ˆएतत्' एतेन "एषु" चितादिषु (तत्!
विश्वरूपडइननजनित मेनो यज्ञो “विग्टष्टः संस्रेषयलति । तस्मादवद-
ननपेषणण दिजनितस्यैनसो रूपं पाश्या दि निर्जन माप्येभ्यो निनेतव्य
मित्ययेः ॥ ₹ ॥
अरय तच्येनसस्तेरपि कृतां निष्कृतिं द्शयन् दचिषणवतेव यागेन
यष्टव्य, नादचिषेनेति प्रसङ्गगादाद- “त उ देति । वय मपि
ददट्म्' एनः "परः परस्तादन्यत्र ्राघारान्तरे “श्रस्मत्' अ्रस्मन्नो
नयामेति* योजना । "क ममोतिः “कम् पुरूषम् “अभिःलच्येत्ययंः |
=-= ~~न
९-- पान्खू इ. १. ३८ । २-- ए- पुस्तके रष पाठोईधिक्ः।
२ - (तत्?-इति ठ, ड। 8-- "यत्?-दइलि ठ, ड ।
५-- “अस्मत्तोऽन्यच नयामेति'--इलि ज, म्भ ।
17
१३० ॥ प्रत पयन्राद्यगाम् ॥ (रपर रत्रा० )
य एव दचिणारदहितेन हविषा यजेत, तस्िन्निति ओषः ।
रद् चिणयागनिषेधं विपक्तवाघधोपन्यासेनो पपाद यति- “श्रा्येख्ि-
ति; ्ष्टे-इति डज शद्धौ\“-इत्यस्म्माह्लट्, श्रद्ादित्ाच्छपो
खक्, ॥ ४॥
का तदि दणपूष्षेमास्योदेदिणेति, ता माद- नतत इति।
दभेपौणमामिकंर इविदेकिणारद्ितं नेव भवेदिति आअन्वादार्यरूपां
दचिणएण मकन््पयन्नित्ययः। अन्वाहरति यन्नमम्बन्धि दोषजात
यरिदरत्यनेनेति व्युत्पत््यान्वादाखौा नाम खविग्भ्यो देय श्रोद्नः*।
तथाच तेत्तिरोयकम्- “यद्धे यज्ञस्य कूर, यदधिलिष्टं, तद्न्वा-
हायंणान्वादर ति, तदन्वादायस्यान्वादा येत्वम्ः"-इति* ॥
““तन्नानेति । (तत् श्रष्यानां निनयनं यक् घयगमंद्टृष्ट मेव
कन्तेव्यम् । “तयाः सति “एन्यः श्राष्येभ्यः "अममरम्ः अकलद्ं
करोति। संवग ददि मदीयन्त्वदौय मिति कलददः स्यादित्यभिप्रायः॥
निनोतस्योद कस्याङ्गारेण प्रतपनं विघत्तेः-- “तदनितपतोति।
"तथाः सत्येषां "तत्ः जले “्टतंः पक्त भवतोत्य्ः ॥
९-- व्छदा० प° ५९ । २-- पाण सू° २. ४. ७२ ।
इ-- "दाशर पौ्णमासिक'- दति ड ।
४-- “्यन्ञस्य द्ौन मन्वा रतोति अन्वादयः । वध्व र्न्वाद्धायंसज्चज्चकां
दरव्तिणाथं तर्डलस्प मोदनं चतुर्ण ग्टत्विजां ट न्िर्यांवता सम्भाव्यते
तत्परिमष्णं तलोऽधिकं वा'-दव्यादि काण्श्रौ० २.१५. २७ न्ट)
ख्षचौदनः दच्तिणास्रौ पच्यत इति तस्याग्रेरपरः नाम अन्वाहार्य
पचन इति। ५-- ते सं० ९.७. २. ९।
&-- (निन्ये मुद्क मङ्गारेग प्रतपलिः-इति ए।
( र्ष्प देन्रा० ) ॥ पयमकागटम् ॥ १.२९
विदितं निनयन मनू मन्तं, विधन्ते- “स इति ॥
एवं संक्रतं पुरोडाशं पण्लेन स्तौति- “पश्र्दति ॥५॥
अस्य पश्टष्ट्पता सुपपादयितु सितिदास मुदादरति- ““मुक्षः
देति । ““मेधोऽपचक्रामेति । यल्ियः सारांशो मेघः । “तस्यः
सज्ज्रप्तस्य पुरुषस्य सकाशादपक्रान्तो बन्दवेत्ययः ॥ ई ॥
“स दमा मित्यादि । एवं पुरूषाश्चादिप्रडव्वालम्धेषु तत-
स्तनो निच्ान्तः "सः" मेधः अन्ततः, द्मां एयिवौ प्रविष्टवान् । "तं
मेधं एयिर्वो “खनन्तः विद्ारयन्त दूव श्रन्वोषुः' देवा अन्वैच्छन् ।
"दषु दच्छायाम्र'“-द्रत्यस्माल्िर् । ईदृग्विधं मधं एथिव्यां देवाः
अलभन्त । “ताविमौ त्रौडियवाविति। स एव मेधो नौदियवशूपेण
परिणत दृत्ययः* । ““तस्मादपौत्यादि 1 "तस्मात् मेधपरि णाम्टप-
तादे, इदान मपि “एतौ" त्रौ दियवौ मेधवत्कषंएल णोन सवन-
नन लभन्ते कषंकाः। श्रतः खननप्राप्यवद्भेनात् मेघधपरिणामरूपवलं
न्रौ दियवयोः खध्यवसान मित्ययेः ॥
एतजन्ञानस्य फल माद-- शख यावदिति। मदति प्रूवंवद्^
बङ्यं एकवचनम् । “शरस्य यजमानस्य ते “एतेः पुरुषादयः सवं
पश्वः श्रालबयाः सन्तो यत्परिमाणएविश्िष्टवौयवदर् हविः स्यः"
९-- वा० स ९. रद. २3 ४, ५ । का खरो स्ट २,५.२६ ।
र-- नास्त्यतत् पद ड- पुस्तके । द-- तु° प ७१ ।
४-- "परिगतोऽभरूदित्ययः?- इलि ड ।
५-- व्यत्ययेनेति यावत् । १२७ ट > जद्ययम् ।
= ~
<- नते पद् ए-एुसतके ।
१.६२ ॥ प्रातपयत्राद्यणम् ॥ ( रप्र शत्रा)
भवेयुः, श्रस्य' त्रौ दियत्रयोः सवपश्सारलवं विदुषो यजमानस्य तन्नि-
व्यादितं पुरोडाश्रादिकं “दविः, तावद्ध येवद् “इविरेवः भवति ।
एवं .ववेपश्सारत्वात् पुरोडाशः पशएरूप एव संस्क्रियत दत्य्थैः९ ।
दृत्थं सव्वपगरूसारतया पुरोडाशस्य पशतं प्रतिपाद्य सम्पत्यापि
तद् भेयति-- “शश्र्रो सेति । लखोमत्वगादिपञ्चावयवयोगात् “पाङ्कः
पश्टः"-दति यद्ाह्करसिन्ञाः, “साः पाद्भुःसन्पत् श्रचोः श्रचापि
पुरोडाशे विद्यत दत्ययेःर ॥ ७ ॥
ता मेव सम्पत्तिं दश्ंयति-- “यदेत्यादिना । यदा खल् पुरो-
खाग्रस्य पिष्टावस्था, श्रयः श्रनन्तर मेव यपिष्टेषु लोमसम्पत्तिः;
लोमवत् पिष्टानां च्छलाद्, बह्त्वाच । यदा खलु मंयवनायें मप
आनयति, अरय तस्मिन् समये पुरोडाग्रस्य त्वग् भवति; लचौव
च्छ भावद शनात् । संयवनावस्थायां मांसघाद्वत्पत्तिः । संयव-
नावस्थस्य पुरोडाशस्य, लोकिकमांसस्य च शाम्य माद- “सन्तत
दवेति। श्टतावस्स्य पुरोडाग्रस्याख्थयुत्पन्तिः। ता त्पत्तिं लौ कि-
कास्िषाद्श्येन प्रतिपादयति- दारूण इवेति । श्टतावस्यो डि
पुरोडाशो दारुणः कठिन दरव हि तस्मिन् समयं भवति;
लोकिक मप्यस्थि कटिनम् । श्रतः ग्टलावस्थायां पुरोडाशो
ऽस्विमान् भवतोत्ययथेः । “'उदासयिव्यन्निति । उद्वासनकाले यत्
९-- रव मित्यादेः स्थाने “रखुवच्च पररूप मेव संस्कियतेः-इति ए।
२-- "लोमत्वगादिपच्चावयवयोगात् या पशौ पाद्कसम्पदभिस्ञैर्च्यते,
साचापि पुरोडागओरे विद्यते"-इति ८।
( र शत्रा ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ शदेद्
पुरोडाशस्य “श्रभिघारणम्' ; श्रस्छयन्तगेतं मन्नाख्यं घातु मेव तेन
स्यापयतोत्ययंः ।
उक्तां पाङ्कूत्वसम्यत्िं निगमयति- “एषो दति। “एष उ"
एषेव ॥ ८॥
दवेरालब्धाना मपक्रान्तमेधानां पुरुषादिपश्नां परिणाम-
विशेषं दगंयन् तस्य प्रसङ्गादभच्छता माड-- “ख य मित्यादिना ।
“सः- दूति पूवेवर् बङ्वचनस्थाने एकवचनम्; ते देवा इत्यथैः ।
“एतेषा मिति । किभ्युरूषादौनां पशनां मांसं नागितययंः न
भकितव्यम् । तच देतु माद- “न्रपक्रान्तेति । ्रपक्रान्तमेघधलेनः
श्रयज्ियतादित्ययः ॥ < ॥ १[२.३.]॥
दति ओ्रोसायणाचायेविर चिते माधवोये बवेदायंप्रकाश्र
माध्यल्दिनिग्रतपयभायये प्रयमकाण्डे दिकतोयाध्याये
तोयं ब्राद्यणएणम्र ॥
१-- इक तु “ख्तेषांः परुषादिपश््रना नित्येवाथेः कथय न भवतौव्यपि
विचायम् ; तेषा मेव छयालम्भनेन अपकान्तमेधत्वं च्रुयतेऽ षद-
कणिडिकायाम् | तथाच पएुरोडाशनामपिदकविष्रेषस्य मांसप्रति नि धित्वं
पकल्य दिंसारद्धिव्ये ख श्चतितात्ययें पयेवस्येत ।
२-- (सारांशो मेधः-इति ह्युक्तं मिदव एरुस्तात् (२३१ ए 8 पं°)।
द् -- रुतत्पुवैश्रतस्येव ब्राद्ञणस्यो पसंहार रूप मिदं ब्राच्छणम् । दइ ्ाप्याना
सुत्पत्तिनिदानं व्कितम्, तन्िनयनमन्लाश्च विदिताः, अपि प्रसङ्गतः
किम्यरूष-गौर-गवयो प्र-शर भ-मां साना मभच्छत्वं खचितच्े(त ।
९.२४ ॥ ण्रतपयत्राद्यणम् ॥ (रप्र रत्रा)
इन्द्रो द यच व्वचाय व्वजरं प्रजदह्ार। स प्रतत
ऽभवत्तस्य स्पयस्ततौयं वा यावद्या य॒पस्ततौयं वा यावदा
रथरस्नलोयं वा यावदाथ यच प्राहरत्तच्छकलोऽश्यैेयत
स॒ पतित्वा शरोऽभवत्तस्माच्छरो नाम यदशय्यतेवु सु
स॒ चतुद्धा व्वञ्जोऽभवत् ॥ १ ॥
ततो दाभ्यां गाद्यमणा यज्ञे चरन्ति दाभ्या राजन्य-
बन्धवः संव्याधे यूपेन च स्फ्येन च ब्राह्मणा रणेन
च शरेण च राजंन्यबन्धवः॥ २॥
स यत् स्प मादत्ते। यथेव तदिन्द्रो व्वुचाय व्व॒ज्ज
मुदयच्छदेव सवेषु र्तुः पाप्मने ददिपते सराव्याय
व्वुज्र म॒द्च्छति तस्माद स्फ्य समादत्ते ॥ ३ ॥
त समादत्ते । देवस्य त्वा सवितः प्रस॒वेऽश्छिनोनदहभ्यां
पूष्णा दस्ताभ्या सादटेऽ्वरकतं देवेभ्य इति सविता वु
देवानां प्रसविता तत्सवितप्रस्त ख्वन मतदादत्ते ऽशि
नोबाौहुभ्या सित्यञ्छिनावध्ययू तत्तयोरेवु बादुभ्या
मादत्ते न स्वाभ्यां पूष्णा हस्ताभ्या सिति पूषा भागदूचघ
स्तत्तस्यैव दस्ताभ्या मादत्ते न स्वाभ्यां* व्वज्ो वा ऽरुष
तस्य न मनष्यो! भत्ता त मेताभिदवताभिरादन्ते॥ ४ ॥
* “पुम्णो'-इत्यादौोनि पदानि च-पुस्तके न सन्ति ।
{1 .ममुष्यो"-इति च।
(र शत्रा?) ॥ प्यमकाण्डम् ॥ १२१
चादरेऽध्वरकृतं देवेभ्य इति। अध्वरो वे यज्ञो यन्न
कृतं देवेभ्य इत्यु वेतदादइ त सव्ये पाणौ कत्वा द्शिणे-
नामिमुश्य जपति सुरश्यत्येवेन मेतदयज्नपति ॥ ५
स॒ जपति। इन्द्रस्य बादहरसि दशिण इत्येष वं व्वौय्य-
वत्तमो य इन्द्रस्य बाहुद््सिणस्तस्माद्ान्द्रस्य बाद्रसि
दश्िण इति सहखभष्टिः शततेजा इति सहसभष्टि्वे
स व्वज्र आसौच्छततेजा यं तं व्व॒चाय यगहरत्त मेवे
तत्करोति ॥ & ॥
व्वायुरसि तिग्मतेजा इति । रुतदे तेजिष्ठं तेजो यु-
दयं योऽयं पुवत ऽरुष॒ हौमांल्लोकां स्तिय्येडन्नुपुवते* स~
भ्यत्येवेन मेतद् दिषतो व्वध। इति युदि नाभिचरेद्य॒दय
ऽअभिचरेदमुष्य व्वध इति दरयात्तेन सुश्तिनु नात्म॒ान
सुपस्यृशति न॒ एथिवौ नेदनेन व्व॒जेण सुशितेनात्मानं
वा एथिवौ वा हिनसानौति तस्मानात्यान मुपस्प्र-
शति न॒ शथिवौम् ॥ ७ ॥
देवाश्च वा ऽसुराश्च। उभये प्राजापत्याः पस्मधिरे
तेदह स्म यदेवा असुरान् जयन्ति ततो द स्मेवेनान्
पनरुपोत्तिषठन्ति ॥ ८ ॥
^ “ङ्ःन॒प॒वते?-इति च, क्छ।
† (बधः-द्रतिच। रुव सुत्तमचापि सवच ।
९२६ ॥ प्तप यन्रद्यणम् ॥ (रप्र रत्रा०)
ते ह देवा अचः । जयामो वा ऽुसुरास्ततस्त्रेव नः
पनरूपोततिष्ठन्ति कथ ॒न्वेनाननपजय्यं जयेमेति ॥ < ॥
स॒ दा्िरुवाच। उदञ्चो वें नः पलाय्य मुच्यन्त ऽद्त्यु-
दञ्चो इ स्मुवेषां पलाय्य मुच्यन्ते ॥ १० ॥
सु हाधचिरूवाच । अह सुत्तरतः पर्येष्याम्यथ यय मित
उपसशरात्स्यथ तान्त्सषरूष्येमिश्च लोकरभिनिधास्यामो
यदु चेसांल्लोकान॒ति चतुथं त॒तः पुनन सुष्ृहास्यन्त
ऽइति ॥ १९९१ ॥
सोऽग्िरुत्तरतः पयत् । अआयेम ऽइत् उपसमरून्धं
स्तान्त्सररूध्यंयिश्च लोकरभिन्य॒दधुय्यद् चेसांल्लोकान॒नि
चतुथं ततः पुनन्न स॒मजिदत तदेतनिद्ानेन युत् स्तम्ब-
यजुः ॥ १२ ॥
सु योऽसावभ्नौदुत्तरतः प्यति । अ्चिरोवेषु निदानेन
तानध्वयुरवेत॒ उपस्रूणि तान्त्सररुष्येयिशख लोवौ-
रभिनिदुधाति यदु चेमांल्लोकानुति चतुथं तुतः पुनन
सज्जिते तस्मादप्येतदछयसुरा न सचज्िहते यन दयेवेनान
देवा अवुावाधन्त तेनेवेनानुष्येतदहिं बाद्यणा यज्ञ ऽव-
बाधन्ते ॥ १३ ॥
य॒ उ ऽख्व युजमानायारातौयति । यश्चैनं इष्टि त
मेवेतदेयिश्च लोकेरभिनिदुघाति य॒दु चेमांल्लोकानति
(रख त्रा) ॥ प्रयमकागडम् ॥ १२७
चतुथः सवा रिश्च लोकौरभिनिद्धद्युदु चेसांलोका-
नति चतु्थ* मस्या रव सुवः दरत्यस्या हमे सर्वे
लोकाः प्रतिशिताः कि हि हरेदयुदन्त्रिश< दमि
दिवः हरामौति दरेत्तस्मादस्या खव सवः हरति ॥१४९॥
छथ तण मन्तद्खाय प्रहरति नोदनेन व्वुञरेण सु
श्रितिन थिवी हिनसानौति तस्मात् तण मन्तद्खय
प्रहरति ॥ १५॥
स प्रहरति । पृथिवि देवयजन्योपध्यास्ते मूलं सु
हिश्सिष मित्य॒त्तरम्ला मिव वा ऽरख्ना मेतत्करोत्याद-
दानस्ता मेतदादौषधौनां ते मलानि मा दिध्सिष सिति
व्रज गच्छ गोषान सित्यभिनिधास्यन्नवेतद्नपक्रमि
कुरूते तद्युनपक्रमि यद् व्रजेऽन्तस्तस्मादाद व्रज गच्छ
गोष्ान मिति व्व॒षतु ते द्यौरिति यच वा ऽअस्ये खनन्तः
कूरो ।कुव॒न्त्यप ॒श्चन्ति शान्तिरापस्त॒दङ्धिः शान्त्या शम-
यति तदद्धिः सन्दधाति तस्मादाद व्वषतुते द्यौरिति
बधान् देव सवितः पर मस्यां थव्या सिति देव मेवे
तत्सवितार मादान्धे तमसि बधानेति यदाद पर मस्यां
घथिव्या सिति शतेन पुाशेरिन्यमुचे तदाह योऽस्मान्
` “स वा?-इषधादिरेतदन्तो ग्रन्थः च-एम्तकर नास्ति ।
। “क्रर'- इलति सायगसम्मनः पाडः |
15
९.२८ ॥ भ्रट पदथयन्रद्यणम् ॥ (रप्र रत्रा )
दे्टि यञ्च व्वयुः दिष्मस्त सतो सा मोौगिति य॒दि
नाभिचरेद॒द्य ऽअभिचरेदमु सतो सा मोरिति
न्यात् ॥ १६ ॥
अथ दितौयं प्रचरति । अपारं घएथिव्ये देवयुजनाद्
वध्यास सित्यररुह वे नामासुररषूस मास त' देवा अस्या
छुपाघ्रत तथो ऽरुवेन मेतदेषोऽस्या च्पदते व्रजः
गच्छ गोषानं व्वषतु तेद्यौबधानु देव सवितः पर मस्यां
षथिव्याष् शतेन पाशेर्य्याःस्मान् दे य॒च्च व्वयुः
दिष्मस्त मतो मा मोगिति॥ १७॥
त॒ मद्नौदभिनिदधाति। चखररो द्वस पत्त इति
युच वेदेवा अररु मसुररष्स मपाघ्रत सदिव मपि-
पतिषत्त॒ मद्चिरसिन्यदधदररो दिवसा पप्तडइतिस
न द्व मपतत्तथो ऽखुवेन मेतदध्वयुरेवास्ाल्लोकादन्त-
रति दिवोऽध्यमौत्तस्मादेव करोति ॥ १८ ॥
अथ तृतोयं प्रहरति । द्रप्पस्तेदयां सा स्कन्ित्य्यं वा
ऽअस्यै रसो य॒ मस्या इमः रसं प्रजा उपजौवन्त्येष ते
दिवं मा पप्तदित्येवेतदाद व्रज" गच्छ गोषानं व्वषतु
ते द्यौबेधानु देव सवितः पर स॒स्यं एथिव्या शतेन
पाशर्यऽस्मान् इष्टि य॒च्च व्वयु' दिष्मस्त मतो सा मौ-
गिति ॥ १ ॥
( २० ४व्रा० ) ॥ प्रथम कागटम् ॥ ९६९
स॒वे चियंजषा दरति। चयो वुा ऽइमे लोका
रभिरेवेन मेतल्लोकैरभिनिदधात्यङ्धा वे तद्यदिमे लोका
अज्ञो तद्यजुस्त॒स्मात् चिय्यंजुषा हरति ॥ २० ॥ `
तूष्णौ' चतुथम्* । स यदिमांल्लोकानति चतुथे स॒स्ति
वानुवा तेनेवेतद् दिषन्तं खुाठ्व्य सुवबाधतेऽनद्खा वें
तद्यदिमाल्लोकानति चतुथ मस्ति वा न वानद्धो तद्ध-
तुष्णौ' तस्मात् तूष्ण चतुथम् ॥ २१ ॥ २॥
॥ इति दितौयप्रपाठके दितौयं ब्राह्मणम् [२. ४.| ॥
श्रय वेदिकरणणायं स्पयादानविधि मनुख्टत्य स्फ्यस्य वच्सहपलं
वक्त मितिदाखम् श्राचष्टेः- ““दनद्रो हेति । “तस्येत्यादि । ^तस्य'
चतुरद्धाविभक्रस्य वञ्जस्य स्फयः वतोयाऽगशः। नयुनाधिकरा हित्येन
दलो यां शलन्ञानं दुलभ भित्यभिप्ेत्य पक्तान्तर माद - "“यावद्ेति ।
कतौयाद्भागात् न्यून मधिकं बा यावदेव किञ्चित् तावानेव स्प
दत्यथैः । एवं यूपस्तृतौय मित्यादौ योजना । चलतुयंभागस्य परि-
णामप्रकार माह - “श्रय यतेति । “तच्छकलल दति । “तत्ः तच
देशः प्रतः सख वञ्जः शकलो ग्वा श्रगोयंत गोर्णाऽग्डत् ।
सच श्रत भमो पतिला शरात्मना परिणत दत्यर्थः। भ्ररश्रब्दं
निवेक्रि-- “तसमा दि ति। चहूद्धाभवन सुपसंदर ति-- “एव भिति ॥ १॥
+ “चतुर्थ‰”-दति क । चतुथे? इति ख, ग ।
१--शव्य चष्टे'-इति ज, भक) ए। सर्--“तदे रे"- द्रति ठ, ड
१.8० ॥ णतप थन्नाद्धयगाम् ॥ (रपर रना०)
तेषां वच्ावयवानां स्पयादौनां ब्राद्यणराजन्य॑योव्यवस्थया
विनियोग माह - “तत दति । राजन्यवन्धवः चचियजातौयाः
“सव्याचे' युद्धे चरन्तौत्यतुषङ्गः । “दाभ्या भिति सक्गुद्योक्तं विभ-
जति -- “यूपेन चेति ॥ २॥
रय तस्य स्प्यादानं विधत्ते- ““स यदिति। तच्छन्दयच्छ-
ब्दाभ्यां प्रभिद्धिरभिधोयते । “सः प्रसिद्धोऽध्वयैरित्यथेः । “एव
मवेष दत्यादि। डचवधाये मिन््रवत् विददेषणप्रौलं पापरूपं शतन
दन्ते स्पयलच्णं व सुद्यच्छतौत्ययः ॥ २ ॥
विदित मादान मनृद्य मन्तं विधत्ते - “त मादत्त इति ।
“देवस्य वेतिमन्लस्यर प्रागाश्नात मपि ब्राद्यणंरं विघेयविगेषे
योजयतु पुनरा्रायते -- “सविता वा दत्यादिना। न साभ्या
भिति। देवसम्बन्धिभ्या मेव बाह्गग्यां स्फ्यादानम्, न तु
सकौयाभ्याम् ।
युक्रञ्चेतदित्याद - “वो वा दति । एष स्फ्यो वज्रः; तत्परि.
एामत्वात् । न दि मन्य्यस्तद्यं भत्तुः शक्रोति, श्रतो देवस्य
लेति मन्तं प्रयुच््नानः तं स्फ्यलचणं वद्धं सविचाख्यादिदेवताभि-
रेव श्राद्त्तेः च्राद्ानं छतवान् भवति॥ ४॥
च्रादद् दति । “अ्रघ्वरोवा इति। ध्वरःः डदिसाप्रत्यवायो न
विद्यतेऽसमिन्नित्यष्वर शब्दस्य यन्ञोऽयः । श्रष्वर करोतोति च्रष्वर-
कत्? । तथाच यन्ञरृतं देवेभ्य च्रादद् इत्युक्तं भवतोत्यर्थैः ॥
१, र--वा० सं° १. २७.९ । काण ० सू २.६. ९३।
दर ० 9 ८० ५8 एर पं द्वयम् ।
( र० शत्रा) ॥ प्रयमकार्डम् ॥ ९४९
“संश्यत्येवेन मिति । वच्छमाणं मन्तं" जपत ति यत्, ˆएतत्'
्तेन एनं संग्यत्येवः सम्यक् तनूकरोति, तौच्छौ करोतौत्येव ।
“श्रो तनूकरणे "”-द्ति, घातु: । ्रोतः ग्यनि९-दत्योक्षार-
लोपः ॥ ५॥
विहितं जप मनृद्य मन्तरं विधत्त - “ख दति) दन्दस्य
द्चिणणो बाङरतिग्रयेन वोयेवान् ; टखेचाख्यासुरवघकारित्वात् ।
श्रतः स एव त्व ममोति भ्फ्यस्य स्तुतिरिति व्याचष्टे - “एष
वा दूति)
दितौयं भाग मनूद्य व्याचष्टे - “खदस्तष्डष्टिरिति । खदस्तं
श्टष्टयो ऽशरयः४*; यदा भजनानि दिंसाविगरेषा दच्वधादिषु येन
क्रियन्ते स वचः 'सदखग्टष्िःः । यः “ज्रततेजाः' श्रपरिमितदीभिः,
तादरणे वच्ः। ख एव त्व मखौति स्पयस्तुतिः। वज्रस्यमां प्रसिद्धिं
द्योतयितुं वे"-शब्दः । “भ्यं त मिति । "तम् उक्रविधं श्यं" वच्चं
टचवधायं मिन्धः प्रादरत्, (त मेवः तदात्मक मेव श्रनेन मन्ल्त-
भागेन करोतोत्ययैः ॥ ई ॥
दतौयमाग मनूद्य व्याचष्टे -- “'वायुरसोति। यः ^तिग्मतेजाः'
वायुः, स एव त्व मसोति स्त॒तिः । वायोस्िग्मतेजस्त्व सुपपाद-
९- न्त्रस्य बाड्स्सोति वा० सं° २. २४. र।
ग-दिवा० प° ३८। ₹-पा० ख० ७. २. ७२. ।
४--प्रथमा टौप्पनौ उद्व्या । कान खो सू०° र. द्. ९४।
५--““ज्टष्टिमेजनं पाको मारया मिति यावत् । सदखसह्याकानां शत्रणां
भ्यल्धियेस्य स सद्सखभ्र द्धिः इति मद्धौ। |
१९४२ ॥ मत पथयन्नराद्धयरम् ॥ (रप्र रव्रा०)
यति -- “एतद्दा दति । यः “श्रयं वायः “पवते श्रन्तरिकते चरति,
एतन् खल् तेजसां मध्ये तेजख्ितमं तेजः) इम मेवातिश्रय
मुपपःदयति -- “एष होति । श्रग्यादि तेजोऽन्तरं हि कुजचिदेव
परिच्छिन्नम्, “एष ददि" वायुः दमान् सर्वान् लोकान् श्रलुःक्रमेण
“तियेग् त्तिः “पवतेः युगपद्याभो नौत्ययंः ॥
रस्य प्रयोजन माह - ““सश्यतो ति । “एतत् एतेन उक्र विध-
वायतादाव्यप्रतिपादनेनेत्ययः। ““श्रसुव्य वघ दति। च्रभिचारप्रयोगे
“द्विषतो वघः°"?-दत्यस्य स्याने श्रसुष्यः देवदत्तस्य वध इति
श्र्ोर्नाम निदिःगेदित्ययेः ॥
एतेन मन्लजपान्तौ ्एणौकुतेन स्प्येनात्मनो ऽन्यस्य च संस्पशें
निषेधति - “तेनेति । 'दिनिषानिः द्िंसितं करवाणौत्ययैः ।
“हिसि दिखायाम्रः"-दत्यस्माल्लोरि रूपम् ।॥ ॐ ॥
अरय स्तम्बयज्देरणं विधिक्छुस्तस्यासुर निंर णएलच्षएं प्रयो जनं
वक्त माख्यायिका माद -- “देवाश्चेति । प्रजापतेदिं दे च्तियौ,-
दितिरदितिश्च। तत्रादितेः पुत्रा दैवाः; दितेः पुचा श्रसुराः;
अतः “उभयेःऽपि भ्राजापत्याः" प्रजापतेः पुच्ाः) ते “पस्परधिरे'
स्पद्धा कतवन्तः । यदा खलु "तेः देवाः असुरान् जयन्ति, (ततः
अनन्तरचण मेव “एनान् द्वानभिलच्छय पुनरसुरा उल्तिष्टन्ति।
२--अच् ददि न्तेवेधादेरे रूपं वघ इति । वधादेश्स्तु खन्तस्थाटिः
(पाग ख २. 8. ४२. ) । चतो यच क्रचिदलि हहिंसाथः पवर्गौयादि-
बेधो दृष्यते, न स समौचौनः; अपि बन्धनार्यो बधधघातुसतु पवमौं-
यादिर्ित्ि विवेकः । र-रुघा> पठ ९<।
(र्अ० ध्रा) ॥ पयम काण्डम् ॥ १५४३
“उदो ऽनष्यक्म्मफि'"-द् ति पयेदासादिद चोष्वंकमत्वादात्मनेपदा-
भावः॥ ख८॥
रय दवेः कतं जयोपायदविन्तन सुपन्यस्यति -- “ते रेति ।
“च्रनपजय्यं' जेतु मशक्यम् "एनान्" च्रखुरान् कन खलु प्रकारेण
पुनरूत्थानर दितं जयमत्येवं विचारितवन्त इत्ययः । “चय्यजय्यौ
श्रक्यार्यः*- दति? जयतेय॑ति निपात्यते ॥ < ॥
श्रयाध्चिनोपदिष्टं जयप्रकारं दशयति - ““स डेति। ननः" श्रस्माकं
सकाश्रात् उदङःस्रुखाः सन्तः पलाय्य पलायनं कला “च्य गतर
इत्यस्मात् क्रो ल्यप्”, “उपसगस्यायतौः?-दूति* लत्वम् । शअर्चिनोक्तं
वाक्यं सत्य भिति अतिः खय मेवानुवदति- “उदच्चो
रतिर ॥ ९० ॥
एव सुत्तरतोऽवख्ितानसुरान् जेतु मभ्िरेवोपायं दवान्
मत्युपदिग्रति -- “स इति । “दत इत्यादि। दतः" श्रस्मात् बेदि-
लचणणात्> स्थानात् “उपसंरोव्यथ' उपसर्द्धान् प्रतिबद्धगतानदुरान्
करिव्यय ) च्यः श्रनन्तर मेव वयं “एभिः पुरोवन्निंभिः
घयिव्यादिभिः स्िभिलाकेः शश्रमिनिधास्यामः' श्रितः सवंतो
निरुद्धगतोन् निडहितान् करिब्यामः। बद्धा ; अअ्रभितो निलरान्
चिघ्चान् त्याजितान् करिग्यामः। दमान् लोकान् श्रतिः च्रतिक्रम्य
९-पा० सख १. इ. २४। र-पा० स ६. १. ८१ ।
द भ्वा० चधा 858 | 9--पा० ख ७.९१. २७ ।
५--पा० सू° ८.२.९९८ | ई-पररदाशितत्वाटदिति भावः
ऽ--च्पायगेवलच्तगादित्य्यैः स्यादेति हासिकाना सिति विवेचखम् ।
१९४४ ॥ शतपयत्राद्धययम् ॥ (रप्र° रत्रा )
यत् चतुयं लोकं जात मस्ति, श्रस्माक मप्रत्यश्वम्, तेनापि
त्याजितान् करिस्यामः । (ततः च्रनन्तर मसुरा: पुनः "न संहा
स्यन्तेः सङ्गता न भविष्यन्ति, विशोषण बाधिता एव भवेयुरित्ययः।
"“न्रो हाड गतौः-द्तिर घातः ॥९९॥
दत्थ मधिनोक्तं वाक्यं श्रुता तथेव तेरवः कतं अतिरूप-
वधघ्राति - “सोऽभिरिति । श्रि: "उत्तरतः उत्तरस्यां दिशि
"पयेत्" पर्यगच्छत् । श्रभिवाक्ये दि विकौौषिंतार्थीपदेग्रनात् भवि-
व्यदूर्थवाचिनो टः प्रयोगः ; श्रुतिवाक्ये तु निटन्ताधंप्रतिपादनात्
ग्डतानद्यतनवा चिनो लड: प्रयोग इत्येतावान् भेदः" ॥
“तदे तदित्यादि । यद्र स्तम्बयजुहरणं करिय्यते, एतत्
“निदानेनः मूलकारणए्न निरूप्यमाणं सत् देवैः रतं "तत्? ्रसुर-
निरसनम् । चरतो यज्ञविघातकासुरनिददेरणणाथं स्तम्नयजददेरणए मिति
विधिरन्नेयः ॥ १९२ ॥ ।
“स॒ योऽमाविति। स्तम्बयजृदेरणसमये “योऽसौ आम्नोप्रो
बेट श्त्तरतः परोत्य वत्तते। “एषः “निद्ानेनः मूलकारणन
जिरूप्यमाणः सन् श्रभ्चिरेवः। योऽभिः पुरा अरसुराननिरीद्ध
सुदक् पर्येत्, तदात्मक एवाद्मौत्र द्रत्यथैः ।
ननु तचोपसंरोघधका दवाः, तस्स्थानौयच्छव्विजां मध्ये कः ?
९--“चतुयंनोकं जात मस्ति'-दति म, (चतुयंलोकजात मस्ति'-दइति ड ।
र--श्तिदासिकपच्ते त्व चार्थान्तर मद्यम् । द-- जु ° ०.७ ।
४--पा० ३. २. २३, ३. २. ११२ खच द्ये ।
(रच 9ब्रार) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ९४५
दति तं दशेक्ति- “तानध्वय्यरिति। येनोपायेन पुरा देवा
अरसुरानबा धिषत, तेनेवोपायेन यन्ञानुष्टानसमये तद्धिचातिनोऽखुरा
बाधितव्या दति निगमयति- ““तस्मादिति॥ १२॥ * “
न॒ केवलं स्तम्बयजुषोऽखरनिरणं प्रयोजनम्, शच्लुनिरैरण्ण
मपि तत्रयोजन मिति प्रतिपारयति- य उ एवेति । ्ररा-
तौयतिः श्ररातिरिवाचरति। “उपमानादाचार-दति, क्यच् ।
यश्च “एनंः यजमानं साच्वादेव श्देष्टि बाधते । (तम् उमयविधं
शम् । श्रन्यत् प्रूवेवत्र ।
यिव्या एव खकाशात् स्तम्बयजदेरणं कत्तव्य, नान्तरिचा-
दरित्यभिपरेत्याह- "ख वा इति । प्रयिव्यादिभिस्तिभिर्लोकौः
तदतिरिक्रेन चान्येन चतुर्यन लोकेनासखुराननिरस्यन् “श्रसौ" अष्वयैः
“श्रस्याः एयिव्या एव सकाश्रात् “सवं स्तम्बयजुहेरति, नान्त-
रिच्वादटः । “डि यस्मात् शश्रस्याम्? एव श्वम्यां “दूमेः अ्रन्तरिचादयः
सवं लोकाः प्रतिष्ठिताः, तस्मात् स्तम्बयजृंरण्एस्य प्रथमपर्यांयवत्
दितौयादिपयांयाणण मपि शयिव्या एव सकाशाद्भरणं युक्त
मत्ययः ।
एतदव वतिरेकमुखेनोपपादयति- “किं हौति। यत् यदि
“श्रन्तरिचं दराभिः, “दिवं हरामि” इत्येवं स्तम्बयजर्दरेत्,
तदा “किः नाम “रेत् ?" अन्तरि चद्युलो कयोः दन्तेव्यस्य स्तम्बस्या-
भावात् न तच तद्भरणं सम्भवतोत्ययंः । “तस्मादिति । प्रायुक्त
निगमनं स्तम्नयजंहेरण्णर्यम् ॥ ९४॥
~ -------- ~~ ~ ---- [र ------- ~ व
₹९-पा० ख० २. १.२० । २-२४२ एट० २५ प° ब्टव्यम् ।
19
१४६ ॥ श्तपयब्राद्यणम् ॥ (रपर रन्रा०)
लणणान्तद्धानविशिष्टं स्फ्येन प्रहरणं विधन्ते- “-शरयेति ।
ढण्णन्तरद्धानस्य प्रयोजन माद-- “न दिनसानोति । दणानन्तद्धाने
सि तौच्तणेन स्पय-खूपापन्नेन वच्ेण श्यिवो दिसिता स्यात्
तद्धिसाजिदन्तये प्रदरणएसमये दए मन्तर्धाय तस्योपरि परदन्तैव्य
मिव्ययः ॥ १५ ॥
विदितं प्रहरण मनृद्य म्लः विधत्ते “ख अहरतोति ।
श्रोषध्यास्त दति मन्लभागं व्याचष्ट- “डत्तरमूला मिति। स्फ्य
माददानोऽघ्वयेः “एनां एटयिवोम् “उत्तर सूलाम्” उपरिभागाव-
स्थितमूलयुक्ता भिव खल्वेतत् करोति । त उन्तरमूल्लल्ेन
म्रदरणणात् तद्धिंसाश्ङ्ायां तदभावो ऽनेन प्राथ्येत इत्यथैः ।
मन्लगतो षधिश्रब्दस्य जात्यभिप्रायेेकवचनान्तता९ दूत्य भिपेत्य
व्याचष्टे- ““ओ्ओोषधोना मिति ॥
प्रदरणनिष्यन्नस्य सदणएस्य पांणोररादानमन्त मनृद्य व्या चष्टे-
“ज्रजङ्गगच्छेति* । “श्रभिनिधास्यन्ः श्रभितो निचे्यन् खल्वध्वयैः
ˆएतत्' श्रसुरजातम् “श्रनपक्रमिः श्रपक्रमणरदडित मितस्ततो गमन-
रचितं कुरूते, तत् खल्वनपक्रमि यद् "त्रेः गोष्ठेऽन्तनिरद्यते,
श्रतोऽस्य मन्लप्रयोगस्य अपक्रमण्णभावः प्रयोजन मित्ययेः ॥
₹९-वा० सं° २.२५. ९। काण रौ ख २. ९. ९५, १९ । चास्ति
मतान्ततरविचारः, स चास्य टौकायां (या० दे°) ददटव्यम् |
र-- पा० ख १. २. ५८ गदट्व्यम् । इ "पांसो?-दइति जादिष्।
४-- वान्सं= ९,२५.२ ! कान्श्नौग ख् र. ६. ९२७।
(रव्छ० ध्रा) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ १९ॐ
वेदिगररफमन्ल मनच्च तात्पयं माह -- “वषेविति९ । रये
षयं चतुर्थो । “श्रस्याः” प्रयिव्याः सम्बन्धिनि "यजः स्थाने वेद्ये
सनन्त? कूरः निष्टरं कुर्वन्ति; तन च तां षएयिवौम् श्रपप्रभ्तिः
दिखन्ति ; श्रतः खननजनितां हिंसा मनेन मन्त्प्रयोगेण शान्ति-
खूपामिरेवाद्धिः पुनः प्रणमय्य सन्दधातौत्य्थैः ॥
बजङ्गच्छत्यादि मन्त्ताण्णं कात्यायनः स्यष्टं विनियोग मख चयन्-
"व्रजङ्गच्छलति पुरोष मादत्ते, वषत न दति वेदिं प्रच्ते, बघधा-
नेव्युत्करोतिः-द्रति* ।
उत्करे निधानमनम््स्य" श्रभिप्राय माविष्करोति- “देव
मेवेतदित्यादिना । “पर मस्यां घयग्याम्??-द्रत्यस्य व्याख्यानम् -
“श्रन्धे तमसौति । सवेप्रकाशरदितेऽतिश्ुयिते तमसि, यस्मिन् बद्धो
न पुनरावन्तेते, तादृशे स्थान इत्यथः । रसु चेः-दति, च्रमोचनाये-
त्यथः; न हि शतसद्खाकैः पाेबद्धः खात्मानं मोचयितु मोष्ट
दूत्यभिप्रायः ॥
अभिचरतः प्रयोगे विशेष माद - “यद्यु"-द्रति । श्रनभिचरतः
प्रयोगे मन्ल्गतस्त मिति यः शब्दः, तस्यं स्थाने शश्रमिचरतः यजमानस्य
श्रचनाम दितोयया निर्दिश्य मग्लः प्रयोक्तव्य दृत्ययः ॥ ९६ ॥
एवं स्तम्बयजदेरणस्य प्रयमपर्याय ममिधाय दितौ यपर्याया्यं
१-- वा सं० ९.२५. द । का० श्रौ ख २. ६. १८।
-पा० २. २. दरे सू० वा २५०८ । इ-खननं, तत्ः-इति ठ
8-- का०्श्नौ* ख २. द्. १७, ९८ ९९ ।
भर -- वान सं १. २५. 8। का० ख स र, ६.१९ |
९४८्८ ॥ प्रात पद्यत्राद्यगाम् ॥ (गरषण०्रेत्रा°)
प्रहरण्णादिकं खमन्लकं विधत्ते - श्रयेति । मन्लप्रतिपादित
मररुवधघप्रा्यन सुपपादयति -- “श्रररर्दति। “श्रररूः' नाम असुर-
रच्सम्, सुराणणं विरोधि रत्तो बश्डव । °रचः-णन्दात् “श्रनसन्ता-
दित्यकारः९ समासान्तः। देवदेव ददानौन्तनोऽध्वयुरप्यपारसर्
मित्यनेन मन्लेण यिव्याः सका शाट परन्ति । “त्रजङ्गन््छेत्या दिकस्य
सवस्य दितौ यपर्यांये प्रयोज्यस्यापि प्रागुक्त एवायं दत्यभिप्रेत्यानु-
वदति - “न्रजङ्गच्छति ॥ १९७ ॥
उत्कर न्यृप्तस्य स्तम्बयजषोऽभिधानं समन्लकंर विधत्ते - “त
मिति । श्रमिनिरघातिः उपरि दस्तनिघानेन श्रधस्तात् क्िपतो-
त्यथः । भमा पत्तःः-दूति* पतनाभावप्रायनं खमर्ययितुं पुरादन्त
मुदादरति- “्यचरवा इति। “स दिव मिति। सः देवैरप-
हतोऽररः श्रपिपतिषत्” दिवं पतितुं गन्तु मेच्छत् । "तं तया विधं
पिपत्तिषु मररूम्, उन्तरतः परिगतः “श्रभ्चिः श्रभिन्यद् घात्' उपरि
हस्तनिधानेनाधस्तात् प्रेरितवान् । किं ब्रुवन् ? हे ्रररो ! “दिवं
द्युलोकं “मा पक्षः" मा प्राशरुदौति। “पतल गतौ*”-इत्यस्माल्ुडिः
ल्छदि त्वा दडः, “पतः पु मितिः पुमागमः। एव मिनाभिनिधाने
१--वा० सं ९. ८९.९। का० खौ ख २. ६.२९ अस्ति चाच
विचारः श्राखान्तरघटितः (या० दे" टौका द्व्या )।
र- पा ख० ५.४. २.०२।
द-- वा० सं° ९. २९. २। का° खौ. ख० २. ६. २२।
४- ग्वा प° ८४५ । ४ पा० ०.९.५५
<€--- पा सू ऽ. ४.९८ ।
( रख शब्रा) ॥ पथम काण्डम् ॥ ९४९
शते सति, “सोऽररुदिंवं न प्राभ्रोत् । तददेबेदानौ मप्यघ्वयुः स्तम्न-
यजेरन् “श्रस््ाट्' लोकात् “एनम् च्रररुम् “च्रन्तरो ति" श्रन्तरितं
व्यवहितं करोति । श्राग्नौप्रश्ेतन्मन्लकरणएकनोत्करा भिनिधानेनै
'दिवः' श्रन्तरिच्तात् त मुर मन्नरितंः करोतोत्ययेः ॥ १८॥
अय टतो यपर्यायं विधत्ते- “शश्रयेति । मन्तं व्याचष्टे-- ““श्रयं
वा इति। श्रस्याः' एयिव्याः सम्बन्धिनं चय मिमं मधुरादिरसं
सर्वाः प्रजा उपज वन्ति, श्रयं खल्वस्याः प्रयिव्याः "द्रष्छः? । तयाच
डे एटयिवि ! ^तेः व्वदौयः "एषः" रसः “दिवं” दयुलोकं “मा पप्तत्ः
मा पतलिति दमम्” श्रयम् “एषः मन्लो ब्रत इत्ययः । अअख्िन्
दतोयेऽपि पर्याये बजङ्न्छेत्यादिकं संवे पूवेवत् प्रयोक्तव्य मित्य-
भिप्रेत्य तत् पटति- “ब्रज मिति॥ १९ ॥
उक्तं खमन्लकं जिर णर मनूद्य प्रशंसति-- “सवा दति। द्रे
षयिव्यादयः भ्रसिद्धाः चयो लोकाः। तथा च च्िष्कुत्वो दरणेन
"एभिः स्विभिरोव लौ कोः “एनम्” श्रररम् “अ्भिनिदधातिः श्रभितो
निचिपति, बाघतः इति यावत् ॥
यजम्भेन्लेण रणस्य लोकचयस्य च साम्य माद-- श्रद्धा वा
दति । दमे यिव्यादयः (लोकाः इति यत्, तत् “श्रद्धातः
प्रत्य मेव खलु । यदेतद्धरष्एसाधन यजः, तदपि श्रद्धोः श्रद्धेव
परत्य मेव ; अनुषयायंस्य साच्ात् प्रतिपाद कलात् । श्रतो यजुषो
९-- व्यवद्धित भिग्यादिग्रम्थो क-ठाभ्या मन्यच न दृश्यते ।
र वा० स० २.२. रटे । का श्यो ख २. ई. २६३।
इ-- “निद्रयाः-द्ति ठ, ड । 8--श्रतिबाधत?-द्ति ठ, ड ।
२५४० ॥ भ्रतपयन्राद्यसाम् ॥ (रेपण् रत्रा)
लोकानाञ्च प्रत्यच्तत्वसाम्यात्, जिवार यषा हरणेन (लोकचया-
देनास्याररोर्बाधो युक्र दति निगमयति- “तस्मादिति॥२०॥
ˆ श्रमन्लकं चतुथं पर्यायं विघत्ते- ष्णौ मिति९। तस्य
प्रयोजन मार- “ख यदिति। दमान्" प्रागृक्रान् चन् लोकान्
अतिक्रम्य, यत् "चतुथः लोकजातम्, तत् “्रस्तिवा न वाः-दति
सन्दिग्धम् ; अत्यन्त विप्रङृष्टलेनानुभवपयानवतारात् । णएतचतुर्थं-
दरण्णात्तेनैव सन्दिद्यमानेन लोकजातेन विद्वेषणं छ्वन्तं श्रच
मवबाघते ।
एतदूपपाद यितु द्ष्णोः-दर णस्य लो कचयन्यतिरिक्तस्य चत्ुये-
स्थानस्य च खाम्य माद- नद्धा वा दति । श्रनद्धाः श्रप्रत्यच्
भित्ययंः। दछ्णो-दरण मप्यनुषेयायेप्रतिपादकमन्तप्रयोगाभावाद-
स्पष्टत्वन “श्रनद्धःः श्रप्रत्यच् मेवेति ॥२९१९॥४॥
दति आरोसायणचायंविर विते माघवौये वेद्ाथप्रकाग्
माध्यन्दिनिग्रतपथयभाय्ये
प्रथमकाण्डे दितोयाध्याये चतुय ब्राद्यमणएम्२् ॥
९-- ““सब्टगां श्राखान्तरात्?"- इति क्न खौ० २. ई.२९४ द° टौकायाम् |
र- इद्ध द्धि ब्राद्यये पर्नैषादानं, वेदिप्रेच्तगं, परौषनिरसनच्चेति चौत्ि
कर्म्माणि विदितानि । तच्र पथमं तावत् परोवादानाथे मेव खध्वयुः
व्टणसन्हितं स्फ्य मादाच सव्ये स्ते सद्टगां तं निधाय दच््िसयोन
ह स्तनालभ्य दह स्तमाजेनेन तिच्त्णौकसोति । ततस्तत्तणं वेद्या
सुदगग्रे निधाय दटगास्याघस्ताद सुति स्फ्येन प्रति, तेन प्र
स्गोनोत्खातं परौषं हस्तेन ग्टह्छाति। व्यं एरौोवादानं सम्पाद्य
ततो वेदि-प्रेच्तते । ग्ण््ौतं च तत् पुरौष सुत्करे निरच्तपति।
ख्व सुत्तरोत्तरुं चतुः कत्तेवयम्; तच मन्त्रेण चिः, तूष्णीं सदिति
विवेकः । प्रद्तप्रदेश्रादुः डलस्तग्ू ल्यादि साभि रुत्कर उच्यते ॥
(रेख ५न्रा०) पथयमकाग्डम् ॥ ९४५९
देवा वा ऽञअसुराख । उभये प्राजापत्याः पस्पृधिरे
ततो देवा ऽअनव्य भिवासुरथ हासुरा मेनिरेऽस्माक
मवेद खुल भवन सिति॥ १॥
ते दोचः। इन्तेमां एथिवौं व्विभुजामहे तां व्विभ-
ञ्योपजौवासेति ता मौश्णेञम्मभिः पञ्चात् प्राञ्चो
व्विसुजमाना ऽच्भोयः ॥ २ ॥
तङ देवाः शुखुवुः । च्विभजन्ते ह वुा ऽदरमा स॒सुराः
छथि प्रेत तदेष्यामो यचेमा ससुरा व्विभजन्ते के
ततः स्याम य॒दस्य न भजेमल्यीति ते यज्ञ मेव व्विष्ण
पुरस्कत्येयुः ॥ ३ ॥
ते दोचः। श्रतु नोऽस्यां एथिव्या साभजतार्वेव
नोऽप्यस्युं भाग ऽइति ते हासुरा ऽत्रसखय॒न्त ऽद्वोच-
युवद्वेष व्विष्णरभिशेते तावद्यो दद्म ऽइति ॥ 8 ॥
व्वामनौ ह व्वुष्ण॒रास । तदेवा नु जिदटौडिरे महदे
नो इदु नो यज्ञसम्मित* म॒दुरिति॥ ५॥
ते पराञ्चं व्विष्ण निपाद । छन्दोभिरयितः पयण्ल्लन्
गायचेण त्वाच्छन्दसा प॒रिख्ल्लासौति दश्िणतस्व्टभेन
त्वाच्छन्दसा परि्ह्ासौति पश्चाज्जागतन त्वाच्छन्दसा
परि खल्लासौत्युत्तरतः ॥ & ॥
“यन्न सम्मिता'-इलि क, ख ।
९४२ ॥ प्तप यनब्राद्यगम् ॥ (रप दत्र)
तं छन्दोभिरसितः परिगृद्य । अचि पुरस्तात् समा-
धाय तेनाचन्तः श्राम्यन्तश्चेरुस्तेनेमाः सर्व्वमम् पथिकी
समविन्दन्त तद्युदेनेनेमाः सर्व्वाः ससुविन्दन्त तस्माट्
वदिनौोम तस्मादादहृय्यावतौ व्वेदिस्तावतौ थिवीत्ये-
त॒या दमाः सर्व्वाः सम॒विन्दन्तेव ह वा ऽदमार
सुर्व्वा£ सपुल्नानाः† संखङ्क निभजत्यस्यै सपुलान्यु ऽख्व
मेतद्धेद ॥ ॐ ॥
सोऽयं व्विष्णर्लानः। छन्दोभिरसितः परिख्कीतो-
ऽधः पुरस्तान्नापक्रमण मास स तुत ऽरुवौषधौनां मूला-
न्यपसुम्लोच ॥ टः ॥
ते इ देवा ऽखचः। क्नु व्विष्णरभत् क्न यन्नो
ऽभूदिति ते होचुच्डछन्दोभिरयितः प॒रिख्दौतोऽचिः पुर-
स्तान्नापकमण मस्त्यचेवान्विच्छतेति तं खुनन्त इवान्वोषुस्तं
व्ङ्गलेऽन्वविन्दस्तस्मात् यङ्कुला व्वेदिः स्यात्तदु हापि
पाञ्चिसत्यङ्गला भेव स्योम्युस्याध्वर्स्य व्वेदिं चक्रे ॥ € ॥
तदु त॒था नु कुयौत् । च्ोषधौनां वे स मूलान्युपा-
म्बोचत्तस्मादोषधौना मेव मलान्ध॒च्छेत्तवे याद्यन्वेवा च
च्विष्णए मन्डविन्दस्तुस्माददिन्ताम ॥ १० ॥
त॒ मनुविद्योत्नरेण परियदहेण पुर्यखल्लन् । सुश्मा
चासि श्वा चासौति दशिणत ऽदसा सेवेतत् एथिवौ
“ “सुम्रविन्दन्त'-इति ग, च| † .सपुला‰-द्ति क्र ।
{ रेष्य० भ्रा) ॥ पथमकाण्डम् ॥ १५२
संविद्य सुश्माटई श्वि मकुवेत स्योना चासि सुषदा
चासौति पश्चादिमा मेवेतत् यिव संविद्य स्योनाः
सुषदा मकृव्वेतोज्जस्वतौ चासि प॒यस्वतौ चेत्युन्तरतं
इमा भमेवेतत् एथिवौः संविद्य रसवतौ सुपजौवनौया
मकुवंत ॥ ११ ॥
स वें चिः पुव्व' परियं परि्ह्लाति । चिरुत्तरं तत्
षट् कृत्वः षड वु ऽऋ्त॒वः संवत्सरस्य संवत्सरो यज्ञः
प्रजापतिः स यावानेव यन्नो यावत्यस्य साचा तावन्त
सेवेतत् परि खह्ाति ॥ १२॥
डभिव्याह्तिभिः। पव्वं परिग्रहं परिणल्लाति षड्-
सिर्त्तर तद् दादश कृत्वो दादश वं सासाः सवत्सरस्य
संवत्सरो यज्ञः प्रजापतिः स यावानेव यन्नो युवत्यस्य
माचा तावन्त सेवेतत् परिल्ञाति ॥ १३ ॥
व्याममाकरौ पश्चात् स्यादित्याहः । र्तावान्वे पुरुषः
परुषसम्मिता हि चयरनिः प्राचो चिद्धि यन्नो नाच
माचास्ति यावतौ मेव स्वयं मनसा मन्येत तावतीं
कुृयोत् ॥ १४ ॥
असितोऽभि सरसा ऽङननयति। योषा वे वेदिष्वेषाि
परिगृद्य वे योषा व्वषाणट सोते मिथन मोवेतत् प्रजननं
क्रियते तस्मादयितोऽभ्ि ससा ऽङनरयति ॥ १५ ॥
20
९,४७ ॥ ए्रतपथयब्रद्यणम् ॥ (स्प० देत्रा०)
सा वं पञ्चाइरौयसौ स्यात् । सध्ये सु्न्लारिता पुन
पुरस्तादव्येवु मिव डि योषां प्रशसन्ति एथश्रोखिव्विम्ड-
छान्तराध्सा मध्ये सङ्गति जषा सवेना मेतदेवभ्यः
करोति ॥ १९६ ॥
सा वे प्राक्प्रवणा स्यात् । प्राचौ हि देवानां दिगुथो
ऽउदक्मवणोदीचौ डि मनष्याणां दिग् दशिणतः प
रोषं प्रत्य॒दू त्येषा वे दिक् पिदठणा* सा य॒दसिणा-
प्रवणा स्यात् शछिप्रं ह यजमानोऽस लोक मियात्तथो
यजमानो ज्योग् जवति तस्मादश्िणतः पुरीषं प्रत्युदू-
इति पुरौषवतों कुव्वत पशवो वे पुरौषं पशुस॒तौ1
मवेना मेतत् कुरूते ॥ १७ ॥
तां प्रतिमा । देवग इ वे सङ्खसु& सन्निधास्य॒न्तस्ते
दोचुदैन्त य॒दस्ये एटथिव्या ऽनाग्छतं देवयजनं त॒चन्द्रमसि
निद् धामहे स युदि न ऽदतोऽसुरा ज॒येयस्त॒त ऽरवाचेन्तः
शराम्यन्तः पुनरभिभवेसेति स य॒दस्य एधिव्या ऽनागछतं
टेवयुजन सुसौत्तचन्द्रमसि न्यदधत तदेतचन्द्रमसि
ष्णं तस्मादाहखन्द्रमस्यस्ये प्रथिव्ये देवयजन मित्यपि
ह वु ऽअस्येतस्मिन् देवयजन ऽष्ट भवति तस्माद
प्रतिमाशि ॥ १८ ॥
५ पितृणा दति च | ॥ पश्चुमतो?-द्ति च
(गर्ख० त्रा) ॥ पथमकाण्डम् ॥ १.५५.
स प्रतिमा्टि। पुरा करस्य व्विसुपो व्विरप्शिन्िति
सङ्खगमो वृं कूर सङ्घगमे हि कर कियते हतः पुरुषो
हतोऽश्वः ओेते पुरा दतत् सङ्कमान्यदधत तस्मादा
पुरा करस्य . व्विसुपो व्विरप्श््जित्युदादुय थिव
जौोवदानु सित्यदादाय हि यदस्ये एथिव्ये जीव मासौ-
चन्द्रमसि न्यदधत तस्मादादोदादाय श्रथिवौं जीव-
दातु सिति या मोरयध्छन्द्रमसि* स्वधाभिरिति यां
चन्द्रमसि चरह्मणादधुरित्येवेतदाह ता सु धौरासो
ऽअनुदिश्य यजन्त ऽइत्येतेनो इ ता मनुदि श्य यजन्तेऽपि
हइ वा ऽस्यतस्मिन् देवयजन इष्टुः भवति य॒ ऽख्व
मेतद्ेदु ॥ १९ ॥
अथाह प्रोश्षणणैरासादयेति । व्व॒ज्ो वे स्प्यो नाद्य-
शश्वेस पुरा यज्ञ॒ स॒भ्यजुगुपतां व्व॒ज्रो वा ऽरापस्तट्
ववुज्र सेवेतदसिगुष्या ऽ्रासादयति स वु ऽउपर्युपर्येव
प्रोक्षणौषु धायंमाणास्वय सपय ॒मुदयच्छत्युय यचिदित
ऽण्व स्प्ये प्रोरूणौरासाद्येट् व्व॒ज्ौ इ स॒ग्टच्छेयातां
तुथो इ व्वज्ौ न स॒ख्डच्छेते तस्मादु पयुपर्य्येव प्रो
सौख धाय्येमाणास्व॒य स्प सुद्यच्छति ॥ २० ॥
* भ्नैस्यंखन््म सि'-द्रति कारदौ, “मैर्यंखन्द्मसिः-द्रति चन-शुदौ
२५ ॥ प्तपथयब्राद्यगम् ॥ (रप्र हेव्रा०)
श्रुयतां व्वाचं व्वदति । प्रोषूणौरासादयेध्मं बहि-
रुपसादय खचः स॒म्मड्ि पतो सननद्याज्येनोदेदीति
सम्पेष रुवैष स य॒दि कामयेत नयथादेतद्य॒द्य कासये-
तापि नुद्धियेत स्वयु सु छवतदंदेद् स॒तः. कुम कत्तव्य
मिति ॥ २९ ॥
अथोद्ञ्चः स्फ्य प्रहरति। अमष्मत्वा व्वज्च प्रहरा-
सौति य॒ुद्यभिचरेढज्ो वं स्प स्तरते देवनेन ॥ २२ ॥
खय पाणौ ऽ्वनेनिक्ते। युद्धस्य कर स॒ख्रत्तद्यस्या
ऽर्तद् दापौत् तस्मात्पाणौ ऽुवनेनिक्ते ॥ २३ ॥
सये इहाग्र इदैजिरे। ते इ स्मावस॒शं यजन्ते ते
पापौयाश्स आसुरथ ये नेजिरे ते श्रेयाध्स आ्रासुस्ततो
ऽखद्वा मनुष्यान्विवेद ये यजन्ते पापौयासस्ते भवन्ति
य॒ ऽउ न यजन्ते श्रेयाध्सस्ते भवन्तौति त॒त ऽइतो देवान्
हविन्ने जगामेतः प्रदानाङ्खि देवा ऽउपजौवन्ति ॥ २४ ॥
तेदेवा ऽऊचः। बृहस्यति मब्धिरस सखह्लावें
मनष्यानविदत्तेभ्यो व्विधेहि यन्न समिति स हत्योवाच
बुस्यति रा्गिरसः कथा नु यजध्व ऽइति ते होचु
किङ्काम्या यजेमदि ये युजन्ते पापौयाध्सस्ते भवन्ति यु
ऽउ न युजन्ते श्रयाःसस्ते भवन्तौति ॥ २५ ॥
सु होवाच । बृहस्युतिराब्गिरसो यदे शुश्रुम॒ देवानां
( रच्छ ५त्रार) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥
परिषुतं सदेष॒ यज्ञो भवति य॒च्छूतानि दवौधषि कुत्ता
व्वेदिस्तेनावस श मचारिष्ट तस्मात् पापौयाध्सो ऽभ्रूत
तेनानवमशे यजध्वं तथा श्चेयाध्सो भविष्यथेत्या कियत
ऽइत्या बर्हिष स्तरणादिति बिषा द वे खल्वेषा
शम्यति स युदि पुरा बददिष स्तरणात् किञ्विदापयेत
बहिरेव तत् स्तण्न्रपास्येदुय यदा बहि स्तणन्त्युपि
यदासितिषन्तिस यो हेवं व्विद्ान॒नवमशे युजते श्रेयान्
हेव भवति तस्मादनवमश मेवु यजेत ॥ २६ ॥ ३ ॥
॥ इति दितलौयप्रपाठके ठलौय बाद्मणम्* [२.५.|॥
इत्थं स्तम्नयजदरणः विधाय नेदिपरियद्दं वक्त मितिहासं
सुपन्मस्यति-- “दे वाञ्वेति । पस्य धिर' स्पद्धों रतवन्तः । “श्रपस्यु-
धेया मानृचरानृङरि तिः सम्प्रसार ्टनिपातनस्योपलकच्णत्व मभि-
प्रेत्य लिखखपि सम्मरसारणं रतम् । स्यद्धमानानां तेषां म्ये "देवाः
ततः" तेभ्यः असुरेभ्यः श्तुव्यम्" श्रनुगमनं न्यगग्छतिंर प्राप्ता इव
क ~~ रि
^ सायणाचा्यमतेऽचेव दितौयाच्यायपरिसमात्तिः #
९-- ““यजुमेन्लको दभः “स्तम्बयजुः । तच्च स्तम्बरूपं स्येन भित्वोत्करदेष्रे
93 त -
इरेत्-इति तेर ० इ. २.€ सा० मा (वतेन्सं०१.९१.€.)
“यजुषा मन्त्रेण छ रणयः पांसुसहितः स्तम्बः स्तम्बयजुः", तस्य
*११ ९ ॥ ^ @ ८
इरया'?- द्रति तेर संर. दू. 8. सा भा०। “वेदिस्थानात्
सटगणस्य पांश्योर्मन्लेरान्यच्च द रगम्'?-इति च तचेव ।
२-- पाण खू० ६. ९. ३९। द-न्यत्क्ति"-इति ठ।
१५८ ॥ शत पथब्राद्सयाम् ॥ ( रप्र दना° )
वग्डवुः । “श्रय द" श्रनन्तर मेव ते श्रुराः मन्यन्ते स्म । कि मिति?
(दृट् सवे जगद्स्ममाक मेवेति ॥ ९ ॥
एव मुक्ता कि सुक्रवन्त दति तद्ग्रंयति- “ते डेति। ˆइन्तः-
द्रति इषं । यत एवं देवा न्यग्ग्डताः९, रतो निष्पत्य वयम् (दमाः
यिव विभजामडहे । विभज्य च तां यथाभाग सुपजौवामेति ।
एव सुकरा किं रृतवन्त इति तदाद- “ता भिति । श्रौच्छषैः?
उच्तणोऽनद दः सम्नज्िभिश्चमेभिः । उच्नन्-श्नब्दात् “तस्येद म्”?
इत्यणि “षपूर्वंदन््टतराक्नाम्?दत्यशोपःर । तेभिः "पश्चात्
प्तौ दिश मारभ्य भ्राञ्चः" पराङ्मुखा विभजमानाः श्रमौयुः'
अभिजग्मुरित्ययेः ॥ २ ॥
श्रसुरष्वेवं रुतवल्छु देवाः किं कृतवन्त दति, तदाद- “तदा
दति । “प्रतेत्यादि। रस्माकं द्वष्णौ मवस्यान मुचितम्, अस्माभि-
रपि तददिषये प्रयतितव्य मिति, परस्पर मभिसुखोक्घत्येत्यर्थः
प्रतिपाद्यते हे देवाः! यूयं “मेत गच्छत, पोत्छदध्व भिति
यावत् । यस्मिन् स्थाने श्रसुराः एटयिवों विभजन्ते, तत् स्थानं गमि-
ग्यामः । गत्वा च ग्यत्" यदि श“श्रस्येः षष्ठ्यर्थ चतूर्थो श्रस्याः?
ष्रयिव्याः सम्बन्धि स्थानं न प्रान्रुयामः, ततः तदहि वय मभागिनो
भवेम ; यदि तठ प्राञ्रुखामः, तदा भागिनः स्यामः भवेमेत्यर्थः ।
एव मालोच्य देवेः छतं दगेयति- “त दति । यल्ञात्मक भेव
"विष्णु" पुरतो धारयिता शयुः" गतवन्त इत्यथः ॥ र् ॥
९-- न्यत्कुताः- द्रति ठ । २ पाण सू ४.३. १२०।
द-- पाण्द० द्. ४.२२५ | 8-पा० २.३. ६२ ० वा० १५०८९।
( रच्य° ५त्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ १४५९
गत्वा षवासुरान् प्रति कि सुक्रवन्त इति, तदाद-^्ते डति ।
“श्रस्यांः ए्यिव्यां ननः श्रसममान “श्रन्वाभलतः सयोजयत; ननः
्रसममाक मप्यस्यां भागो भवत्विति असरः रतं प्रतिवनं द शयति
मन्ते हेति । श्रूयन्त दवः श्रद्धयां कुवेन्त इव, श्रसष्हमाना इति
यावत् । यावन्तं देशं विष्णर्व्याप्य वन्तते, तत्परिमाणं स्थानं य॒ मभ्य
प्रयच्छाम इति ॥ 8 ॥
्रसुरेरमिदिते दे वास्तद ज्ञ चक्र रित्याद-- “वामनो देति ।
विष्णद्दिं तदान "वामनः खर्वा बग्डव । श्रतएवासुराः तेनाक्रान्तं
स्थानं प्रयच्छाम द्रत्यनुवन् । श्रयापि तत्" असुरेरक्तं देवाः न
जिदोडिर' न द्यनादृतं चक्रुः, किन्तु श्राद्धियन्ते स्मेत्ययैः । “हेड्
अनादरे” -इतिः धातुः । श्राद्रणप्रकार माद “मरदिति।
विष्णि यज्ञः, अतो “यन्ञसम्मितंः स्थान मस्कभ्यं दत्तवन्त दरति
यत्, तत् नः श्रस्माक मदत्? च्रधिकम्॥ ५ ॥
एवं विचाये देवैः छृतं द् ग्रेयति-- “त दति । यन्ञात्मकं “विष्णुः
श्राञ्चं" प्रक्शिरस निपात्य, दकिणएतः, पश्चाद्, उत्तरतश्च गाय-
व्यादि च्छन्दोभिः सवंत: पयेग्टश्लन् ॥ € ॥
“त मिति । "तंः विष्णु गायच्यादिभिन्द्छन्दोभिः खवेतः परि-
ग्रद्य, प्रवेस्यां दि शि आ्रदवनो याख्यम् “अर्थः म्ज्वाच्य, ^तेनः विष्पवा-
त्मकेन यन्ञेन “श्रचेन्तःः पूजयन्तः, “आआम्यन्तःः करमममानुष्टानजनितं अमं
पराभ्रुवन्तः “चरूः" पूववत् वव्तिरे । चरित्वा च तेन यन्ञात्मकस्वय
भ्ना० चखा २८४ | “हेड-हेङ् अनादद रे?-इलि ठ
श.६० ॥ भ्रतपयन्राद्यणम् ॥ (रप दतरा)
विष्णोराधारग्बतेन स्थानेन देवाः सर्वां मेवेमां ष्रयिकीः सम्यगल-
भन्त । श्रतो विद्यते लग्यते श्रनेनेति यन्ञस्थानस्य वेदिः-नाम-
सेयं निवंक्रि- “तद्यदिति ।
उक्त वेद्याः सवष्यिवौोलाभरूपत्नम्, ददानो वेदिष्ठयिव्यो-
स्ताद्त्मय विषया मसियुक्रप्रसिद्धि युदादरति- “तस्मादिति। यत्प-
रिमाफविशिष्टा खल् वेदिः, तत्यरिमाेव एटथिकौ, कत दत्यत
्रदह-- “एतयति । “हिः यस्मात् “एतयाः वेद्या दमाः सवां
छ़्यिवौम् अ्रलभन्त, च्रतस्तल्ना भदतुत्नात् ततोऽनन्येत्यर्यः ॥
दत्थं पुराछत्त सुदादत्य प्रते योजयति- “एवं उेति । यथेव
हि वेदिपरिग्रद्ादवा ्रसुरसकाशात् कृत्स्नां एथिवौ मपद्तवन्तः,
एव मेवायं यजमानोऽपि ग्च्चसम्बन्धिर्नो स्वं मि मपदरति;
तां शकन् श्रस्याः” एटयिव्याः (निभेजतिः निभेक्रान् भागरद्दिलान्
करोत्यर्थः । तस्माद् गायचेणत्या दि भिमेन्चेः९ स्पयेन वेदिं दकषत:
पञ्चादत्तरतशख्च रेखया परिग्टह्लोयादित्यथःर ॥ ॐ ॥
श्रय वेदेः खननं विधित्सुः प्रकत मितिद्ासग्रष मनुक्रामति-
“सोऽय मिति “खः यज्ञात्मको (िष्णः, दचिएतः पश्चादूत्तरतञ्
छन्दोभिः परिग्रदौतत्ात् पूतस्यां दिशि चाद्रेरवस्थानात् दतस्तत-
ख लित मगश्क्यत्वेन "ग्लानः आन्तः सम च्रपक्रमणम्ः श्रपगमनं
नास" न जगम । “श्रस गतिदौोष्यादानेषु°र-दत्यस्मालिरि रूपम् ।
१-वा० स० ९. २७. ९.-दट. काण खौ ख. २. ई. २४५ ।
र-- रष ख्व पूवेपसिग्रद् उच्यते। का° श्रो° २. ई. २५२९. ख० ।
द-- म्ना उ० «पद ।
{ रच्छ पत्रा० ) ॥ प्रथम काण्डम् ॥ ९.९२१
यदा श्रस्तेटेव लिटि दछान्दसो ग्डभावामावः\९ । द्यानस्य तस्य
विष्णोरपगमनं न बनग्डवेत्ययः । स च स्वेतः परिग्टहोतोर विष्णः,
तत एवः तस्मिन्नेव स्थाने श्रोषधोनां मूलान्युपेत्य ग्वम्यन्तगंतः संन
“मुम्लो च श्चस्तङ्घतः, श्रदृश्यो बश्यूव ॥ ८ ॥
श्ननन्तरञ्च ते देवास्त विष्ण मपश्वन्तो वितकिंतवन्तः,
कि भित्याद--^ते इदेवा इति, विष्णः "क्र कुचाग्बत् ? तदात्मको
यन्नञ् क्त ॒ वाण्डदिति ) एवं वितक्ये तैनिर्णीत मयं दभयति-
“ते होच्रिति । “्रचेवेति । चल्टस्वपि दि परिदतलेन गम-
नासम्भवात् “च्रचेवः स्थाने तस्य विष्णोरत्वेषणं कुरूतेत्य्थैः । दत्थ
परस्पर नित्य शमि खनन्त दव ^तंः विष्णु मच्विष्टवन्तः ।
अन्विष्य तं श्छम्यन्तः यङ्गुले श्रन्वविन्दन्" श्रलभन्त। यत एवम्, श्रत
ददानो मपि यन्ञलाभाय वेदेस्त्यङ्गुलमाचखननं कत्तव्य मिति
विधत्ते “तस्मादिति ङ्खलपरिमाण्न खाता" वेदिभेवेदित्यथः।
वेदे सत्यङ्खलसखनन म्टषिसंवादेन दढयति- “तदु हेति
पाञ्चिः" नाम कञ्चित्, ख खलु सोमयागस्यापि वेदिं द्गुलसाता
मेव रतवान् ; श्रतोऽच्ापि यङ्गुलखखाता वेदियक्रति भावः ॥< ॥
त॒ मिमं पकं निषिष्य पच्छान्तर मादह-- “तदु तयेति । मः"
विष्छुः श्रोषधोनां खलु म्रलान्युपेत्यान्तदिंतोऽभवत् ; तस्माद्यावति
९-- “स् खवि'?-इति अदा० प- ५५। ^ाद्धघातुके (पाण्ख° २.
8. रध. )"?-द्त्यधिक्त्य “अस्तम ः”*- इति (पाणस २. 8. ५२.)
ग्वूभावः प्रान्त इति मावः। म-- “प्रतिबड्धो-डति ठ, ड ।
द-- “णवं'-द्रति ड । £-- श्यङ्गलप्रमाण्परेन खात्वा" शति ज, भक ।
21
१९२ ॥ ए्रतपय ब्राद्यणम् ॥ ( रप इत्रा०)
देशे शम्या मन्तरोषधोनां मूलानि प्रसरन्ति, तावत्यैर्यन्तं खात्वा
तन्मरलान्येवो च्छन्तु रयात् । “तुमं सेसेनितिः तवे-पत्ययः। पूरवे
छत्छ्नप्रयिवौोलाभदेतुतया वेदिनाम निरूक्रम्, यन्ञात्मकस्य विष्णो-
ललनभावधिकरणतयापि तन्निवेक्रि-- “यन्वेवेति ॥ ९. ॥
रय वेदेरुत्रपरि ग्रहः? कन्तेव्य दतो तिदाससुखेन विधि सुन-
यति- “त मित्यादिना । (तः विष्णम् श्रनुविद्यः लन्घा उन्तर-
परिग्रडेणए पयेग्टहन् । गायत्रेण व्ेत्यादिभिः प्राक् छतः पूवेपरि-
यदः तदपेच्यास्योत्तरत्वम् । तस्य खरूप माद ““सुच्छाः चासो-
व्याडिना । (दकिणएतःः वदे दंचिणस्यां दि गि “सुना चासि-द्लि"
यजुषा स्पयेन लेखया परिग्टल्लोयात् ॥
मन्लतात्पये माद-- दमा मिनति। एव सत्तर चापि योज्यम् ।
दतौोयमन्ले "ऊक् "-श्ब्दन बलकरो रसो विवकछित दति व्याचष्टे
“रसवत मिति । पयखरतौ त्यस्य व्याख्यानम् ““डपज्ोवनोया मिति ।
पयख्िनो दि गौलेकि उपजोव्यते ॥ ९९ ॥
पूर्वात्तरपरियदयोः स्यां ससु चित्य प्रशंसति- “स वा दत्या-
दिना । षडतुसमुद्ायात्मको यः खवत्सरः, तदात्मकः प्रजापतिः;
संवत्सर कालभरणेन जातलाद् भेदोपचारः । श्राश्नास्यते यये रखददा-
रण्यके- “त मेतावन्त काल मविभर्यविान््खंवव्छरस्त मेतावतः
१- पाण ख ३. ४.<।
-- “उत्तर परिग्रद्ं परिग्ह्ाति"-्यादि कान्य ० २. द्. ३९ ख°।
2 ९२५२ ए० १.७ पं०। 8-- प्योभना च्छा, सुष्ट्या ।
५-- वा° सं १. २७. ४-ई । काण्श्मो० ० २. द. ३९ ।
{ रव्षर ५त्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ द्रे
कालस्य परस्तादद्टजतः*-इ लि९ । यज्ञश्च श्राख्ावयत्यादिसश्रद णाखर-
साध्यत्वात् “एष ते सम्नद शः प्रजापतिर्य॑न्न मन्वायन्तः--द ति-ञ्तेः
प्रजापत्यात्मकः । एवं “सः' यन्नो "यावान् यत्परिमाणएविशिष्टः,
'अस्यः च यज्ञ॒स्य “माचाः परिमाण च यावत्, तत्परिमाण-
विशिष्ट मेवेतं चन्ञं॒षट् मह्या खम्पादनेन “परिग्लातिः सखौकरो-
तौत्ययः ॥ ९२॥
पर्वोत्तरपरिग्रदयोमेन्ला वघवसद्या' मनद्य खमु चित्य प्रशंसति-
“षडभिरिति । व्याद्धियन्त दति “व्यादतयःः मन्लावयवाः, ते च
पूवंपरिग्रडे षट् । “गायचेण त्वेत्यादिकास्वान्तास्वयः, ग्टल्लाम्यन्ता-
स्वयः; उन्तर परिग्रहे च ख॒च्छा चासोत्येव मस्यन्ताः षट् व्याद-
तयः स्प्ष्टाःˆ। श्रन्यत् पूवंवत्रे ॥ १९३.॥
गादेपत्यादवनौ ययोमंध्ये सा वेदिरायामतो यजमानमाचौ;
सा च पञ्ादिस्तत्या चतुरर निः, पुरस्तात् ्यरनिः कायति विधत्ते-
“व्याममाचौति । व्यामः प्रसारितकरदयान्तराललच्णः । "पात्"
म्रव्यग्भागे दत्यधेः । “च्यरनिः भराचौति । चिभिररनिभिविस्ठृता
प्राग्भागे वदि: कार्यत्ययेः । “चिद्टद्धौति । सखवनच्या दिरूपेए यज्ञस्य
चिद्टत्वम् । पच्वान्तर माद- “नाचेति । श्रचः वेद्यां परिमाणं
नेवास्ति। भयाव्तौः यत्परिमाणएविशिष्टा मेव वेदिं खयं मनसा
९-- ख ० उप० ९.२. 8 ।उपरिष्टात्--का०र.०. न्द्. ब्रा०४. क०।
२-- ते सं० ९. ६. ९.९. । तैव “आश्रावयेति चतुर्च्तर मस्तुश्रौष-
डिति चतुश्च्त्रं यजेति द्यच्तरं ये यजामद्ट इति पञ्चातच्तरः द्यच्तसे
वषट् कारः"-इति च। इ२-१६२ ० १५ पं ।
१.६ 8 ॥ प्रतपथब्राद्ययम् ॥ (रप्र इत्रा° )
इविरासादनादिकायेषर्या्नां मन्येत, तत्परिमाणएविश्िष्टं वेदिं
कूर्यात् । कात्यायनोऽपोमं पच्दय मस्चयत् ¬~ "्याममारं
पञ्चात् रनों प्रातो सपरिमितां वा?-दति\॥ १४ ॥
वेद्यंसयो रादवनौ यस्य स्यगरं विधत्ते - “श्रमित दति । श्रिम्
अभितः श्रादवनोयस्य दचिणोत्तरपाश्वेयोः वेद्यंसो “उन्नयति
ऊद्धं प्रापयति । तदेतत् प्रणमति- श्योषा वा दूति । लोके डि
योषित् पुमांख मंमाभ्यां परिष्वज्य शेते; श्रतो वेदेरपि श्रंमाभ्या
मदेः परिष्वङ्गो यक्त इति भावः॥ ९५ ॥
“योषा वे""-दति सिद्धवद्क्र स्त्रौलं, लौ किकस्ौ साम्येनो पपाद
प्रगरसति- ्सा वा दति । 'वरोयसौः उरूतरा, विस्तौणंतरा ।
उक्तं दिर “ब्याममा चो पञ्चात् स्यादिति"? (मध्ये प्रत्यगभागानन्तर-
भाविनि मध्यदेभे “संह्ारिताः सङ्कचिता; पुरः पवेभागे डर्वौः
विस्तरणं ; च्यरनिः प्राचोलि विधानात् ॥
एव॒ वेदिस्वरूप मभिधाय तत्छाम्य स्तयां योजयति- “एव
भिति । “विष्डष्टान्तरांसेति । ओतो विष्टष्टं न्यून मन्तर मव-
काश्रो ययोः तो “विग्टष्टान्तरौः तया विधावंसौ यस्याः सा तयोक्ता ।
“सङ्ख्येति । मध्यदे भे स्तेन मङ्ग ौतुं शक्या; कगोदरौति यावत् ।
एवम् “एनां? प्रग्रस्त्योधिदाकारां वेदिं कु्वेन् देवेभ्यः भियां
करोति ॥ १६ ॥
९-- कार ख्रौ० ख २. ५. २, ४. ५। २-- (तदेवः-द्रति ड ।
द्-- ९५द् ए० ९७ पंन । ० श्रौ° द्ध २.२. €. ९० दश्टव्यम् ।
( रचअ० ५ब्रा०) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ - रद्र
श्रय सा वेदिः प्राक्प्रवण्णोद्क्प्रवणा वा कार्थेति विघत्ते- “सा
वा दूति । श्राक्ः प्राच्यां दिशि “प्रवणः निन्नं यस्याः सा तयोक्रा।
प्राच्या दिशो देवसम्बन्धित्वम् ; दिभ्िभजनसमयं देतैरात्मौो-
यतया स्ौकारात् । श्रयते दि तेत्तिरो यके - “देवमनुष्या दिशो
व्यभजन्त प्रार्चँ देवाः”-दतिः) इमां प्रसिद्धि द्योतयितु मच “दि
शब्दः । श्रयो?-दति पच्वान्तर द्योत्यते! श्रत एव कात्यायनोऽपि
पत्तदय मस्चयत्- “प्राक्प्रवणण सुद्म्बाः"-दतिः ; श्रापस्तम्बस्तु
प्राग॒दगन्को पज वनेन विकल्प मद्ूचयत्-- “श्राकप्रवणणां प्रागद्क्-
प्रवणां वाः-दइतिर । उदौोच्या मन्य्यसम्बन्धः ; शान्तरूपवात् । श्रत
एवान्यत्रान्नायते-- “एषा वे देवमनुव्याणा श्रान्ता दि क्”-द ति ॥
वेदे दंचिणणभागस्य पां एभिर न्त्यकरणं विधत्ते-- “द चित
दति.। रोषं खातं पांश्टं श्रत्युदूदतिः प्रतिचिपति । विहित
म्यं सुपपाद्यितु विपचे बाध मुपन्यस्यति- “एषा वा दति ।
एषाः दचिणएण दिक् पिष्टां स्वग्यला । तया च सा" वेदिः यदि
द चिणाप्रवणण स्यात् दिणतो निना भवेत्, तदा तचासिक्रोदर-
कवत् यजमानोऽपि दलिएतोऽवख्ितं पिटलोक “चिप्र चिप्रम्
"दयात्" प्राप्नयात् । प्राचोनप्रवणायान्तु वेद्यां नेष दोष इत्याद-
“तयो देति । तया सति “सः” यजमानः “ज्योक् चिर जोवेत् ।
-~--~- --~ ~~~ -- -~ ~ -------~ - ~ ~~ ~ -~- --=------ ~ --- = नम न~ ~ = =-= ~~ ~ ----- ~= -- ~ ~~~“
१-- ते सं ई.१.१. ९. “देवमनुष्या दिग्ो व्यमजन्त,- पाची देवा
दच्िणा पितरः, प्रतौचौं मनुष्याः, उदौचौ रुडाः??-इति।
र-- का आओ ख र. ६. ६ । इद्ाटमखचटौका बद्व्या।
द्--अआन्श्रौ° सू०२.२.€। ४-- ति बरा २,१. द. ५।
२.६६ ॥ प्रतपयन्रद्णम् ॥ (रप्र इत्रा०)
खाता वेदिर्नाद्धिः कच्छौकरणोया, किन्तु पांश्प्लेव कार्थति
विघन्त- “पुरोषवतो भिति । तत् प्रशंखति- “पप्रवोवा दति ।
पशमरा्िहेत्ुलात् पुरौषस्य पड्एत्वम् । 'पुरोषेः' पांग्ररुभिः युक्तां
वेदिं कुवन् पश्एभियुक्ता मेवेनां कुरुत दत्य्थैः ॥ ९७ ॥
<"्ुरा कूरस्येतिः मन्लेण यदेदेः माजेनं, तर् विधत्ते “ता
मिति । एततरशंसायं सितिहदाख माद-- देवा हेति । पुरा
खल् देवा असुरैः सह योत्यमाना एव मवोचन् । कि मिति ।
रस्याः" एयिव्याः सम्वन्धि । “्रनाम्टतम् आ समन्तात् म्टतम्, सर्वदा
नश्वरम् श्राग्टतम्”, तददिपरौतम् “श्रनाम्डतम्, सवेदा बाधविधुरम् ।
ईद्ग्िधं यद् “देवयजनं देवयागाधिकरण््डत स्थानम्, तत्
शचन्द्रमसिः चन्द्रमण्डलमध्ये निक्िपाम । “सः'-दति व्यत्ययनेकवच-
नम्२। ते सुराः यदि "नः" श्रस्मान् “दतः श्रस्मात् सानात् जयेयुः,
तदा वय मेतत् स्थानं परित्यज्य “(तत एवः चन्द्रमसि निदिते
तस्मिन् स्थाने एव, पुनयेज्ञं _ङुर्वाणास्तेन यन्ञेनासुरान् पुनर भिभने-
मेति । दैदुजिधोपायजनितदषेद्यो तको “दन्तः-शन्दः । एवं विचायं
तयेव दवेः कत मिति दभ्यति- “स यदिति। व्यत्ययेन पुंलि-
ङ्गता* । तद्यदस्याः प्रथिव्याः मम्बन्धौत्ययेः । “न्यद् घतः निडितवन्तो
निक्िक्तवन्तः। "तत्" निदितं देवयजनम्, “एतद् ददानो चन्द्रमसि
छष्णवणे सत् कलद्धात्मतया दृश्यते ।
१-- इ सर्वचरेव पाखु-पांसु-दति पाठमेदो जादि-टाद्योः |
र वा० सं° १.२८. ९ । काण्श्रौन ख २. ई. ३२२ ।
दे पार ख द. २.८१ 8- १२७ एन दितोयटोप्पने चद्टव्या।
( रख व्रा ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ९९७
उक्रऽयं* लोकप्रसिद्ध सुदादरति- “तस्मादिति यस्मादेवं
घयिब्याः श्रनाग्डतं देवयजनं चन्द्रमसि निचिन्नम्, तस्मादेव
कारणणदस्याः षथिव्याः सम्बन्ध्यु दौ रितलच्चणं देवयजनं चन्द्रमसि
विद्यत इदत्यभिक्ञाः कथययन्तौत्ययंः । यदौद्भ्विधं देवयजनम्,
एतस्मिन्नेव “पुरा कररस्य°-दरतिभ्मन्लेण प्रतिमाजेनं कूवंतः “श्रस्य'
यजमानस्यापि यज्ञेनेष्टं भवतोत्ययेः ॥ १९८ ॥
विदहतं प्रतिमाजेन मनूद्य मन्तः विधत्ते “ख दति । मन्त-
गतक्रर पदस्यायं माद-- “सङ्खगमो वे करूर भिति । कथं सङ्गमस्य
करर शब्दा भिधेयतेत्या शद्योपपादयति- “सङ्खनमे दति । करूरकरण
मपि कथं सङ्गमे विद्यत इत्यत ज्राद-- “दतः पुरूष इति ।
पु रुषाश्वादेखतुर क्गबलस्य तजन दननलचण्णत् क्रूरकरणणात् तदयि-
करणश्तः सद्य मोऽप्य करूर ब्देन प्रतिपाद्यत दत्यथेः ॥
पदटायं मुक्ता वाक्यायं सुपपादटयति- पुरा डोति। क्रूरस्य"
सद्धय मस्य “विष्धपः? विसपेणणदागमनात्पुरे ति मन्ल्वाक्यायं इत्यभि-
भ्रायः। मन्लरस्य दितोयं भाग मनद्य "जो वदा नु"-पदस्य विवचित मथ
दगेयन् व्या चष्टे- “उदादायेति। श्रस्याः' प्रयिव्याः जौवंः जोवन-
रूपं जोवात््ग्तं वा यद्नामग्टतं दिवयजन मासौत्, तदित्यथैः ।
तया च जोवदानुः जोवनप्रदां जोवन्डतां पयिवौ मिति मन्-
पटाभिप्रायो वर्धितो भवतिर। वयाकरणणस्तु “जो तेरदानुक्ः-द्ति"
र, ₹--वा० सं० १.८.१९ | काण श्रौ ख० र. ई इ२।
इ, ४-- तदेवं जौवं ददातौति वि्रद्धोऽचास्य बाद्यणकारस्येष्टः । ““ाखे-
माणं जोर्दानुरिति वणंलोपात्””-इति पा० द्. २. दद् ० वा०।
इ ङ ॥ आतपथयन्राद्छगाम् ॥ (रप्र रेत्रा° )
जोवदानुपदं वयृत्यादयन्ति । तचैव तेन्तिरौ यकेराश्नातम्^ । मन्लस्य
भागान्तर मनूद्य व्याचष्टे “या भिति । नद्यः मन्ल्तेण । एतच
स्वघाभिरित्यस्य व्याख्यानम् । मन््स्यान्तिमं भाग मनूद्य याचे
"ला मिति । “एतेनः इ द्ानौन्तनेन देवयजनेन ^तांँः चन्रमस्यव-
सिताम्, श्रनाग्डतां षथिवोम् च्रतुदिश्छः तदेव मिति तादा-
व्येनानुसन्धायेत्ययः ॥
एतदेदन प्रणशंसति- “श्पि देति ॥ ९८ ॥
वेदिकरणणनन्तरं कन्तेव्यं विधत्ते- “श्रयति । प्रो्षणणेरासा-
दयेत्यादिकं सेषं न्नयादित्ययेः। मोकतत्याभिरिति श्रोच््यः- च्रापः,
नासा मासादनं यन्ञरच्वाथं भिति व्याचष्टे- '्वच्ो वा दति ।
स्पयस्तावर् वचरः ; तदं श्परिणामरूपलात् । तयेव प्रागान्नातम्-
“तस्य स्फ्यसतृतोयं वा यावद् वा”-द्रतिः । नाद्यण्णोऽपि वज्रात्मकः ;
तदन्मन्तसामर्ग्धन र्सां दन्तत्ात् । तौ खलु पुरेमं यज्ञम्
“च्रभ्यजग् प्रताम्" श्रभितोऽरच्ष्टाम् । शप्र रच्तणेर-दत्यस्माल्लूङिः
“गपेच्छन्दसि"?- दति" चङि रूपम् । तच दि श्रायादव श्राद्ध
धातुके वा^-दत्याय-प्रत्ययो विकस्यते । “व्यो वा इत्यादि ।
“तस्माद् येनेता यन्ति निन्न कुवैन्ति"-द्त्यपां वञ्जलवं प्रागेवई अत्या
१-- ते” सं ९. ५.९० । “जीर जवनं पुरोडाश्चदारेण यक्तस्य ददा-
तति अमैस्दानुःः?-इति तच सा० भा०। जौवदानुशन्दोऽप्येवमथंकः।
र-- १३२४ ए० २ पर, ९२९ ए० १० प° च उदधव्यम् ।
२--- भ्वा० पं ३<५। ४-- पार स्० र्, २.४० ।
५- पा. ख २.२. द्र । द-- € ष २ पर, २६ एन्र्पं०।
( रेख ५ब्रा०) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ९.६६
प्रतिपादितम् । व्रूपाणणां तासा मासाद्नं यच्ञस्याभितो रच्ाये
सम्पद्यत इत्ययः ॥
म्रोचणणोना मासादनसमये आम्नौघ्रकन्तंकं स्फयस्योद्यमनंः विधत्ते-:
“खवा दति। “उप्येध्यध्षः साम्ये" -दत्युपरि शब्दस्य दिवंचनम् ;
"उपयुपरि" समौपे उपरि देओ । श्राखाद्यमानाख ्रोचणो षु शधायंमा-
णासुः खतोषु (अयः अनन्तर मासादटनसमकाल मेवाम्नोघ्रः सफम्
'उद्यच्छतिः धारयति । विपचे बाध माद-- श्रय यदिति)
उद्यमन मत्वा पूवे वेदिमध्ये निदितस्य स्पयस्योपरि सादने
स्फ्वावृलकच्षण्णै "वज्रौ' सङ्गतो भवेताम् । तथा च व्दयसङ्गमार्
यजसानस्य वाधः स्यादित्याशयः! “षमो गम्यच्छछि""-दत्यात्मने-
पदटम्रं । श्रस्य टोषस्याभावं सपे द शेयति-- “लयो हेति । (तयोः
तया च स्फ्यस्य वेदिः सकाश्रादुद्यमने सतोत्यथेः । “तस्मादिति
प्रतिपादितां निगमनम् 1 २० ॥
प्रतौकय्दणेन विहित सम्मेषमन्लंर माकल्येनानुवरति-
“श्रयेता मिति । हे श्रा्चौत्र ! प्रोचण्णर्यां अप च्रासाद्य। अ्र्ि-
समिन्धनायेम् (द्म, वेदिस्तरणणयंम् "बिः च, श्रादवनोयसमोपे
्रासादय। जु्धाद्याः “सृचः' सम्माजनसंस्कारेए संस्कुरु । यजमानस्य
या पन्नो, तां योक्तेण “सन्नद्य, यत् प्रागद्मावधिथित माज्यम्, तेन
९--- स्क्यलच्तगां ४८ ए° बद्ध्व्यम्। रपा स ८.१. ७।
र धान द० ९२. २. २८ । 8 -- “च्फस्यास्याःः-डलि ज, भ ।
५--- ^विर्ब्तितंः-दरति ड। &-- वा० सं १. ८. २!
2
१७० ॥ प्रलघ यन्राद्यणम् ॥ (रष दना)
"उदे दिः श्रागच्छेति सम्रेष मन्लायंः । एव मेष मन्लः* परप्रत्याय-
नायेप्रयक्रत्नात् सम्मरष एव; न तु मन्लान्तरवद् दृष्ट कप्रयोजन दत्याद-
सम्प्रष दति ॥
“स यदौत्यादि ¦ प्रोचण्ासादनादिकम् श्रायोप्रेण कारयितुं
यदि कामयत, तदा “एतत्” सम्परेषवाक्यं न्रूयात् ; यदि च तया
न कामयेत, स्वय मेव क्रया मित्येव मेव कामयत, तदा “तत्
सन्मेषव चनं नाद्धियेतापि, तदिषय मादर मपि न क्रयात् । तचो-
पपल्ति माद- स्वय मिति । श्रतःः श्रसमात् कमेण्णेऽनन्तर
भिदं कमे कत्तव्य मिति “दिः यस्मात् खय सेवेतदद, तस्मात्पर
प्रति आ्रन्ञानज्ञापना्थः सन्परषो निरयंक इत्यथः ॥ २२९ ॥
“दिषतो बधः"-दति९ मन्लेर स्फ्यस्य बदिकंययुद ड् निर सनं
विधन्त “श्रयेति । अभिचरतो विगरेष माद “आसुश्रा दति ।
अस्मिन् मन्ते “सुद्र दति श्रचोरनाम चतुर्थ्या निर्दिर्दि-
व्यथः ॥ २२॥
हस्तप्रालनं विधन्त-- “श्रयति । “श्रवनेनिक्तः शोधयति, प्रचा-
खलयेदित्यर्थः । “णिजिर् श्रौ चपोषण्योःः-दतिःर धातुः । “निजां
चयाणणम्२ः7-इत्यभ्यासस्य गुणः । श्रवनेजनस्य प्रयोजन माद-
“द्धौति। यत् खलु श्रस्याः" वेदेः खननादिकं करर" कमाग्डित् ।
तदनेन स्फ्यस्योदङःनिर मनेन “च्रस्याः' वेदेः “श्रदार्षोत्' निरास्यत् ।
तस्मात् पाण्योः करकमेसश्षात् श्रवनेजनेन श्रणद्धिः कायत्ययः॥२द॥
= ¬ ~~~ -----*~-- ~~ ~ ~~ =-= ----- = ---~ ~ -~---~ ~~ ~~ ~ ~ न ०
१-- वा० सं° ९. २८, ३ । का० श्रो ० २. ६. ४२ ।
न्-- जु० ॐ २३. । २ -- पाण्दधू> ७. 8. ७५
( र्ण पत्रा° ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ . १.७९.
प्ररतार्नां इविषां यागात् प्राक् निभिंलाया वेदेश्च बरहिंस्त-
रणात् प्रवं स्पशंनिषेधं विधित्घुः तस्सिद्ययं मितिदहास माचष्टे-
"स ये हेति । पूर्ववद् बङवचनस्थाने स दत्येकवचनम्९, ते । श्यः
प्रसिद्धा यजमानाः “श्रेः पुरा द ईजिरे" दृष्टवन्तः, ते" खल् याग-
समये श्टतानि दवोषि क्लां वेदिं च श्रवम्ेम्ः अवम्डश्च
संस्पृश्य यजन्ते; ते" च तेनावमशेजनितेन दोषेण "^पापोयांसः'
पापिष्ठाः निष्टा बग्ववुः । याग मङ्कुर्वाणणस्तु श्रवमग्रजनितदोष-
विरद्ात् ष्ठा एव बन्यवुः। “ततः श्रनन्तर मेव श्रवमर्शरनस्य
दोषडेतुत्व मजानानान् “मनुय्यान्ः च्रश्नद्धा" यागविषया श्ररूचिः
"विवेद" प्राप्नोति । ता मेवाखरद्धां दशेयति- श्य दति । यागस्य
श्रनयरत्ता मज्ञा सिषुरित्ययेः ।
“तत दत्यादि । (ततः श्रश्रद्धप्राष्यनन्तर केनचिदपि यागस्य
अननुष्टानात् दूतः श्रस्माद्भूलोकात् देवान् प्रति चरूपुरोडाशा-
दिक दविः न जगाम । ननु मागमद्धविः; श्र्टतोपजो-
विनां देवाना मनेन किं प्रयोजन मित्यत शआ्राद-- “दनः प्रदाना-
धौति) (दतः ्रस्माद्भूलोकात् प्रदौयमानं यद्धविः, तस्मादि-
त्ययः । “सत्यल्युरो बङ्लम्”-इतिर प्रपूर्वाद् ददातेः कमणि
च्यर् ॥ २४ ॥
तचेतिदास माद-- “ते हेति। ₹दविरागमनाभावेन निरादाराः
१९-- ९२७ ° टीप्पनौ उद्टव्या । २-- ्पाप्रोत्"-द्ति ठ, ड ।
द-- पान ० २. २.२९२।
१७ब् ॥ शतपथ्यब्रद्यणम् ॥ (रप्र रेन्ना० )
ते" देवाः श्रङ्गिरखः पुच ₹दस्मति मुक्रवन्तः । कि मिति, श्रद्धाः
यागविषया सनुय्यान् प्रान्नोतिः, तत् तां निरस्य तेभ्यो “यन्न
।वेधेद्ि" यजध्व मिति विधिं कथां इत्यथः ।
स च छदहस्परतिः ्रागत्योक्रवान् - दे मनुव्याः ! "कथाः कथं
कस्माद्धेतोः न यजष्वे दरति। “या इतौ च च्छन्दसि इति या-
प्रत्ययः। एवं प्रष्टेस्तेरुक्ता यागाननुष्ठानकारणए मुपन्यस्यति - “किङ्ाम्या'
किङ्लमनया ? कर्य फलस्ेच्छयेत्य्थः ॥ शध ॥
एवं यागानुष्टानत्यागकारण स्ुक्रवत्छु तेषु इखरस्यतिरययानु-
छानजनित मेव तत् पापौ यस्त्वम्, न ल्ु सम्यग्यागानुष्टानज मिति
बोधयंस्तेषां विपयैस्तलां* निर स्यति-- “स होवाचेति । “यदे शरू
मेति । "यत्" खलु वस्ठ॒ देवाना मये "परिषृतं' परिग्टदोतं शश्रम,
तत्* एतद्ात्मक एष यन्नः ; तत्खाध्यत्वात् । सामान्योक्तं विगिनष्ि-
““यच्छतानौति । श्रटतानिः पक्तानि पुरोडाग्रादौनि द्वोँषिः,
पूवेपरिग्रहादिभिः ्घ्ता' निभिता वेदिरिति यदस्ति, एतत्छाध्यो
डि देवारयो यन्ञः, ^तेनः एवेदुज्िघेन यज्ञेन हे मनुय्याः ! ययम्
अवमः श्रवग्दश्य यागात् प्राक् पक्तानि वौषि, बदहिःस्तरण्णात्*
पूवं वेदिं च संस्पृश्य, “अचा रिष्टः अचर णं कृतवन्तः ; यागसाधनस्य च
मनुव्यसस्पगरो न युक्तः ; अ्रतस्तस्मादेवावमगनात् हे मचव्याः ! ययं
पापौयांसोऽ्छत, न तु यागात् । अरतोऽवमशें परित्यज्य तेन यञ्ञेन
९-- भ्पाश्नोत्--इ्वि ठ, ड ! २-- नाच्येतत् पदं ठ-ड-पुस्तकयोः
२-- पा० सू ५.२. २३। ४--- “विपयंयग्रस्ततां?-इलि ठ ।
५- - रखुवंविधस्थानेष सविसर्मनिर्विसगपाठो सवैवेव खेय ।
( रब्य० ५व्रार ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ १७द्
यजष्वम्; तया ख चेष्टं वो भविष्यतोति इददस्यतिना बोधिते
श्रवमश्नपरित्यागस्यावधिं एष्छ ति-- “श्रा कियत इति । किय-
त्कालपयन्त मेव अ्वमभेनपरित्याग इत्यर्थः । तस्योत्तर माड- “"बर्िध
दति । बदिःस्तरणपयन्तं, मंख्कतां नेदं न स्पुगेदित्यथेः९ ॥
एतच हविषा म्युपलक्षणम् ; अतः पक्तानि दवोँव्यपि यागात्
पूवे न स्रष्टव्यानोति द्रष्टव्यम् । श्रत एव सूचितं कात्यायनेन -
“प्राक् स्तरण्णर् वेदिं नावग्टशच्छतानि च दवोष्या प्रचरण्ण-
दितिः । यक्रश्चेत दित्याद-- “बदिषेति । बदिधः स्तरण्णत् द पूरं
मशान्ता सतौ सा वेदिः स्तोयमाणेन "बददिंषाः खलु शान्ता
भवति ; श्रतोऽश्नान्तायाः स्यष्टौ प्रागुक्तो दोषो युज्यत इत्यर्यः ॥
“ख यदौत्यादि । बदिः स्तरणणत्* पूवं यदि वेदिमध्ये
किञ्चित्” दणादिक मापद्यत, तदा तज्निरासायं मपि न स्पृशेत् ;
किन्तु बदिः स्तन्” स्तरणसमये बर्िंषः स्तरण" कुवेन्नेव “तत्”
दण्णदिकं निरस्येत । स्तरणप्रश्टति वेदिस्पशौा न दोषायेत्यभि-
प्रत्याद-- “श्रयेति । “वदा यस्मिन् काले बदिंसुं्टं स्तृणन्त्यष्वयेवः,
तदान “पदाः पादेनाप्यभितिष्टन्ति, ्रतस्तस्मिन् समये स्पर्गो न
दुब्यतौति भावः । एव मितिहासमुखेन प्रतिपादित मयं मिदानौ
मप्यतुष्टेयलेन विधत्ते “स य.दति । “एवं विदान्" उक्त भिति-
हासं जानन्नित्ययंः ॥ ९६ ॥ र [२.५.]॥
९-- व्देदि नावम्टशेदित्य यंः"-इति ट ।
र-- का० शै ख ₹. ६. २८, २९ ¦
३,४-- (व द्ःस्तरगात्?-दइलि ठ । ५-बङ्िःस्तरगां?- द्रति ठ
१७४ ॥ प्रतपयनब्राद्यणम् ॥ (रेप° रत्रा)
दति ओ्रौसायणाचायंविरविते माधवौये वेदार्थप्रकाशओे
माध्यन्दिनिगतपयभायस्य दितौयाध्याये
पञ्चमं ब्राद्धयणम्ः ॥
वेदार्थस्य प्रकाग्रेन तमो हाद निवारयन् ।
पुमथोंशवत्रो देयादर् विद्यातौयंमचश्वरः \ २ ॥
दति ओौमद्राजाधिराजपरमेश्वरवेद्दिकमार्भप्रवन्तकमरो दरिदरमदा-
राजमास्ाज्यघुरन्धरेण सायणाचा्यंण विरद्िति माधवोये
वेदार्थप्रकाशे माध्यन्दिनिग्रतपथन्राद्यमणभायये प्रथम-
काण्डे दितोयाध्यायः समाप्तः ॥ २₹२॥
९-- इद्ध डि नाद्यो वेदिपरिग्रह्ं “प्रोच्तणोरासादयेषू बह्िरूपसादय
स््चः सम्मद्भि पलो सन्न्याज्येनो दे ि"?-इति पषमन्तं च विधाय, स्पय-
परग चोक्तम् । तच अध्वयुः, ब्रद्यन् पूवं परियं उरररोव्यामोति नद्यायं
एच्चछति । ततो ब्रह्मा ख्ह्स्पते पर्ग्रदह्ाणेतौमं मन्ल सुपां पटित्वा
ॐ परिग्ट दारेत्यचेरध्वर्य मनुजानाति । च्नु्ञातश्चाध्वर्युः स्पेन
्रोगोरारभ्य दच्तिणत चेटि परिग्रहातिः रेखां करोति। ततो दर
विरिति अम्मोधं प्रति न्रयात् | ततोऽमौत् ताभ्यो जेखाभ्यः पाश्यूनद्धन्योत्वरे
पच्तिप्य ता नलेरवाः सम्मण्रेत्ः माजनेन स्फोटयेत् । ततोऽन्नि मादाय
प्रदच्िणां सवेतो वेदिं खनव त्यङ्गल मोषधिमूलोच्छेदपर्यन्तंवा । रण्व मेव
स्पयेन दरच्िणप्िमोनत्तरपाश्धष उत्तदवेदि परिग्टज्लाति। ततः स्फ्येन
दच्तिणां दिश प्रति वेदिपुरोष्य मुदृह्धयानुमाष्टि अनुमाजेनं चाच खननेन
विषमस्य रुमौकरगम् । ततोऽम्ौत् पोतच्तगोग्टद्यत्वा वेदेरुपरशिदात
समोपे खव धारयति, अध्वय॑ख स्पय समुद्यम्य प्रोच्तणोरासादयेत्यादरि परषजातं
नयात् । समाप्रेष् च पेष् स्पय पद रति' उदग्र सुत्करे प्रच्तिपतौलि म् ।
( इच्छ शत्रा; ॥ परयम काण्डम् ॥ १७४)
[ अरय ठतोयाध्याये प्रथमं नादयम् ]
स वें सुचः सुम्माण्टि । तद्यत् सुचः सम्म॒ाशटि य॒था वें
देवानां चरणं तद्धा ऽनु मनुष्याणां त॒स्माद् यद्य
मनष्याणां परिवेषण सपक्प्तं सुवति ॥ १ ॥
अथ पाचाणि निखशनिजति। तनिणिज्य परिवे-
विषलत्येवं वा ऽरुषु देवानां यज्ञो भवति युच्छतानि
खवोध्पि क्प्ता व्वेदिस्तेषा मेतान्येव पाचाणि यत्
खचः ॥ २ ॥
स युत् सम्ाषटि। निर्णेनेक्तयेवेना ऽरतन्निणिं
काभिः प्रचराणौति तदे दयेनेव॒ देवेभ्यो निर्णेनि-
जत्यकेन मनुष्येभ्योऽद्धिश्च ब्द्यणा च देवेभ्य ऽञख्ापो
डि कुशा ब्रह्य य॒जुरकेनवु मनुष्येभ्योऽद्धिरववम्बेतच्वाना
भवति! ॥ ३ ॥ |
अथ खुव सादकत्ते। तम्प्रतपति प्रत्युष्टट रषः प्रत्युष्टा
ऽछरात्यो निष्ट्त रषयो निष्टा ऽखुरातय ऽइति
वा॥४॥ * ५
देवा ह वं यज्ञु' तन्वानाः । तेऽसुररष्सेमभ्य ऽअस-
“भुवति?-दति ख, ग। 1 “भवति'इति ख, च ।
९. ॥ भ्रकपथयन्नरद्धययम् ॥ ( रप्र ४ब्रा० )
ङ्गट् बिभयाश्वकस्तट् यन्नसुखादेवेतन्नाष्रा रक्षाःस्यतो
ऽपदन्ति ॥ ५ ॥
स वा ऽइत्यगैरन्तरतः सम्मारि। अनिश्ितोऽसि
सपलनशिदिति यथानुपरतो यजमानस्य सपुनान् शिण
यादेव मेतदाह व्वाजिनन्त्वा व्वाजेध्याये स॒म्माञ्मौति
यल्तियन्त्वा यन्नाय स॒म्माञमौत्यिवेतदाहेतेनेव सर्व्वाः
सुचः सम्मा्टि व्वाजिनौन्ेति सुच त्ष्णों प्राश्चि-
चुर णम्*॥ € ॥
स॒ वा ऽदत्ययेरन्तरतः सम्माष्टतिः | मलेर्बाद्यत ऽद्ध-
तौव वा ऽयं प्राण ऽइतौवोदानुः प्राणोदानायेवेतद-
थाति तस्मादि्तौवेसानि लोमानौतौवेसानि ॥ ७ ॥
स वं सम्मज्य सम्म॒ञ्य प्रतप्य प्रतप्य प्रयच्छति।
युथावमश्च निणिज्यानवम्र सुत्तम परिश्ालयेटेव
तत्तस्मात् प्रतप्य प्रतप्य प्रयच्छति ॥ ८ ॥
सवे खवु मेवा सम्मा । अथतराः खुचोयोपा वे
खग् वृषा खवस्त॒स्माद् यद्यपि ब॒द्ध इव स्ठियः सानं य॒न्ति
य॒ ऽख्व तास्वपि कुमारक ऽइव पमान् भवति स ऽण्व
त॒च प्रथम ऽरुत्यनच्य ऽडईतरस्तस्मात् खव मेवा
स॒म्माध्यथेतराः सचः ॥ € ॥
परग कद्धरग८'-टइ्ति च । { ^°सर्तः सम्माद्टौँिति"- द्रति च- ।
( खेद श१ा० ) ॥ पयम काण्डम् ॥ १७७
स वे तुथेव सुम्क्टज्यात् । य॒थाध्चिं नाभिव्य॒शछेट् य॒था
य॒स्मा ऽच्ु्णन माइरिष्यन्तस्यान्तं पाचनिणंजनेनाभि-
व्युश्चदेवं तत् त॒स्माद् तथेव सुम्ख्ज्यादट् युया्िं नाभिः
व्युश्चेत् पाडिन्वेबोत्कृम्य ॥ १० ॥
तङ्धेके । सुक्सम्माज्जनान्यप्नावभ्यादधति व्वेदस्या-
हा्रवन्तसुच रभिः स॒ममाग्निषठरिदं वे किञ्चिद् यज्ञस्य
नेदिदं बदिद्धा यज्ञाद् भ॒वदिति* तद् त॒था नु कुर्याद्
यया यस्मा ऽन माहरेत् त पाचनिणेजनं पायये-
देवं तत् तस्मादु युरास्येद्वेलानि ॥ ११ ॥
थ पुनो स॒नद्यति। जधनाद्खा कवा ऽरुषघ॒ यज्ञस्य
यत् पुनी मादे यज्ञस्तायुमानो यादिति युन॒क्छवेना
मेत॒ट् युक्ता मे यत्न म॒न्वासाता ऽइति ॥ १२॥
योक्तण सनद्यति । योक्तण हि योग्यं युच्न्त्युस्ति
वे पल्या ऽञ्रमेध्यं युदवाचौनं नामेरथेतद्ाज्य मवे-
शिष्यमाणा भवति तदवास्या ऽरुतदोक्तेणन्तद धात्यु य
मेष्येनेवोत्तरारेनुज्य मवेशूते तस्मात् पन सुन्र-
यति ॥ ९३ ॥
* “भवेदिति"-इति सायणसम्मत इति च।
† 'द्वैताजि'-&ति ख, च।
2:3
१७८ ॥ घ्तपयब्राद्ययम् ॥ (रेप० 9ब्रार)
स वुा ऽअभिवासः सुन्रद्यति । चओ्चरोषधयो व्यै व्वासो
व्वङ्ण्या रज्जुस्तदोषधोरवेतदन्तुदं धाति तयो हना
मेषा व्वरूण्या रुज्न॒न्नं हिनस्ति तस्मादभिवासः सन्न
चति ॥ १४॥
स॒न्नद्यति । दित्यं रालरासौतौयं वै एथिव्यदितिः
सेय देवानां पुव्येषा वा ऽरुतस्य पतौ भवति तदस्या
ऽरुतद्धाखलरा मेव करोति न रज्ज हिरोवेराल्राता
सवास्या ऽख्त॒त्करोति ॥ १५ ॥
सवं न॒ ग्रन्थिः कुर्यात् । व्व्ण्यो वै यन्धिव्वरुणो इ
पनी खक्लौयाद् यद् ग्रन्थिः कुर्यात तस्मान गन्धि
करोति ॥ १६ ॥
ऊध्वं मेवोन्नूहति । व्विष्णोव्वेष्योऽसौति सातैन
पञ्चात् प्राचो देवानां यन्न मन्वासौतेयं चै थिव्युदिति
सेय॒ देवानां पलौ सा पश्चात् प्राची देवानां यन्न
स॒न्वास्त त्वमु मभ्यारोदहेत् सा युती क्षिमेऽम' लोक
मियात् तयो ह प॒नौ ज्योग् जवति तदस्या ऽख्वेतन्नि-
हुते तुथो देना मियं नु हिनस्ति तस्मादु दश्छिणत
ऽइवेवान्वासौत ॥ १७ ॥
अयाज्य मुवेरूते। योषा वे पुनी रेत ऽअाज्छं मिथन
मवत् प्रजनन क्रियते तस्माद्ाज्य म॒वेश्षते ॥ १८ ॥
(दख शत्रा) ॥ परयमकाण्डम् ॥ १७९
सावेश्छते । *चअदग्धेन त्वा चक्षषावपश्यामोत्यनात्तेन
त्वा चक्षषावपश्यामीौत्येवेतदादा्नज्जिद्वासौति यदा
वा ऽरुतदप्ो जुद्त्यथाग्नेज्निद्धा ऽदवोत्तिटन्ति तस्मा-.
दादाप्रेजिद्धासौति सुदर्दवभ्य ऽदति साधु देवेभ्य ऽइत्ये-
वंतदादह धाम्ने धामने मे भव यजषे यजष ऽइति सव्वस्मं
मे यज्ञायधौत्येवेतदाद ॥ १९ ॥
अथाज्य मादाय प्राङ्दाद्रवति।। तदादवनोयेऽधि-
अयति यस्याहवनौये दवौश्पि अपयन्ति सर्व्वा मे यज्ञ॒
ऽअदवनौये शतोऽसदित्यथ यदमुक्ाम्रेऽधिश्रयति पल्ल
यवकाशयिष्यन् भवति न डि तद्वकल्पते य॒त्सा-
सि प्रत्यग् चरेत् पल्ली सवकाशयिष्याम्मत्यथ यत्
यलं! नावकाश्येदन्तरियाद्च यज्ञात् पनी तथो द
यन्नात् पल्लो १ नान्त॒रेति तस्माद् साड मेव विलुाथ्य
ग्रागुदाहरत्यवकाश्य पनं यस्यो पनौ न भवत्यु
ऽव त॒स्यादवनौये ऽधिश्रयति तत्तत ऽरादत्ते त॒दन्त-
व्वेद्या सादयति ॥ २० ॥
त॒दाद्ुः । नान्तव्वेद्युा सादयेदुतो वे देवानां पनी
=---~--~-- -------- ~ =-= = ~~~ ~--~~~-------
[१ ~ -- --~---~--~ ~ - = 9 ज ज =
* ५^ऽदब्भेनः-दइलि च ।
1 धाङ्ङ्दडवति?-दइति ग, शराङदाहरति?-दइति च ।
{“पनोः-दति ख । ऽ “युल्नौ?-इति ख, ग ।
शुन
+ अन ॥ ्रतपथब्राद्धयगाम् ॥ (रप्र शत्रा)
संयाजयन्त्युवसभा ऽह देवानां पलौः करोति परः-
पुः्सो हास्य प॒नौ भवतौति तदु होवाच यान्नवरूवयो
यथादिष्टं प॒ल्या ऽस्तु कस्तदाद्ियेत यत्परःपु्सा
वा प॒तनौ स्याट् युथा वा यन्नो व्वेदिय्येन्न ऽाज्यं यज्ञाद्
यन्नं लिम्मिमा ऽइति तस्मादन्तव्वेद्येवासादयेत् ॥ ₹१॥
प्रोूौषु पविते मवतः । ते तत ऽ्ादत्ते ताभ्या
माज्य सुत्पुना्येको वा ऽउत्पुवनस्य बन्धुमेध्य मेवेत॒त्क-
रोति ॥ २२॥
स ऽउत्पनाति । सवितस्त्वा प्रसव ऽउत्पनाम्यच्छिद्रिण
पविकरेण सुययस्य रश्मिभिरिति सोऽसावेव बन्धुः ॥ ₹२३५॥
अथाज्यलिप्ताभ्यां पविच्ाभ्याम् । प्रोक्षणौरुत्यनाति
सवितुव्वः प्रसव ऽउत्छनाम्यच्छ्रिण पविचेण सुय्यस्य
रश्मिभिरिति सोऽसावेव बन्धुः ॥ ₹४ ॥
तद्यदाज्यलित्ताभ्यां पविचाभ्याम् । प्रोक्षणरत्यनाति
तदस्य पयो दधाति तदिद् म्ख॒ पयो हित मिद हि
यदा व्वुषत्यथोाषधयो जायन्त ऽऋ्ोषधौज्जंग्ध्वापः पत्वा
तत ऽरुष रसः मुम्भवति तस्माद् रसस्यो चंवु सवे-
त्वाय ॥ २५ ॥
अथाज्य स॒वेश्ते । तदङ्खेके यजमान सवस्यापयन्ति
* इतोऽनन्तरं “शतं २० °?-इति ख, च
( रेख० र्त्र) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ९९८९
तदु होवाच याज्ञवल्वयः कथन्त नु स्यु मध्वय्यवो
भवन्ति कथं स्वयं नान्वाहय्येच भयस्य ऽदवाशिष
क्रियन्ते कथ न्वेषा स॒चेव॒ अङ्खा भवतौीतियांवंकां च
यज्ञ॒ ऽ्छत्विज ऽआशिष माशासते यजमानस्येव सा
तस्मादध्वयरेवुवेक्त ॥ २६ ॥
सो भवेश्ते। सत्यं व च्चः सत्य हि वे चश्चस्तस्माद्य-
दिद्धानौं दौ व्विवुदमानावेयाता मह मद मह मखरौष
सिति यु ऽर्व त्रूयादह मद श सिति तस्मा ऽरखुव श्रुदध्याम
तत्सत्येनयैतत्छमद्चयति ॥ २७ ॥
सौ ऽवेक्षते । तेजोऽसि शुक्रं मस्यम्त मसमीति स ऽरुष॒
सत्यु खव ॒सन्त्रस्तजो देतच्छक६ ` चखतदमतः& देतत्तत्स-
त्यनवतत्समद्धयति ॥ र८ ॥ 8 ॥
॥ इति दिलौयप्रपाठके चतुथं नाद्यणम्' [३.१९.] ॥
१-- ख्तस्य माष्यस्यारम्भतः प्रागिमौ श्लोकौ दृश्येते ठ-पुस्तके-
“भ्रह्मा ग्ड गो सद्धस्त कनक्टयतुलापूरुषौ स्वगांगभ,
सप्ताव्पोन् पञ्च सौरभैन् चिदश्तरूलता घेनु सोवर्णभ्रूमीः ।
रुनोखां सक्मवाजिदिपमद्धितर्यो सायणिः सिङ्कणार्या,
व्यख्नाणो द् विश्वचक्रं प्रथितविधिमन्ाभ्रतयक्तं घटच्च ॥ १॥
धान्यािं चन्यजन्मा तिलभव मतुलसखणंजं सखर्णमुख्यः,
कार्पासं यं छपावान् शृडक्षत मजड राजतं साजयूज्यः ।
ज्योर्थं पाज्यवुद्धिलेवगज मट्टयाः श्चाकर' चार्कातेजाः,
रुलनाष््यो (रुन्न)-रूपं गिरि मछ्छत सुदा प्राचसात् सिङ्कणायः ॥ २॥'१
१८ ॥ शतप थत्राद्यणम् ॥ (रेप० 9त्रा°)
॥ ओओगणशाय नमः ॥
# यस्य निःश्सितं वेदा यो वेदेग्योऽखिलं जगत् ।
निमेमे, त मदं वन्दे विद्यातौोयेमदेश्यरम् ॥ ₹ ॥
म्रोचणोरासादयेतिप्रषमन्ल्ाजुसारेण प्रथमं प्रोचणणीना मासा-
दन सुक्तम्९; दश्राबदिंषोरःरूपसादनम् रपिर विग्ेषवक्रवयाभावात्
सिद्ध मित्यभिप्रेत्य क्रमन्तापतं सुक्य्माजेनं* विधत्ते “खवा दरति।
शयया वा इत्यादि । यत्” खल देवानां वत्तेनम्, (तदनुःसार्येव
मनुव्यवत्तनम् ; तत्कायंलात् । मनुव्याणणं च भोज्यान्नखपशाकादौभ
पक्त सति भोजनस्थाने च शोधिते, तत्परिवेषणसाघनानि दर्व्या-
रौनि पाच्राणि श्रद्धः प्रत्तालनेन गशोध्यन्ते । श्रतो मानुषव्यव-
दार निद्ानत्वाद् देवव्यवद्ारस्यई देवाना मनेः हविषि पक्त बेदाञ्च
९-- २५१५ ० १२ पं, रद८ ट रपर द्ध्व्यम्।
२-- दधिपयञखादिगयपाठटनिपातनात् दौः (पा ख० २, 8. १४.) ।
द - इति" इति ठ-पुस्तकारिक्तेष सर्वच ; ए-पुसके तु नेव ।
४-- “बाहूमन्यः खचः पाशिमाचपव्कसास्त्वग्विला समुखपसेका
मूलदग्डा-द्रति का० खौ० ख० ९. द. २७ । खचस्तिखः--
जुद्टपभ्रद्ुवाः। तत ““पालाप्रति जुद्ध-इति, “व्पन्छल्थौ उपभ्यत्"-
इति च काण ओओ ख २.२. २४, २५। ध्रवातु
भवति (का० खौ ख० २.२. ३९१.) ।
५-- .भोज्येऽन्नखपशाकादौ?-दइति ठ ।
६-- ५० विदानत्वादेव व्यवद्धारस्यः-द्रति ज, ग्र; ज, ट; ए८।
~~ "मन्ते-इति ज, भ्त, ज, ट, ए ।
(रेखख० रत्रा) ॥ परथमकाण्डम् ॥ १८द्
संस्ञतायां 'तत्परिवेषणसाधनानां खां सम्माजेनं युक्त भिति
““यत् स्तचः"?-दत्येवमन्तस्य९ वाक्यसन्दर्भस्याभिप्रेतोऽयंः ॥ ९ ॥
“चरयेति । ““निंनिजतोति । “श्रदभ्यस्तात्?*-द ति, इयस्य
श्द्ादेश्रः । “परिवेविषति?-दत्यन्ाप्येवम् ॥ २ ॥
ननु मात्तुषर्पाचवद् देवपात्राणं सचा मष्यद्धिः प्रक्षालनेन
मवितव्यम्, किं मनेन सम्माजनेनेत्याद- “स॒ यदिति" । -निणि-
क्राभिः' प्रचालिताभिः खगमिः प्रचराणणोत्यनेनाभिप्रायेण सम्माजेनेन
म्रचालन मेव करोतोत्ययेः ॥
देवपाचस्य शोघने मा्ुषभ्याच्ादड् विशेष माद-- “तद्धा
दूति । ““दयेनेकेनेति सामान्योक्तं विदृणोति-- “श्रद्ध बद्याणा
चेति । रापो दि कशा दति । रपां यक्ियांग्रपरिणामरूपा
दि छुग्राः। तथेव दि प्रागान्नातम्-- “ता उपय पयैतिपुभुविरेऽत
द्मे दर्भास्ता हेता श्रनापूयिता श्रापःदतिः । चश्रतः कैः
सन्माजेनाद्° यल्ियाभिर द्विरेव म्रचालनं रतवान् भवतीत्य; ॥
“"एवम्बेतदिति । दयनेकेनेत्येवं साघनभेद छतं दैवमानुषपाच-
संस्काराणां नानावं भवतोत्यर्थः ॥ हे ॥ `
१-- श्यत् ख्वचः"-इ तौ ह ्दिकीयकण्डिकान्तपदम् ।
२--- पाण ० ७.९. ४ । २७ ५४-- .मनुष्य०?-दइति ठ।
8-- °द्वपाचाणां खचां न मानुषपाचवत् अद्भिः पच्तालनं केवलं
करेति किन्तु सम्माजनेनेव सद्धितं पच्तालनम्'-इति ८ ।
ई-- द° ए ९५ पं° दव्यम् । ७-- “सम्माजंनंः- दति ड ।
स=-- देवमनुव्यमाचाणां संसाराणां द्रति ज, भक, ज, ट, ड ।
९८४ ॥ श्रतपयत्राद्यणम् ॥ (रप्र त्रा०)
प्रथमं खवस्यः सम्माजनं विधातु तस्यादानप्रतर्पने विघत्ते-
“श्रयति ॥ ४ ॥
व्टेवा दति । टवाद वा इत्यादिकं समन्लकस्य प्रतपनस्य
भ्रयोजनप्रतिपाद कम् । तच्च निर्वापप्रकरण प्रागेव व्याख्यातम्२ ॥ १॥
श्रय तस्य प्रत्नस्य खवस्य समन्लकर सम्माजेनं विधत्ते
“सवा दूतौति । स्वस्यान्तरतो विलमप्ये वेदायेरिति (भ्राक्*)
सम्म्राष्टिं । सन्माजंनप्रकारामिनयाथेः (द्ति"-शब्दः । स च प्रकारः
कात्यायनेन खचितः-- “वेदायैरन्तरतः प्राक् सम्मार्टोःति* ।
मन्लस्य प्रयोजन माद-- “वयेति । यथया खल् श्रयं खवः
्तुपरतः' उपरति मप्राक्नः सन् यजमानस्य शच्न् (चिणएयात्'
हिंस्यात् । “रि चि ग्डिखायाम्"'-दति९ धातुः । एव मेवेतत् ॥
मन्वाक्य माद “सपल्ानिति । स्पन्नान् चिणोतोति
"सपनन चित्” इति मन्ल्रपदस्याभिप्राय इति भावः । मन्लतगष
मनूद्य व्याचष्टे “वाजिनं लेति । वाजः" दविलेचणण मननम्,
तदेव यज्ञः तद्दैलेन; तदन्तं त्वां ववाज्ञेध्यायेः वाजस्य शन्न
स्येन्धनं दौपनम्, ग्यःकरण मनेन क्रियत दति बवाजेध्याः
९-- ““वादिरः खवः"- इति, ““अरनिमाचः च्वोऽकूकूपव टत्तपुव्करः'-
इति च का ओरौ खू० १. ३. २२, २८।
२--- २५ ए ८ पं०, ४२०८ प° उद्टव्यम् |
इ्-- वान्सं० य.२९.२। कान्शौ. छख. र्. द्. शद् ।
४-- नास्त्येतत् पदं ए-एस्तकादन्यच ।
५ काण्श्रो० दख° र. द्. ४६। ६-- सा० प० २० ।
( देच्य° शत्रा) ॥ पयमकार्टम् ॥ १८५
यज्ञः, तस्ये ` सम्मार्ज्मोति मन्लगेषस्यार्थः । तदेतदाद-- “"यल््ञि-
यन्त्ेति । यन्न॒ मरतो ति यल्ञियः। “वयन्ञविंगभ्याम्?'-दति चः
जुङा दौनां खुचां सम्माजनं विधत्ते ^"एतेनेवेति । चअनिगितो-
ऽमोति योऽयं सवखम्माजने मन्तः, “एतेनेवः अनिभथितासौ तिर
स्त्रो लिङ्गत्वेन विपरिणभितनेत्ययेः। श्रतएव खूचजतोक्तम् - ““श्रनि-
ग्तिति खचः-दटति* । सरचः स्तोलेन तत्मरकाश्नाय वाजिनं
व्वेत्यस्यापि पुंलिङ्गशन्दस्य स्थाने वाजिनो त्वेति स्तौलिङ्गतया
प्रयोक्तय मित्यादह-- “वाजिनो वेति । सम्माजेनक्रियापेचया
-स्त्रचम्'-द्ति दितौया । जद्कादिवत् समन्लकसम्भाजनस्य प्रसक्तस्य
निदटत्ययं माद-- “ष्णो भिति । पभ्राशिकाख्यो यो भागः
ह्ियते श्नेनेति शभ्राशिचदहरणं' गोकर्णाङति पाचम्५, तन् तुष्णीं
सम्मार्छोत्ययेः । तदुक्तं कात्यायनेनापि-- “ष्णो प्रा शिचदहहरणम्””-
दूति । श्रापस्तम्बस्तु समन्कपच्च मप्यस्टचयत्- “श्राशिचदरणं
तूण वा""-द्ति ॥ ९॥
[1
९-- पा० खू° ५.२९. ७२। २ -- 'खवसम्माजनमन्त्रः- इति ठ ।
इ-- वा० सं० १९.२८.३३, का०्योौ- ख० २. ९. ४७।
४-- का० श्रौ० ख २. ई. ४७।
४--- प्राश्रिचद्छस्यां वारणं, परादेष्रमाचं, खदर्शाक्तति ( वरतैलं ), चम-
साछति (चतुरस्रे) वा भवति | काण्शखौ० २.२. इद्, ४०, ४९१ ।
ई-- का खो० २. दई. ४८ । ७--- आपन ओरौ ० २. ४.८।
=-- तन्मन््र् तचेव-- “रूपं वं पशयूनां मा निग्धच्तं वाजि त्वा
सपन सादं सम्माज्मौं तिः? दइति ।
शसु ॥ भ्रतपथब्राद्यणम् ॥ (रपर ब्रा)
सचां सम्माजेनप्रकार मभिनयन दगेयति- “सवा दंति। तिः
अनेन प्रकारेण श्रागपवगेः वेदायैबिलमष्ये सम्माजेनम् । (इतिः
श्रनेन प्रकारेण भ्रत्यगपवगम्" श्रात्माभिमुखं "बाद्यतःः पष्ठभागे
वेदायम्रलेः खन्माजैनं कायै मित्यर्थः । तयेव खूचितम्- “वेदाचै-
रन्तरतः प्राक्सम्माश्येनिगशित इति, विपय्येस्य बद्दिमूलेरिति\ ।
यदेतद्न्तरतो बाद्यतञ्च दिविध सम्माजेनम्, तत् प्राणणेद्ानात्मना
प्रगशसति- ^इतोवेति । दद्तिः-शन्दोऽजाप्यमिनयायंः । श्रयः
प्राणत्यात्मको वायुः दतोव' श्रनेनैव खलु प्रकारेण प्राडः सञ्च
रति । उदानश्न्दस्यापानदृत्यभिधायकलं प्राक् प्रतिपादितम् ।
अपानटल्यात्मको वायुः “इतो व" श्रनेन प्रकारेण प्रत्यडः सञ्चरति ।
अतः प्राक्-प्रत्यक्-सम्माजेनाभ्यां खच्तृ प्राणापानावेव स्थापयतौत्यथः ॥
“तस्मादित्यादि । यस्मात् खचा सुपरिभागस्य सम्माजनं
प्राचोनम्, शरष्टभागस्य च प्रतोचोनम् ; ^तस्मात्ः श्ररनेः उपरि-
भागस्य लोमानि ददूतौवः एवमेव प्राचौोनानि भवन्ति, प्रष्ठभागस्य
चव लोमानि द्तोवः इत्थं प्रतोचोनानि भवन्तौत्यथेः। श्रय
मयंस्तेन्तिरौो यके विस्पष्ट मान्नायते-- “-तस््मादरन्नौ प्राच्युपरि-
एाघ्लोमानि म्रत्यद्यघस्तात्ः -दइति" ॥ ॥
२--काण०्श्रो० २. द. ४द् |
2 रच्द् ० १२ पं अष्टव्यम् । मास्त्येतदाक्वं ए-पुरतके |
2 -- “उदान टन्यात्मकश्छ'-इति ८।
४-- ते° ब्रा ड. ३. ९. ४. ( ते° सं १.२.९०. सान भा०)
( २अ० शत्रा ) ॥ प्यमकाण्डम् ॥ १.२
सम्भाजेना नन्तरं प्रतपनपुरस्सरं प्रदानं विधत्ते- “सवा इति।
“सः” खल्वाभमो ध्रः तन्तत्सन्मार्गानन्तर मेव सष्डृष्टं पाचं पुनरग्मौ प्रताप्य
चअरष्वर्यवे दद्यादित्यर्थः ॥ ठ
तदेतत्पुनः प्रतपनं लौ किकदृष्टान्तनोपपादयति- “ययेति ।
यथा खलु कास्यादिकं लौकिकं पाच मवग्डश्याव्टश्य नि रज्य
प्रचाल्य, (उन्तमंः चरमं क्रियाविशेषण मेतत् ; श्रन्ततः “श्रनवमेः
अवमर्रन मङ्लेव केवल सुदकेनैव "परितः श्नन्तरतो बाह्यतश्च
सवतः उालयेत्, एवं तव्छस्माजेनानन्तरं पुनः‹ प्रतपनमित्य्॑ः ॥ ८ ॥
स्तवसम्माजनस्य प्रायम्यं सुक्मम्माजेनस्य तद्ानन्तयंच्च प्राराक्तं
लो किकदृष्टान्तेन प्रशंसितु मनुवदति- “सवा इति । “योषा
वा द्रत्यादि। खक् स्तोलिङ्गत्वादट् योषिन्; स्वस्तु युंलिङ्गल्वात्
सेचनसमयः पुमान् । यस्मादेवं शव्णः" स्रुवस्य सम्माजेने प्राथम्यं,
तस्मात्” एव कारणात् बह्योऽपि स्तियः सम्भय गच्छन्त्यो वाल
मपि पुमांस पुरस्छत्य तस्य पञ्चात् प्रयन्ति) तस्मात् दृष्टानुसारेण
सखवस्य प्रथमं सम्माजेनं युक्तम्, पञ्ाच्च खुचा मित्येतत् युक्त
नित्ययेः ॥ < ॥
सम्माजंने धमंविशेष माड“ वा दति । ययाः यन
प्रकारेण सम्माजेनसमयर श्रिम् श्रभि न य्ृचचेत्" श्रग्रेरपरि
सम््राजेनसाधनं कुशोदकादिकं न पतेत्, तयेव सष्व्यात् । तदे-
~ -~- ~~ --- „~ --- 9
₹.-- “पुनः-पुनः"-द्रति जादिषु । “शप्रतप्य-प्रतप्यः"- इति का० २. ई, ४७।
र-- "सम्मान सुक्तम्?-दइति ठ।
इ-- (सम्मानस्य समये?-द्ति ठ ।
द ॥ शतपथयमाद्यम् ॥ (रप्र 9ब्रा°)
तल्लौ किकदृष्टान्तेनो पपादयति-- “ययेति । यस्य खलु भोजनां
मन्न मादरति, तं सुत्ययंपाचप्रच्लालनोदकेन यथाभ्धृचछेत्९, एवमेव
तदग्रे रभ्यचणम् । श्रम हेमाय दि दविः; खकस््वादौनि च पाचराणि
तत्छाघनानि ; च्रतस्ततप्रचालनोद केन तस्याभ्यच्णं तादृगेव स्यात् । न
डि लोके पाच्रप्रच्लनोदकेन भोक्ताभ्युच्ते । श्रत: पाच्रसम्ाजेनो-
दकेन अर्मरभ्यचणं न कायं मित्यर्थः ॥
कथं तदं सम्माजेनं काये मित्या द-- “प्राङ्न्विति । प्राङ्सुखख
एवाग्ने: सकाश्रादुत्क्रभ्य गल्ला श्रद्मरूपरि यया न पतति तया
सन्भजोतेत्यथेः ॥ १० ॥
सतक्मम््राजनानां वेदायाणण मादवनोये प्रहरणं श्राखान्तराभि-
मत॒ सुपन्यस्यति-- “तदेक दति। खुचः सब्भृच्यन्ते एभिरिति
सक्सम्माजेनानि' बेदाय्राणि च्रद्मावभ्यादघाति। दधता मभिप्रय
माद“- “वेदस्येति। यन्ञसाघधनो दि "बवेद्; वेदस्य सम््ाजे-
नाद्ावुषयुक्रलात् । एतानि च (वेदायाखि*) तस्यावयवा श्रभ्चवन् ।
“अ्रद'-दूत्यवधारणं । न केवलं वेद्ावयवत्वादेव वेद्ायाणणां यज्जि-
यत्वम्, श्रपि तु रएभिकंदाग्रेः खुचः सममाजिषुः सम्बष्टवन्त
ऋविजः, अत इद् वेद्ायजात.ः यन्ञघम्बन्धि किञिदङ्गम्। यदि
९-- “यया व्युच्ेत्!-इति ज, भ ।
२-- “पाचसम्मागदकेनःइति ठ। ३ - ८डवा्येः-दति ज, भक ।
४-- खखम्रावभ्यादधतौति तेषां सिम मभिप्राय माषद्ः-दइरति ज, भ, ड ।
५-- पद भिदं ए-पुखकमाचे विद्यते ।
&-- वेदाग्रपरिजात?-द्रति ज, भक ।
( देख शत्रा) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ १८९
“चेत्*९ श्रग्र र॑न्यच निरस्येत्, तदा तद्यज्ञाद् "बदिर्धाः बाह्यतो भवेत् ;
अग्नौ प्रचिप्चं दि यक्ञेऽन्तभवति, नेवेत्थं भवेदित्यनेनाभिप्रायेणणद्मौ
प्रक्तिपन्तोत्ययेः ॥ ध
स्मतं द्यित मेकोयं मतं निषेघति- “तदु तथेति।
एतल्लौ किकदृष्टान्तनोपपादयति-- “ययेति । यथा खलु भोज-
नायोपविष्टं भोक्तारं ततः प्रागव पाचगप्रचालनोदकं पाययेत्, एव
मेव तद्धोमात् प्राक् सम्माजेनदण्णना ममौ प्रहरणम् ; अतो नेतदयुक्त
मित्यये; । स्वमत सुपन्यस्यति- “तस्मादिति । यस्मादकैयमते
उक्ररोत्या दोषः, "तस्मात्" एतानि सम्मा्जनानि टणानि उत्करे
म्िपेदित्ययंः । पद्य मपि कात्यायनः खज्यामास-- “सम्माज-
नान्यपास्यत्या वनयं प्रासन मेक दतिः ॥९९॥
प्रेषक्रमप्रा्तं पलनौसनरनं विधत्ते-- “श्रयेति । “जघना वा
दरत्यादि । गादेपत्यानुषटेयेषुर पलो संयाजादिषु पल्याः सम्बन्धात्
खा यज्ञस्यापराद्धैः। किं ततः? इत्याद- “श्रागिति । “मदौयो
यच्च: प्रागपवगें -.तायमानः' विस्तार्यमाणो "यात्" गच्छेत् 1 श्रतः
पराद्धे मारभ्य यज्ञो विस्तारयितव्य इत्यनेनाभिप्रायेण पन्नं
सन्नद्योदित्ययंः* ॥
यदेतत्सन्नदनं तदेतत् रये श्रश्वादौना मिव पल्या यश्चन
साद्धं योजनं बन्धन मित्याद-- “यनक्तोति । ्यक्राम दति।
१-- “यदि -च'-दति ड । “यदि"-रख्तन्माचर मेव ए-पुस्तके ।
र-- कान्खौ°ख० २. ई. ५०, ५९ । इ२-- गाष्ठंपव्येऽनुदेयेषः-द्रति ठ ।
४- ““प्रलमौसन्नैद्टन मेके पूवम्' "दति च खापन्ौ० ख० २, ४. श. ।
९८० ॥ प्रातपथत्राद्यणम् ॥ (रप्र ध्रा )
योक्तरभिप्रापाविष्करणम् । युक्ता च सा मरौयं यज्ञम् “श्नु"लच्छ
यल्ञसमािपर्यन्तम् “श्रासातेः श्रासौत; न द्ययुक्रोऽश्वादौ रये
नियमेनास्त इत्यथैः ॥ ९२॥
एवं विहितं सन्नदनं प्रशस्य, तत्साधनं विधत्त - ““योक्कणेति ।
रयाद्यवयवस्य यगस्य घुरि बलोवद्ांदियोजनायं दाम श्योक्तम्”,
तेन सन्नद्यदित्यर्थः । ल्लौ किको दा दररनेतदर् इटयति । “योक्त-
एति । “योग्यं” योजनो यम् शच्रनड्दादिक मत्ययः ॥
तच्च सन्नदनं नाभिप्रदेशे कायं मित्यभिप्रेव्याद-- “श्रस्िवा
दति । ्रयल्ियस्यः पल्या नाभेरघोभागस्य, .यज्ञियस्यः उपरि-
मागस्य च मध्ये सन्नदनेन साङ््यनिवारण्णत् यल्नियेनेवोपरिभागेन
विधास्यमान माज्यावेच्ण साधकतं भविव्यतौत्ययेः ॥ ९२॥
परिदितस्य वाखख उपरि तत्सन्नदनं कायं मिति विघत्ते-
सवा दति । योक्र-पनोशरोरयोः वाससा व्यवघानं प्रशंसति-
““श्रोषधय इति । श्रोषधिकार्यलाद् वाससः तन्तादाम्यव्यपदे शः ।
“वरूप्छेति । वरू्एसम्ब न्धिनो, वरूणएपाश्रात्मिका रण्नुः । स च
वरूणएपाशो नियददेत्रिति तस्य व्यवधानेन केन चिद वितव्य भिति
वासोखच्तणणौ षधिभिरन्तरद्धानं युक्र मित्यथैः ॥
तस्य प्रयोजन माह - तयो हेति ॥९४॥
विदितं सन्नदन मन्य मन्तः विधत्ते “ख दृति । मन्तं
व्याचष्टे- दयं वा दति | ्रदितिः' श्रखण्डनौया देवानां पन्नी
=-= ~ ्
९-- इद्ेवोपरिखाद् दद्धव्यम् (२८ क० १९२ ए १२ पं )।
र्-- वा० सं ९.२०.९। काणश्रौ० ख २.७.९।
( देख ० रत्रा) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ १९९
या एथिवो, “साः चः एषापि श्यो षित्", यजमानस्य पनौ भवति ।
तत्ः तस्मात् शयिव्या इवास्याः रासला रग्रनाम् श्रलङ्ारायोां
मणिमुक्रादिखवितां मेखला मेव वध्राति; न रन्नु मिति मन्ल-
प्रयोगाभिप्रायः । उक्रायेपरतां “राखा?-ण्ब्दस्य द्श्यति- “हिर
दरति । “डिर'-श्रब्दो मेखलापर्यायः ॥९५॥
योक्रस्य खखलदमसमये गन्थिकरणं निषेधति “खवा दति ।
विपचे बाध माद-- “वरूष्छ दति) वरूफपाशणो डि ग्रन्थिमान्,
श्रतो ग्रन्थिरपि वरूणसम्बन्धो ; तत्करणे वरुणः पन्नं ग्टक्ञीयाद्,
नाघेतेत्य्थः ॥ ९६९॥
ननु यन्थिकरणाभावे योक्त विखस्तं स्यादित्यत श्राद- “द्धं
भिति । योक्रस्य मूलाय खयोज्येकौरूत्य॒ "ऊद्धं सुट्ग्डेत्" उपरि-
टात् _ लम्बयेदित्यथेः२ । तया चोक्तं ॒दखशता-- ˆदचिणं पाश
सुत्तरे प्रतिसुच्योद्धं समुद्ग दति°-द ति" ॥
सच्हनसमये गादेपत्यस्य नेच्छत्यां दिशि पल्या श्रन्वासनं
वि धिक्छुः खाच्वात् पश्चात् प्राद्यखोपवेशनं निषेधति- “सावा
दति । तदुपपादयति- “दयं वा दति । रयः डि षरयिवौ
देवानां पनो; खा गाहेपत्यस्य पात् प्राङ्मुखो सवेदा उपविश्रति ;
अतः तचासोना, इमा मेव देवपनौ मनभ्यारोदेत् ॥
९-- “सेवः-इति ठ ।
न-- “न यस्थि कसोति?-द्रति का० खौ० ख २. ७. इ यद्वयम् ।
द-- उद्रूहनमन्बस्तु वा° सं १९.२०.२१ ।
४-- का०्श्रोर सूु० २. <.२। ५--.लच्ान्वासोना'-डति नादिष्।
१.९ र ॥ प्तप यव्राद्धगम् ॥ (रप्र 8त्रा०)
तया च यो बाघस्तं ट्शंयति- “सेति । “ज्िप्रेः श्रन्पकाले
दत्ययेः । “तयो हेति । पञ्चादुपनेशरनपरित्यागे सति उक्रदोषा-
भावात् चिरकालं पत्नौ जोवेत् । तेन पञश्चादासनपरित्यागेन
श्रस्याः देवपन्याः यदु पवे श्रनस्थानं तत् “निन्भूते* श्रपलपति, तत्-
स्थानवजनेन तां परो ण्यतौत्यर्थः। तथा चेयं एयिव्यपि “एनाः पनँ
"न॒ दिनिस्तिः न वाघते ॥
ददानो स्यानविग्रषे तस्या उपवेग्रानं विधत्ते- “तस्मादिति ।
"तस्माद् दवपनोस्यानादट् (दचिणतःः द्चिणभागे, गाहेपत्यस्य
नेच्छैत्यां दिश्य । श्रत एव सूचितं कात्यायनेन “पन्नः
सन्नद्यति प्रत्यग् द चिएत उपविष्टां गाद पत्यस्य सुजयो ल्ल ण?-
दतिः ॥९७॥ |
पल्या श्राज्यावेचणं विधन्तेर-- “श्रयति । रेतसः युरुषोपमुक्ता-
ज्यपरिणमवात् कारणएकाययोर भेदो पचारात्तादाम्यम्॥ १८॥
विदित मवेक्तण मनुद्य मन्त्र विधत्त- ““खति ॥
मन्लगत मदसेनेति पदं व्याचष्टे- “श्रनार््तनेति । श्रान्ति-
हिंसा, तद्रदितेनेत्यथैः । “श्रग्रजिंङ्धासि'?-दइतिप्रतिपादित माज्यस्य
जिङारूपत् मुपपादयति- “यद्ावा दति) जिङ्ासदुगशज्चाला-
हेतुत्वात् श्राज्यं जिङल्युचखते इत्यथः । मन्लगतं सुह्रिति पदं
१-- का०खोग्सू° २. ७. २ । ““व्नेकपलमीके सर्वासाम्??-इति यादे ।
२-- ाज्यावेच्तयात् धाक च्माज्यो दासन कायें विद्धितम् । का० खो
सखू° इ. ७. ४ । तच मन्लः ऊजं त्वेति वा० सं १.२०. ।
द वा० सं० ९. २०. ४। काण श्रौ द° २.७. ४।
( रेष र्ता) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ १९
व्याचष्ट-- ““खाध्विति। सखुष्ट इयमानलात् सुबह: । अनेन च
हो मानुग॒ण्येन साधुत्वं लच्छत इत्यथः । ““धान्ने-घान्नेः-द ति मन्लगरेषं
व्याचष्टे- ““सवस्मा टूति। "धान्ने-धासेः तन्तदेवतागश्ररोराय, यजुषे
यजुष, तन्तद्चदए मन्त्राय च पर्याप्नं भवेति मन््ार्थः । श्रत: सख्वस््
यज्ञाय “एधिः भवति तदय॑प्रतिपादनं न्राद्यणएेन क्रियते ॥ ९८ ॥
पुरस्ताद्धरणं विधन्ते- “श्रयति । पल्यवेचणानन्तय्येम् “श्रय-
शब्दाय; ।
युनर्स्तस्याषहवनो येऽधिञ्यणं विधत्ते-- “तदिति ) हदविःखपणं
डि आहवन य-गाहपत्ययो विक ल्तपितिम्२ । तचादवनोये अपणपक्ते
पल्यवेच्षणणानन्तर मेवाज्यं पुरस्ताद्धला श्रादवनौये अधिश्रयदित्ययः।
एवं कुकंतोऽभिप्राय माद- "सर्वं इति। यागसखाघनलात् दविर
“यन्ञः-ग्रब्दायंः। श्राज्यपुरोडाग्रा दिलच्णं सवं मपि मदौयं ˆदविः"
श्रादवनोये संसक्त भवेदितव्यनेनाभिप्रायण्त्य्थः । श्रस्मिन्नपि पचे
प्रथमतो गारपत्याधिश्रयणं कारण माद-- “च्य यदमुचेति।
सुचः गाद्देपत्ये, श्रेः पण्डपुरोडाश्राधिश्रयणकाले" "पन्नम्
श्रवकाशयिग्यन्" पन्यवेचण्ण दधतो स्तत्सन्निघानाय गा दपल्येऽधिख्रयणं
कत्तव्य मित्ययः ॥
प्रथमत एवाज्यस्यादवनौ येऽधिञ्रयणे दोष मादह- "नन दोति।
घुरोडाशाधिश्रयएकाले एव श्रादवनोय यद्याज्य मधिश्येत्, तदा
१-- नास्त्येतर् वाक्य ड-पुस्तके ।
२-- "पुरुः-द्रति ड । रे-- र. =. २३. २८ ए० |
8 --- एरोङडाश्ाधिश्रययणकले'-द्रत्येव ठ ।
25
१९.९४ ॥ भवपदच्यब्राच्णम् ॥ ६ यप्र शत्रा° )।
गादेपत्यसमोपे च्रन्वासो मायाः पन्यास्तदवेचणं न चटते ; भिनद ग्र -
त्वात्। यदि च पन्नौम् श्रउकाग्रयिग्यामिः आ्रवेचयिस्यामि दति
तदथं “वामि संस्कारमध्ये वत् भ्रव्यक्,, पश्चात् पल्याः समोपं
श्रेत्, तदा सुंस्कार विघातः स्यादिति तदपि न युञ्यते । श्रये-
तदोषपरिजिदोषया पल्लो नावेचयेत्, तस्याः पल्या यश्नादन्तरायो
भवति । एतदुक्रं भवति । गारहेपत्ये हविःश्रपणएपक्तेर हि श्राञ्य मपि
तच्रेवाधिञ्रौयत दति तत्छमौपोपविष्टायाः पल्यास्तदवेचणं घटत
इति न काप्यनुपपत्तिः; श्राहवनोयञ्चपणएपचे प्रथमत एवाज्यस्यापि
तज्वाधिश्रथण दौदूमिधो दोषः प्रसज्जेतर दरति। कथं तहिं तस्िन्
पचे कायं मिति चेत्,- उच्यते । प्रथमतो गाहेपत्ये श्रधिभित्य
पन्यवेचणणनन्तर* मादवनो यसमोपं नोत्वा तचाधिश्रयेत् । तया
सत्युक्रदोषाभाव माइ-- “तयो इति ।
“तस्मादित्यादि । यस्मादेव मादवभमोौये प्रयमतोऽधिश्रयणे दोषः,
"स्मात्, पल्या साद्धे गाहेपत्ये प्रथम माञ्यस्य विलापन मित्यर्थः ॥
यस्य तु पल्या रजोद शेना दि निमित्तवगरेन श्रसन्निधानात् तदौय-
कर्माष्धाज्यावेच्णादौनि न क्रियन्ते, तस्योक्रदोषाभावात् प्रथमत
एवाहइवनौये श्राज्याधिश्चयणं काये मित्या ङ- “यस्यो दति ॥२०॥
९-- धाक् -इति ज, भ्क।
र-- “गाद्देपत्यष्ध विःखपगपच्ते'- द्रति ज ; “गाद्ंपत्यद्विःश्रपयेः- दति भ्ह।
-- “प्रसज्यते'- द्रति. जादिषु ; “प्रसव्नते'-दति ड ।
9-- ““पल्मै मवेचयत्यदम्भनेति?-इति का ० ख० २, ७, ५।
{इण रत्रा) ॥ प्रयमकारडम् ॥ ` १९५
तस्याज्यस्यान्तवद्यासादनं केषाञ्चिग््रतेन निषेधति- 'तराङ-
रिति। निषेघाभिप्राय माद- “श्रत इति, तः ्रस्मादेव
खल्वाज्यार् टेवपन्नौनां यागः, अ्रतस्तत्म्बद्धस्याच्यस्यान्तर्वेद्यासादने
सति तदेव देवपन्नौः “श्रवसभाः° ्रवगतजनसमूहाः करोति; यष्ट्य-
देवसष्ठस्य वेद्या मवस्थानात् । श्रद'-द्रति निपातो विजिग्रद्े।
्रस्हु तयाल्वं टेवपनोनाम्, किं तत इत्यत आह- "पर इति।
देवपनौनां सभाप्रापणात् श्रस्य' यजमानस्य पल्यपि “परःपुंसाः
भवति । “पर स्"-द्त्ययं सकारान्तः, परस्ता दित्य्यं । खल पुरुषादन्यच
राजवौण्यादौ पुरुषषमूदं प्राप्ना "परःपुंसाः-दत्य॒च्यते। ““च्रचतुरादि -
सजे, स्तो पुसेति निपातितलात् परःपुंसेत्युपपद्ान्तरेऽपि समासा-
न्नोऽच॒प्रत्ययो द्रष्टव्यः । (दतिः-श्न्द एकौयमतसमाष्ययेः ॥ . `
यान्ञवख्क्यमतेनान्त्वेद्यासादन मेव निगमयति- “तदिति ।
"ययादिष्टः यथाद्शनं यया शासम्, “पन्या: सम्बज्धि कायम्,
रस्तु" भवतु; श्रतः पन्नौसयाजायम् अन्त्वद्यनासादन मिति नमः
यक्रम् । पल्यपि "परःपुखा वाः भवतु, प्रयाता शयया तथा वाः
भवतु, तयापिः किं प्रयोजनम् ? श्रत: परःपुंखेत्येतद्पि दूषणं को
वा आ्राद्धियेतेत्ययंः ॥
एव सुक्रदूषणं निरस्य वेद्यासादनपख मुपपादयति-- “यन्नो
वेदिरिति । बेदिराच्यं चोभय मपि यन्नसाधनत्वार् “यनः; तयाच
बेद्यासादने वेदिरूपाद् यज्ञाद् श्राञ्यरूपं यन्चं “निर्भिंमेः निर्भित-
_,___----- --~------- ----= ~ ~~ - ~~~ --------------= -- - ~न र
भ - = ~ ~~~ ~~ न
९-- पाण ० ५. ७. ७9। २-- (तद्यापि'- इति जादिषु।
१९ ॥ प्तपथन्राद्यगम् ॥ (रपर शत्रा)
वान् भवतौत्यनेनाभिप्रायेष तचेवाखादयेदित्य्थंः । (तस्मात्-दति
उक्रायेनिगमनम् ॥ २१॥
तस्याज्यस्योत्पवनं विधत्ते- “मो चण्णोषिति\ । प्रोचण्युत्पवनं
याभ्यां पविचाभ्यां कतम्, ते तत श्रादाय तान्या मेवाज्यस्योत्पवनं
कायं भित्ययेः) उत्यवनविधिस्तावकं टो द वा ददं सवं
मिव्यादिक प्रागान्नातरः ब्राह्मणम्, श्राज्योत्पवनस्यापि समान
मित्यत अडह- “एको वा दत्यादि)
उत्पवनसंस्करारोण पयंवसिल मथे माइ- “मेष्य भिति ॥ २२॥
विदित सुत्पवन मनूद्य मन्तं विधत्ते “ख उत्पुनातिः-द्ति।
श्राज्य्येकलात् (त्वा^- इत्येकवचनान्ततेव प्रो क्ण्यृत्पवनमनग्लतोऽस्य
विग्रेषः ; श्रतस्तनग्छन्ल्रव्याख्यानरूपं ““सविता वे देवानां प्रसवितेत्या-
दिकंर ब्राह्मण मचातिदिशति- “सोऽसाविति ॥ २३॥
श्राज्योत्पवनानन्तर ताभ्या मेव लेपषहिताभ्यां पविचाग्यां पुनः
प्रो चण्युत्पवनं विघन्ते- ““शयति ॥
प्रागाश्रातं मेव मन्तः पटित्वा तद्भाद्यण मप्यतिदिश्ति-
“ख वित्वं दति ॥ २४॥
राज्यले पखह्िताभ्यां* पविचाभ्यांर प्रोच्ण्छत्पवन सुत्पादयति-
---~------ -- =. - -- ~ ---- ~ ~ - - ~~~ --- -~------ - = ब्दः द
९ ~ 1२ खो खू° २. ॐ ७ । तच मन्लः वा> स १. २९. ९ ।
र-- ९. द. ४; द° ए १० ८०, ९ ए० रद् प. |
₹२-- ९.२. <; ईर ए रपर, द्द् ए००२०.प।
४-- ९.३. ६ ; ९१ ए ।
५-- °व्पाज्यस्य सहि ताभ्यां-ईइति जादिष।
, दू-- नास्त्येतत् पदं जादि पुस्तकं र ।
( देष्प० शत्रा) ॥ परयमक्रागडम् ९९ 9
“तद्यदि ति^ । (तत् तच "यत् इदम् श्राच्यलिप्ताभ्यां पविचाभ्या
मपा सुत्यवनम्, तेन पय एवाष्य (दधाति' स्थापयति संयोजयति ;
राज्यस्य पयःकायेलात् । ्रष्य हदि परम्परया तत्कायत्वात् पथः
प्रतिष्ठितम् ।
एतदेव पारम्पयंणोपपादयति- “ददं दोति। जग्ध्वा" भच्-
यित्वा । “शरदो जग्धिन्येधिकितिः-इत्यदेजेग्धादे शनः ।
“तस्मादिति यस्मारेवं गव्यं पयः परम्परया उदकरमपरि-
रामरूपम्, “तस्मात्” कारण्णत् तत्कायेस्याज्यस्यापाञ्च यदुत्यवने
संसजेनम्, तत् रसस्यैव “सवेल्ाय' सम्यूणेलाय कात्सन्यांय भव-
तौत्यर्यः ॥ २५॥
अध्वयीराज्यावेचणं विधत्ते- श्रयेतिर । एकौयमत सुपन्यस्य
निरस्यति-- “तद्धेक इति। श्रवख्यापयन्तिः ख्यातिरच पश्यति-
कार्मा" ; शअरवेच्यन्तौत्यथः ॥
यान्नवरख्क्यस्य मत खुपन्यस्यति- तदिति। य एवं यजमान
मवेचयन्ति, ते स्वकोये यश्च "क्यं कस्मादेव “खयं यजमाना
एव सन्तोऽध्वयंवो न भवन्ति? कथं वा खय मेव होतारो ग्त्वा
१९-- काण श्रौ ० २.७. ८ | अच मन्तः वा० सं° १. ३१. २।
र पा० ० २, 8. दद् |
इ-- का० खौ सू २.७. € । ऋच मन्लः वा० सं ९. २९. ३।
४-- निघ इ. २९१. ₹-४ । निरू रे भा० ३८< टर, 8 भाग्य
८२ ्ट० |
१९ ख ॥ प्रातपथयत्राद्यणम् ॥ (रेप 9ब्रा०)
याज्यानुवाक्यादौनि नासुन्नुयः?। तेषा माध्वयेवादिकरणणे हेतु
माद-- “"यचेति । "यच खल्वाध्वर्यवादौ तत्कर णमन्लेर्वंडडलरा
द्रव॒ शश्राशिषःः फलप्रायेनाः कियन्ते, तादुक्फलप्रतिपाद्कमनम्त्त-
विश््टि मष्वयेवादिकं कस्मान्न कुयेः ? । तत्परित्यज्य “एषाम्
एकेषां शाखिना मवेवावेच्तणं यजमानेनेव कर्तव्य मिति कस्मात्
कारणात् श्रद्धा जातेत्ययः ।
एवं यजमानावेच्णादि प्रहस्य श्रष्वयुणेव तदवेचणं कायं मिति
म्रतिपादयति-श्यां वा इति दचिणाभिः परिक्रतलादुलिग्मिः
यत् फल माश्रास्यते, तद् यजमानस्टेवेति न तेन ष्रयगाशासनं
कायम् । श्रतो ऽध्वयुरेवाज्य मवेकतेत्ययः ॥ २९ ॥
तदवेच्ण मनूद्य प्रशसति-- “ख इति। अवेचएस्य करणं हि
चचुः; तच्च यथाग्त मेव वस्तु विषयोकरोतोति “सत्यम्? । एतदेव
लोकव्यवहारे संवाद्यन् द्रढटयति- “लस्मादिति। यस्मादेवं चचुः
सत्यम्, तस्मादेव कारणात् विवदमानयोमंध्ये यञ्चच्षा दृष्टवान-
स्रौोति वदति, तदचन मेव श्रद्धाम्, न वितरस्य अ्रुतवानस्मोति
वचन भित्ययेः ॥ २७ ॥
विहित मवे मनूद्य मन्तं विधत्ते-- “ख दरति। योऽयं
““तेजोऽसो ति मन्लः, “ख एषः" “सत्यः यथार्थं एव । कुत इत्यत
शरा द-- “तेजो हो ति । “हिः यस्मात् “एतत्? श्राज्यं ^तेजः' तद्धेतु-
त्वात्, तया शक्रः निमेलम्, श्रतं यागादिदारा श्रमरण-
== ~-~------ =-= ~ ज (जान सा ० ---> (श । ्ज जा् -ी्य्े कामक कण ~ --
१- वा० सं २. ३९. ₹ ।
( खष्यर श्बत्रा०) ॥ प्रथमकागडम् ॥ १९ €.
साघनम् ; यद्वा अग्टतवत्पुष्टिकरम् । “एवम् शआञ्यन्येवंशूपतवात्,
विद्यमानायप्रकाग्रकत्वाग्मन्लः सत्य इत्यथैः ॥२८॥ ४ [३.१.]॥
दति ओसायणाचायेविर विते माघ्वौोये बेद्ाथंप्रकाश्
माध्यन्दिनिश्रतपथभाय्ये टतो याध्याये
प्रयमं नाद्यणएम्? ॥
९-- इह हि त्राद्यणे खक्सम्माजनम्, पलोसन्नङनम्, अज्यावेच्तगम्,
व्षाज्याधिञ्रयणम्, च्पाज्यासादनम्, खाज्योत्यवनम्, पो च्तण्यत्यवनम्,
च्छध्वये¶ राज्यावेच्तगच्ेति कर्माणि विहितानि । तचेयं पद्धतिः-
ध्वयुः स्य उरद्धौत्वा उत्करे पाण प्रच्ताल्य प्रणतानां पश्चात्
प्ागय सुदगम्रं वा स्फ्यं निदधाति) ततोऽपमौद् वेदिमध्ये उदगया
मम्मिह्णोचद्वगे मासाद्य प्रणतानां पदात् स्पचस्योत्तरलः प्रागयर
"मिश्रा मासाद्य इश््रादुत्तरतो बषः पागग्र मासादयति । तत अप्मौघः
स्व॒ मादाय गाद्धेपत्ये पतप्य आप उपस्पृश्य च्यभ्नेः प्राच्यां गत्वा
वेदाग्रेरन्तरतः ्राश्चं सम्मा मूलादारभ्याग्रप्यन्तम्, पि वेदमूजै-
वंद्िः त्यच्च सम्मद अग्रादारभ्य मूलपर्यन्तम्, पनरुम्ौ गत्वा
प्रतप्याप उपस्पश्याध्वय वे समपेयति । ततो जुह्भपभ्टद्भुवाणां खुचा
मप्येव मेव सम्माजेनम् । ककिथोत्ताना खव धार्यमाणाः खुचः
सम्मार्टोँत्यपि स्मतैव्यम् । ततस्तूष्णीं प्ाथिचद्टर्ण ्टतावद्ानं
पुरोडाश्पकचक्रौं च सम्मञ्याद्मौ प्रतप्याच्व्यवे समपंयति । ततः पल्मी-
सन्न्टनम् । तद्यया-- खोद योक्र॒ मादाय गादह॑पत्यातरैकरैत्यां
दिण्ौश्रानाभिसुखो मुध्वत्तुसुपविष्ां परली परिष्ितवस्त्राद् वद्दिः
योक्तोण दिव्यति । अनेकासु पलौषवु सर्वासां योक्रबन्धनम् । ततः
काव्यानि साच्यावेच्तणादौोनि मूत्त खव विस्द्ानि।
ष०० ॥ णतपयत्राद्यणम् ॥ {रप्र ५ब्रा० )
पुरुषो वे यन्नः । पुरूषस्तेन यज्ञो युदेनं पुरुषस्तनुत
ऽखुष वे तायुमानो यावानेव पुरुषस्तावान्विधौयते
तस्मात्पुरूषो यन्नः ॥ ९ ॥
तस्ये मेव जुः । इयु* सुपभद्ात्मेव भ्रुवा तदा
ऽआत्मृन ऽर्वेम्ानि सर्व्वण्य॒ङ्गगनि प्रभवन्ति तस्माद्
भ्रवाया खव सव्व यज्ञः प्रभवति ॥ २॥
प्राण ऽख्व खुवुः । सोऽयं प्राणः सुर्व्वाण्यङ्गगन्यनुसुञ्च-
रति त॒स्माद् खवः सुव्वां ऽनु सुचः सुच्चरति ॥ ₹े ॥
तस्यासावेव यजुः । अथेदु † मन्त्रि सुपभुदिय॒
मेव धवा तद्धा अस्या ऽरवेमे स॒व्वे लोकाः प्रभवन्ति
त॒स्माद् भृवाया रव सुव्वो यज्गः प्रभवति ॥ 8 ॥
अयु मेवु खवा योऽयं पवते । सोऽय मिमान्त्सुव्वां-
ल्ोकाःनुनुपवते तस्माद् खुवः सव्वं श्नु सुचः
सञ्चरति ॥ ५॥
स॒ ऽरखुष॒॒ यन्ुस्तायमानः१ । द वेभ्यस्तायत ऽऋरतुम्य-
ग्ुन्दोभ्यो युद्धविस्त॒देवानां यत्सोमो राजा य॒त्परोड़गश-
स्तत्तदाद्श्य ख्ञात्यमुष्मे त्वा जुष्टं खल्लासौत्येव सु
हेतषाम् ॥ € ॥
^“ जु । सिय'-ड्ति ख, च। † जंड् । श्येद*-इति ख ।
† “सन्नांलोक्षा'-इति क, 'सर्वाह्लोका?-इति ख, ग। ऽ नो?दइति ख, च।
( देच्च° रत्रा) ॥ प्रथमकाण्टम् ॥ २०१
छथ यान्याज्यानि ख यन्ते। ऋतुमभ्यश्चेव तानि छन्दो-
भ्यश्च खच्छन्ते तत्तद नादिश्याज्यस्येव॒ रूपेण यल््ाति
स वै चतुरजनद्ां खललात्यष्टौ क्त्व उपभृति ॥ ७ ॥
स य॒च्चत॒जं हां ख्लाति। कऋतु*भ्यस्तुल्ाति प्रयाजेभ्यो
हि तब्रुह्ञात्युतवो हि प्रयाजास्तत्तदनादिश्याज्यस्यैव
रूपेण गल्लात्यजामिताये जासि इ कुर्याद्युदसन्ताय त्वा
गरौष्माय त्वेति ख्ह्लौयात्तस्मादनादिग्याज्यस्थेव रूपेण
ग्लाति ॥ ट ॥
अथ य॒दष्टौ कत्व ऽउपभति रखल्लाति। कन्दोभ्य-
स्तु्गल्लात्यनुयाजभ्यो हि त॒द्गुलललाति छन्दासि दयनुयाजा-
स्तत्तदुनादि ्याज्यस्यव रूपेण श्ल्लात्युजामिताये जासि
कुया द॒न्ञायच्यं त्वा बिष्टभे! त्वेति खज्लञोयात्तस्मादना-
दिश्याज्यस्यव् रूपण खल्लञाति ॥ < ॥
अथ युचतुद्रुवुायां खरह्लाति। सुन्तस्म तद्यज्नाय खह्लाति
तत्तदुनादि श्याज्यस्यव रूपण शख्ह्लाति कस्मा ऽउ दयादि-
शेदय॒तः सव्वीभ्य ऽव॒ देव ताभ्योऽवद्युति तस्मादुनादि-
श्याज्यस्येव रूपेण खल्लाति ॥ १० ॥
यजमान रव॒जुद्ध स॒नु। योऽसा ऽअरातौीय॒ति सु
ध्रटह्ना । व्य॒तु"-दइति ग । 1 “चिष्टुभेः-दइति च
26
स ॥ प्रत पथयन्राद्यणम् ॥ (यर्घ> त्रा )
ऽउपभत सुन्वक्तेव जुह्ध स॒न्वाद्य ऽउपभुतसन्वत्तेव ज॒दुरणद्य
ऽउपभत्स वै चतुजुद्धां णल्ला^त्यष्टौ कत्व ऽउपभूति ॥११॥
स यच्चतुजं चां खल्लाति । अत्तार मेतैतत्प॒रिभिततरं
कनौोयाध्सं करोत्यथ यदष्टौ छत्व ऽउपभति खल्नात्याद्य
मवेतदपरिमिततरं भयाध्सं करोति तद्धि सुम्टज्ं य॒चात्ता
कनौयानाद्यो भूयान् ॥ १२ ॥
स वे चतुर्जधां खल्लन् । भुय ऽ्ाज्यं खह्लात्यष्टौ क्त्व
ऽउपभुति खल्नन् कनौय ऽखाज्यं खह्वाति ॥ १३ ॥
स य॒चचतुजद्धां खल्न्। भूय ऽखाज्यं खल्लात्यत्तार सेवे-
तत्परिमिततरः कनौयाभ्सं कुव्वेस्तस्मिन्वौयं बलं दधा-
त्यथ यदष्टौ सत्व ऽउपभति खल्लन् कनौय ऽआखाज्छं
गछल्लात्याद्य मवेतदपरिमिततर भयाध्सं कृव्वेस्त॒ मवौय
स॒ुबलौयाध्सं करोति तस्मादुत राजापारां विश प्रावसा-
याप्येकवेश्मनैव जिनाति त्वद्यथा त्वत्कासयते तथा
सचत ऽरतनो द तद्धौौयण यज्जद्ां भय ऽचआ्ाज्यं खल्ञाति
स ॒युज्जुद्धां खह्लाति जुद्व ॒ तज्नुहोति युदूपभुति
ग्लाति जद्वव तञ्जहोति ॥ १४ ॥
तदाहः। कस्मा ऽउ त॒द्युपभृति ्ल्लौयाददुपभुता
न॒ जदोतौति स य॒ज्ोपभ॒ता जह्यात् प्रथग्घेवेमाः प्रजा
*----~--
<: ~: --------------- ------------~~--~---~-~-- --+~------------~
* “हा'-द्ति ख, च । {1 श्रा । त्यत्तार-इति ख, ग।
(रेअ० रत्रा ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ २०३
स्यन्नेवात्ना स्यान्नाद्यः स्यादय यत्तज्जच्धव॒ समानौय
जदहोति तस्मादिमा व्विशः क्चियाय बलि इरन्त्युय
यदुपभृति ख््लाति तुस्मादु श्ष्ियस्यव व्वुओे सति व्वे भ्यं
पश्व ऽउपतिष्ठन्तेऽथ यत्तज्जद्धव॒ समानौय जहोति
तुस्मादयदोत शषवियः कास॒यतेऽयाह व्वेश्य मपि यत्ते
परो निदितं तदाहरेति तं जिनाति त्वद्युथा त्वत्काम्-
यते त॒था सचत ऽरुतेनो ह तद्धौयेण ॥ १५ ॥
तानि वा ऽर्तानि। हन्दोभ्य ऽाज्यानि ग्यन्सं
स यचतजह्वां खल्लाति गायय्ये तद्गह्नात्युथ य॒दष्टौ कत्व
ऽउपभुति ख्ह्लाति चिष्टुजगतौभ्यां तद्ह्लात्य॒थ युच्चतुद्ं-
वायां ग्ह्नात्यनुष्टमे तद्ल्लञाति व्वाग्वा ऽआअनुष्टब्याचो
वु ऽदद्ः सुव्वं प्रभवति तस्माद् भ्रुवाया ऽरुव सुन्वा यदः
प्रभवतौयं व्वा ऽअनुष्टुवस्यं वु ऽद्रद सुव्वे एभवति
तस्मादु धभुवाया ऽरखुव सुव्वा यन्नः प्रभवति ॥ १६ ॥
स शह्लाति। धाम नामासि प्रियं देवाना सित्येतदे
` देवानां प्रियतमं धाम यदाज्यं तस्मादाह घाम नामासि
प्रियं देवाना मित्युनाशष्टं देवयजन मसौति व्व॒ज्रो
याज्यं तस्मादादानाश््टं देवयजन मसौति ॥ १७ ॥
सु रतेन यजुषा । सकृच्नुह्धां खल्लाति चिन्तूष्णौ
मेतेनेव यजुषा सक्दुपभूति खल्ाति सत्त छत्वस्तृष्णी
०४ ॥ श्रतपथयत्राद्यणम् ॥ ( रप्र ५ब्रा०)
मेतेनैव युजुषा सक्र भरुवायां ज्ञाति चिस्तष्णं तदाह
स्त्िस्िरेव युजषा खह्लौयात् विद्धि यन्न इति
तदु नु सकुत्सरदेवातो चेव चिषटह्ौत॒ सम्यद्यते ॥
१८॥ ५॥
॥ इति दितौयप्रपाठके पञ्चमं ब्राह्मणम् [ ३. २. | ॥
श्रय लुह्धपण्र्भुवस्ेतस्याज्यस्य खवेण^ ग्रडणं विधिन्सुस्तत्ससु-
दायस्य पुरूषावयवकल्पनया स्तुत्यं तत्साध्यस्य यज्ञस्य पुरूषताद्ाम्य
माद-- “प्युरूषो वा दति । ताद्ात्य सुपपादयति- “पुरुषस्तनेति ।
पुरुषप्रयज्न निवत्येतवा द्यन्ञस्य युरुषत्व मित्यर्थः ।
एष वा इत्यादि । यत एवं यन्नः पुरूषः, अतः “एषः? यन्नो
विस्तायमाणः, यद्वयवपरिमाणएविग्िष्टः युरुषः, तादृगव्रयवपरि-
माणएविशिष्ट एव विधौयते ॥ १॥
तादु गव्यवक्तं सि मभिनयेन दगेयति-- “तस्येति! या जह्हः", खा
“दयम् श्रयम्, दचिणो बाङरित्ययंः। तया या “उपग्छत्, सा (यम्
वामबाह्ः । भ्रुतरा “श्रात्माः मध्यदेदर इत्ययः । श्रत एव तेन्िरो-
यके विस्पष्ट मान्नायते-- “जदं चिणो दस्त, उपग्टत् सव्य, ्रात्मा
भूवेति* । ध्रुवाया श्रात्मत्र सुपपादयति-- “तद्या दति । “श्रात्मनः'
९-- “खादिरः खवः०--°पणंमयौ जद्ः---°च्याश्वत्थौ उपमभ्टत्०--°
(> ह +
वेकङ्लतो ध्रूवा०--°णतद स्वचा रूपम्?*-इति ते°सं° २.५. ७ ।
२-- “रश्व'-इति ठ। द-- "देदमध्य"- दरति जादिषु ।
9-- ते° त्रा र्, द. ९; ख्य पाणो वै खव. द्रत्यारम्भः।
( दच्छ° रव्रा° ) ॥ प्रयमकाणडम् ॥ २०१
मध्यदेहादेव (दरमानिः परितो वन्ैमानानि दस्तपादादोन्यङ्घामि
सर्वाणि श्रभवन्ति' उत्पद्यन्ते । यस्मादेवं लोके तस्माद्" भरुवाया
्रात्मलात्, तस्या एव सकाशात् छत्छ्लोऽपि यन्नः प्रभवति उत्पद्यते ।
भरृवास्वस्याज्यस्य सवंयागसाधारण्य मनेन प्रतिदितं भवति\॥ २॥
जङादिषु सर्वासु खच खवस्य सश्चरण समुपपाद् यितु तस्य
प्राणएश्छपता माद “प्राण ऽएवेति । देदमध्येऽवख्ितः प्राएवायः
यस्मात् सर्वाङ्गानि नाडोभिः क्रमेण व्याप्नोति, तस्मात् तदात्मकः
ख्वोऽपि जद्धाद्याः सर्वाः स्च" श्रनु"लच्छ क्रमेण स्ञ्चरति।॥₹॥
एव पुरूषावयवा दि कन््यनयाः जह्छादिससुदायं प्रशस्य, लोक-
तादाव्यप्रतिपादनेनापि तं प्रणंसति-- “तस्येति । "तस्य" यन्ञस्य श्रसोः
दूरदेगेऽवख्िता द्यौरेव जृद्धः; दद मेवान्तरिच् सुपग्डत् ; “दय
मेव" ग्डमिधरैवा ; जुङ्ादयो लोकच्नयात्मिका इत्ययः ।
अस्त्वेवं किं तत दइत्याद-- “तदा दति। "तत् तया सति
चस्याः च्द्म्या एव सकाशात् यस्मादिमे सवं लोकाः प्रभवन्ति"
उत्पद्यन्ते, तस्मादेव कारष्णत् ष्रयिव्यात्मिकाया ध्रुवाया एव्र सवी यन्नः
प्रभवति । इतोऽपि ध्रृवाख माज्यं सवयागसाधारण मत्ययः ॥ ४॥
श्रस्मिन्नपि पचे खवस्य सर्वासु सक्त स्च्चरण सुपपादयति-
श्रय मेवेति । "योऽयं" लोकचये वायुः "पवते" वाति, तद्त्मक
एव स्रवः । “सः” च वाद्यो वायः, यया सर्वान् लोकान् “श्रनु'लच्छ
९-- नास्त्येत दाक्यं ड-पुस्तके ।
र-- च्छाध्यात्मिकमावेनेत्यथंः । च्छा० उ० १. २ उद्यम् ।
द-- इदं व्याख्यान माधिरैविकम् । च्छा ०२. द् द्यम् ।
२०६ ॥ प्रतपथयत्राद्यगम् ॥ ( रप्र ५ न्रा)
सञ्चरति, तथेव तदात्मकस्य सृवस्यापि लोकचयात्मिकासखु सच्
सञ्चरणं यक्त मित्यथेः ॥ ५॥
श्रय तासु सत्त श्राज्यय्षण विधित्छुः तस्य पुरोडागश्रादि-
हविरन्तर वत््रसक्त देवता श्नपूवेकत्वं निवारयितु माद-- “स॒ एष
इति । *तायमानः' विस्तायमाणो यन्नः, प्रथम मन्न्धादिग्यः प्रधान-
ग्डतेभ्यो "देबेभ्यः' तादर्थ्य चतूर्थो देवतायं (तायते विस्तायैते ।
°"तज्ञु विस्तारेः२- इत्यस्मात् कमंणि यकिर “तनोतेयं कि-द त्या ्वम्* ।
ततः “चछलुभ्यःः वसन्तादिभ्यः म्याजदेवताभ्यः, "छन्दोग्यःः गाय
ादिभ्योऽनुयाजदेवताभ्यञ्च ; तायत दति शेषः । तच पुरोडाग्रादि-
लच्णण “यत् विः”, तत् देवानां खग्दतम्, अतस्तत् देवताना
मादेगश्रपुरःखर ग्रहोतयम् ।
कुत एतदित्यत श्राह-- “एव मिति । एव मेव डदि तेषाम्
अरग्नयादिदेवतानां दशेपूषंमासादिषु सोमयागादिषु च नामादेश-
विशिष्टा मन्लाः समाचाताः। “श्रग्रये त्वा जुष्टं ग्टल्ञामि- दति.
“श्र्रोषोमाभ्यां ला जष्टं ग्टहामिः-दति९ पुरोडाशनिर्वापेः;
सोमरसग्रदणव्वेन्द्रवायवादिषु “डपयामग्टद्ौतोऽसि वायव दन्द्र-
वायुभ्यां ला-दतिः॥ ई ॥
"=-----~-- -----~ -----------~
९-- पा० स्ह १. ४. 88. वा ९ । व धा १ प१९९.॥
इ-- पाण०्ख्० २. १. दऽ । 8४-- पा० ख्० दु. 8. 83।
५-- वा० सं*९.२०.२ (इष्टापि ८० अपं, ५५ ए ९ पंर)।
द्-- वा० सं० ९२०. द (इद्धापि भद् एर पंर)।
वा० सं° ७.८.९१, २। ते सं०९. ४. ४; व्रा° इ. ४. ७।
( इच्पर रत्रा ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ २०७
“श्रयेति । चरथ तस्मिन् यज्ञे यद्ाज्ययषणम्, तत्रयाजानुयान-
देवतार्थम् ; "चः-शब्दादेव सखिष्ट्द्यागाथेञ्चः । (तत्? तया खति
तत्? श्राज्यं देवतानाम ्रनादिश्य'ः श्रुता च्राज्यखम्बन्धिनेवः
स्टपेण ग्टाति । श्राज्यसम्बस्धि रूपञ्च देदताया अनादेश्ननम् ; “न
वा एतत्कस्यैचन टरेवताये दविग्टहन्नादिशति यदान्यम्?-दति
नाद् श्ननस्य तद्धम्मतया प्रागान्नातच्लात्?।
अय जष्टपग्डतोराज्यग्रदणं विधत्ते- “स वा दति। जङ्ां
चतुर्वारं खवेणणाञ्यं ग्टलौयात् ; उपम्डत्यष्टवारम् ॥ ७ ॥
तच जह्स्थ मान्यं किमयं मित्याशद्खा ततप्रयोजन माङ्
“ख यदिति। के पुनस्त च्छतवः, येभ्यो जृहहस्य माज्यं भाग दृत्यत
रा (प्रयाजेग्य इति। प्रयाजदेवता डदि तवो वसन्ताद्याः,
तेषां च नामादेश्नरदित मेवाज्यं ग्रहोतव्य सिव्युक्रम्*; तदिदानौ
मनूद्य तस्य प्रयोजन माह-- “तदिति । “तत्” तया सति तत्"
नादिश्व यदणम् “श्रजाभितायेः जामितादोषरादह्ित्याय सभ्यद्यत;
ह विग्रेदणाज्यग्रदणएयोदंवतारे शने सत्येकरूपेणाजामिता स्यात् । त
मिमं दोषं विपचे दशेयति- “जामि हेति॥प८॥
नो पम्डताचज्यम्य विनियोग माह-- ““्रयेति। श्रच कन्दसां कः
प्रसन्ग दत्यत श्राद- ्रनुयाजेभ्य दति। गायच्यादिच्छन्दोरूपा
२-- “वशि छत्र यच्नायञ्च'-दइति ठ, ड ।
(4 ५य् = ,
२-- “ाज्यसवरूपसभ्वन्धिनि व'- इति जादिषु
इद-- < ७ ए० १२ पं०, १२०८०१२ पं०।
४-- २०९ एर पर ।
२०८ ॥ प्रतपयत्राद्छयाम् ॥ (रपर भव्रार)
ह्यन्याजदेवताः ; श्रतोऽनुयाजेभ्य एवोपभ्ति तदाज्यग्रदणम् ।
अचापि देवतानादेशनं पूवंवज्नामितादोषरादित्यायत्याड-
"तदिति । पूर्व॑वद्िपच्े बाध सुपन्यस्यानादेश्न सुपपादयति-
"जामि दति ॥ < ॥
भरुवायां चतुयद्णवि धिपुरःसरः तत्मयोजन माद-- “श्रयेति ।
भ्रौ वाज्ययदण मप्याज्यधमंख दे वतानादे शनलच्वणेन कर्तव्य मित्युक्त
अच देवतादेशनस्य प्रसक्तिरेव नास्तोत्याद- "कस्मा उ द्यादि-
रोदिति । "यतः" यस्मात् कारणात् घ्रुवास्य माज्यं यन्ने यावत्यो
देवताः सन्ति, तावतोग्यः सवभ्यि एव देवताग्यः अवद्यति
विभज्य ॒ग्रह्ाति, श्रतःः भवेदेवताखाघारण्णात् देवताविशेषस्य
उदेशनं न सम्भवतोत्यर्थः । श्रत एव ते्तिरौयक्े समान्नायते--
“यज् जुङ्ां ग्लाति प्रयाजेभ्यस्तद् यद्पग्डति प्रयाजानुयाजेभ्यम्तत्,
सवस वा एतद्यज्ञाय ग्रह्यते यद् भरुवाया माज्यम्'"-द्तिर ॥१९०॥
अरय जह्टपग्डतोराज्ययदणस्य चतु दि सद्याविशेष सुपपाद यितु
माद-- “यजमानम एवेति । (यजमान एव जह म "भागौ, तस्य
जह्र्भाग दत्ययेः । “लचत्यभ्भ् ताख्यानभागवो पा सु९"-दत्यनोः
कमंप्रवचनोौ यत्नम् ; “कमंप्रव चनो ययुक्त°-द्ति* दितौया। तथा
यश्च॒ श्रस्नेः यजमानाय श्ररातौयतिः श्ररातिः ग्रच्ररिवाचरति,
सः 'उपभ्टत मनुः उपणश्डत् तस्य भाग इत्यथैः) श्रत एव
१-- <७, १०८, २०७ ए 8 प> । २ ते" त्रा २. इ. ५. ५।
~~ पा स्9 र. ४.९८६० | 8 --- पा (च) न्ट द स= |
( इच्छ० रत्रा) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ २०८६
तेत्तिरौयकम्- “यजमानदेवत्या वै ज॒ह्टः भ्ाद्रव्यदेवत्योपश्डत्”-
दतिः ।
तथा भोक्तुः भोग्यस्य९ च क्रमेण जह्टपम्तौ भागावित्यार-
“श्रन्तेव जुह् मिति। तङ्भागत्वेन तन्तादाम्य माह-- “श्रत्तेव
जद्टरिति ।
प्राग् विहितं तयोराज्यधदणंर स्त॒त्ययं मनुवदरितु मनुसन्त्ते -
सवा दति ॥११॥
तच जां चतुरंदहण मनुद्य सद्यान्न्यौ यस्त्वं प्रशंसति-- “स
यदिति। जुदा अन्तृरूपत्वादर् ्रष्टसद्यातः चतुरद्याया श्रन्योय-
सव नान्तार मेव परिमिततरम्, श्रत एव 'कनेयांसम्" अन्यौ यांसं
करोति ।
उपम्टति आ्राज्यग्रदणसद्या मनूद्य तद्भयस्त्वं प्रशसति-- “श्रय
यदिति । अ्द्यश्हपा ्युपश्छत्, तच भो क्रश्टपजृहटत : खदा बाडच्यात्
आद्यं" भोग्यवस्तुजात मेव श्रपरिमिततरम्? अधिकतरम् ; रत
एव ग्यां खम् बङ्कतरम्, अतिश्येन बहलं करोति ।
“तद्धि सण्डद्ध मित्यादि । यत् खल् भोक्ता मल्पो यस्वम्,
भोग्यवस्त॒जातस्य च श्यसवम्, तत् खल् सग्डद्ध भित्ययेः ॥१२॥
जह्टपम्डतोराज्ययदणो प्रति नियतं धमे विशेषं विधत्ते- "सवा
९ ~~ ते० ना° द. २.५४. ४।
२-- "भोक्तमोग्यम्य-इति जा्िषु, एच । "गीक्तैमज्यस्य'- द्रति ड
द२-- ईदेव अश्थमनवमकण्डकिाभ्या मिति शेषः (२०९ ०) ।
९.० ॥ भतप्रयन्नराद्यगम् ॥ ( गरप० ५ब्रा )
दूति। श्यः बहतर मधिक माज्यं जङ्णां यथा भवति तया
सम्यक पूरन खुवेण कन्तेव्यम् ; "कनोयः' श्रल्यतरम् उपश्टति
गदह्यमाण माज्यं यया भवति तथा श्रद्धपूंसतवेण कार्यं
भित्ययेः ॥ ९२॥
जौ दवाज्स्य विदितं ग्दयसव मनूद्य अशंसति-- “स यदिति।
ग्रदणसद्याद्वासेन भोक्तार भोग्यजातात्९ श्रल्पो यां संः जुर्वन् ग््यो-
ग्रहणेन तस्मिन्" भोक्तरि अधिकं "वोः सामथ्ये तद्धेतग्रतं "बलं
चत स्थापयति ।
ओौ पञ्डताज्यस्य विहित मल्पो यस्त मनृद्य॒प्रशंसति-- “श्रय
यदिति। सद्धाधिक्येन भोग्यपदाथं मपरिमितं कुवन्, श्रल्यो यस
राज्यस्य य्रदणेन "तम् श्राद्यम् श्रवोयंः वौयंरद्दितं बलरदह्ितं च
करोति। “तस्मादिति । यस्मादेव माधवो बलर दितः श्रवलोयान्,'
तस्मादेव कारणात्, सार्वभौमो राजा", “च्पारां' निरवधिकं
विशं राच्ये भ्रावसायः प्राप्यापि "एकवेश्नेवः एकग्टदात््मनैव
“जिनाति जयति, खाघौनं करोति । तत्र च सत्वत्-त्वत्, एकमेकां
वस्त॒ यया कामयते, तया सचतेः समवैति, प्राप्नोति । शल्त्-
न्दः एकशब्द्-समानायः ; “उत त्वः पश्यन्न ददं वाचम्”
दत्यादौर तया दृष्टत्वात् ¦ यद्रा तदिति निपातश्चार्य" ; “जिनाति
च, यया च कामयते"-दति योज्यम् । तदेतद्रान्नः सामर्थ्यम्,
एतेनेव वीयं जनितम् ; "यद्" वये जुङ्कां ग्योयदरेन भोनुरिष्यन्न
९-- .भोज्यजाताङ्'-इति ट । र-- वलोयंसः?- दति ठ ।
ए-- ट ० सं ° २०, ७९, 9 । 9-- निरु० १. द्. ५।
( उेवख० रत्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ २९९
भित्यथेः । जद्पण्टर्टतयोराज्यथोजकेैव होमः कन्तेवय इति
विधत्ते “ख यदिति ॥१४॥
उपगतो ₹रोमसाघनल्ाभावे तच्ाज्ययहणं किमयं मित्या जि-
पति- ““तदाइ्रि ति । उपश्डति यदणं समये यिय्यंस्तावन्तस्या ₹दोम-
साधनले दोष माह- “ख यद्धोपग्छतेति। हो मसाधनले जह्वदुप-
ग्डतोऽपि सवातग््याद्ल्रस्थानोयाः (दमाः सर्वाः प्रजाः, रान्ञःर
सकाश्रात् शछयक्ः स्तन्ा एव भवेयुः ; तथा च राजा नेवान्ता
स्यात्, राज्य मपि नैव भोग्यः भवेदित्यर्थः ।
रौ पश्त माज्यं जा मानोय, तयैव होमे तु नोक्त दोष
दत्याद- “य यदिति।
चोमाभावे च उपमग्डति कस्माद् ग्र भिव्यस्योत्तर माह-
“रय यदिति । यस्ममारेव होमाय जह मपेचमाणाया सुपम्रत्याञ्छं
ग्टद्यते, तस्मादेव कारणात् “चजियस्य व्रः रच्तायथं च्जियाधौनत्वे
सत्येव, वेश्यं "पश्वः गवाद्याः उपतिष्ठन्ते । उपम्टति यदणादेश्यस्य
धनसम्द्धिभेवतौत्ययंः ।
श्रय यदित्यादि । यस्मादौपन्टत माज्यं समानय जङ्केव
जुदोति, नोपग्डता; तस्माद्यदेव ख च्च्चियः कामयते, श्रयः
रनन्तर मेतं वेश्यं न्ते । कथ मिति । ह वेश्य} नतेः तव “परः
पर स्तादन्यच्च गोप्यस्थाने निहितं “यत्? घन मस्ति, तदादरेति।
एव सुक्ता तं वेश्यं “जिनातिः धनापददारेण होनं करोति ।
अन्यत्पूवेवत् ।
-----~ ~~~
१-- “त्तराच्चः"- दति नादिष्,एठेच। र-- भोज्यं-दति ठ।
२२२ ॥ प्रतपचयन्राद्ययम् ॥ (रध ५ना०)
“एतेन इ तद्धोयंण-इति । श्रौ पम्टताच्यस्य, क्समानयन-
जनितवौेत्ययंः ॥ ९५ ॥
भ्रौ वस्याच्यस्व प्रागुक्तः स्वं यन्नसाधारण्घं द्रढ यितु जका दिष्वाज्य-
ग्रदणं प्रकारान्तरेण प्रशंसति- तानि वा इति।
सामान्योक्र विद्ण्णेति- “स यदिति । प्रायम्यसाम्यात् पाद्
चतुष्टयोपेतलेन चतुर्धा साम्या जां ग्रहणं गायच्ययं मित्ये ।
ननु चिपदा गायत्रो, कय मस्याख्॒तुस्स॒द्यायोगः ? सत्यम् !
अष्टाचरः पादैस्तिपदा, षड्चरः पारैम्त॒ चतुष्यद्ापि भवति ।
अत एवान्यचान्नायते- “सषा चत्ुम्यदा षड्विधा गायकौः?-दूतिर।
चिष्टबजगत्यो मिलितयोः पादाना मष्टसद्या भवति । तथाचोप-
ग्छत्यष्टृत्वो ग्रहणं ताभ्या मयं सम्पद्यते, एव मेव पादसद्ा-
साम्यात् भ्रुवायां चतुग्ंदण मनुष्टुबयं भवतौत्ययेः ।
अनेन ध्रुवायाः" श्रनुष्टुबयो पज वनेन तत्स्धस्याज्यस्य सर्वयन्न-
साधारण्छ मभिपरेत्याद- “वाग्वा इति । “अनुष्टुप च वै सप्तदश
सममवताः: सानु्टुप् चतुरुत्तराणि ्न्दास्यदष्टजत षड्न्तरानस्तो -
मान्सप्तद्ग्रः""- द्रति" सामन्राह्यणे सवेषां कन्दसा मरुष्ुपसकाश्रात्
ख्षटेरा्नातलात् सा वागात्िक्रा ॥
९-- ““्यौपभ्टदाज्यस्य'?-दइति जादिष्, ““उपग्रदान्यस्य'?- दति ड ।
२-- इदेव दितौयटतोयचतुथकष्डिकासु नव्यम् (२००, २०५ ट) ।
इ-- सा० च्छा ब्रा ५.१२. ५।
४-- श्ुवायाम्?- क्ति ज, भ, ज, ट, ड |
५-- सा० तान ना रन्प०र ख|
( रे० रन्ना० ) ॥ पथयमक ण्डम् ॥ २१
"वाचो वा दृत्यादि। वाचः शब्दस्य सकाश्रात् 'ददः स्व
मयेजातं प्रभवति । अत एव जगतः शब्द विवन्तव माङः
“अनादि निघनं नद्धा शन्दतत्वं यदच्तरम् ।
विवत्तंतेऽ्यभावेन प्रक्रिया जगतो यतः दतिः ।
तयान्यज्नापि शन्दानुवेधात्तत्कायेल मयेप्रपञ्चस्योक्तम्-
“न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः णन्दानुगसादूते।
श्रनुविद्ध मिव ज्ञानं सवं शब्देन गम्यते९''-दूति।
यस्मादेवं वाचः सवंजगदूत्पत्तिरतुनम्, तस्मात् तत्छम्बधिन्या
भरृवाया श्रपि सवंयच्नदेतुलं यक्त मित्ययंः ।
दतोऽपि भरुवायाः खवेयन्नदेतुत् भित्या द “दयं वा च्नुष्टुष्”-
दति ॥९६॥ |
विदित मानज्यग्यदण मनृद्य मन्त्रः विधत्त “ख इति । मन्त
गतस्य घामग्नब्दस्य विवकतिति मयं माद-- एतद्धा इति धाम-
शब्दस्तेजो वाचो" ; तद्धेतुत्व दाज्य मपि धामेत्युच्यते दत्य: । मन्ल-
शष मनूद्य तचाना्ष्टपदस्य तात्पयेगम्य मयं माद- 'च्ना्टष्
मिति । “हिः यस्मात् श्राञ्यं वः ““टतं खलु वे देवा वज्रं
कत्वा सोम मघ्रनः- दतिः अ्रतेः। वचश्च धषिंतु मश्क्यल्ाद
अना्टषट. श्रतस्तद्त्मकत्वाट्ाचज्य मप्यना्टष्ट मित्ययंः ॥ १ ७ ॥
९-- इरिकारिकंषा। ₹-- वाक्यपदोयश्चोक ख्वः।
इ-- वा० सं ९. २२. ४ । काण खौ ख० २.७.१९, १्।
४-- निस० <€. र. ॐ चष्यव्यम् । अ० को० २. ४.१८. १०४ । “छते
शितो तम्बस्य धाम?"-इति च्छ सं २. द. १२१ ।
५-- सोम मग्रभौत्'- द्रति म्। ई उपरिद्टादिद्धिव ४.९१. ४.८।
२९४ ॥ ण़्नतप यन्नाद्ययाम् ॥ (रेप. ५त्रा)
श्रनेन मन्लेण दण विशेष माद-- “स एतेनेति ।
पचान्तर माह “तदाङ्रिति । (तत् तत्न ग्रदणविषये ब्रद्ध-
वीदिन श्राह" शअरनेन मन्ल्ेण जह्ादिषु “चिस्िः ग्द्लोयात्९ ।
तया च समन्लकयदणस्य प्रत्येकं जिराटत्तत्वात् यज्ञस्य चिद्धक्लं
सिष्यतौति तेषा माग्यः९ ।
खत्वपच्चं निगमयति-- “तदु जिति । सर्वास्लपि खनु सछ-
व्छकदेव मन्लेण गरह्ोयात् । अच मर्द ग्रदफएपक्तेऽपि हदि यदणस्य
विलसद्ा समादारेण सम्पद्यत दत्ययंः॥ १८।५[३.२.]॥
दति ओौसायणाचायेविरचिते माधवौये वेदार्थ॑प्रकाशर
माध्यन्दिनिग्रतपयभाय्ये ठतौयाध्यासे
दिलौयं ब्राद्यणम्र ॥
९-- पच्तापच्तविचास्तात्पथं का श्चौ° २. ७. १५३-२७ ख० पर्या लोच्म् ।
२-- “'घवायान्च जुद्धवत्??- इति का० खो० सू २. ७ १९८ |
दे इदतु ब्रद्यणं रख्कव कम विदित माज्यनिनयनं नाम । तचरेयं
पद्धतिः-- खध्वयुः सव्येन जुद्धं वेदं च गरद्छौत्वा दच्तिगोन सखव मादाय,
तेनेव खुतरेणाज्यस्थाल्यःः तूष्ण माच्च मादाय मन्ते जुङ्कां निनयति ।
निनयनं ग्रदणम् । जुङां चतुरः खवान् ग्ररह्णाति । तच मन्लेयोक वारः
विस्तूष्णोम्, अयवा चिमन्लेग सछटत् तू ्णीम् । तत उपमम्रति ऋद्टछत्वः
तये वाज्यस्य सद्धं क्सैव्यं भवति । तचेकवारः लिवारः वा मन्त
प्रयोगः; मन्त्रस्तु स ख्व । ततो ध्रुवायां तयेव चतुर्मयम् । तचापि
जुह्का सिव सङ्कत् चिवां मन्लप्रयोगः। मन्लख् स खवेति विवेकः ।
( शेख० देत्रा° ) ॥ पथम काण्डम् ॥ ९५
प्रोश्णौरध्व्य"रादत्ते। स॒ ऽडइश्य मेवा प्रोक्षति
कृष्णो ऽस्याखर्ो््यये त्वा जष्टं प्रोक्ामीति तन्मध्य
मवेतदस्मये करोति! ॥ १॥
अथ व्वेदिं प्रति व्वेदिरसि बहिषे त्वा जष्टं
प्रोक्षामोति † तन््ेध्या ? मेवेतद् . बदहिषे करोति ॥ २॥
अयास्मं बदिः प्रयच्छति।। त॒त् पुरस्ताद् यन्थ्युा साद्-
यति तत् प्रोक्षति बहिरसि सुग्भ्यर्वा जुष्टं परोश्ा-
सौति तन्ेष्य सेवेतत् खगभ्यः करोति ॥ ३ ॥
अथ याः प्रोक्षण्यः परिश्ष्य॒न्ते। ताभिरोषधौनां
मूलान्युपनिनयत्य॒दित्ये व्युन्दन मसौलौयं वै एथिच्य-
दितिस्तदस्या ऽखवेतदौषधौनां मुलान्युपोनत्ति ता
ऽदइमुा अदधुमूला ऽखौ पधयस्तस्माद्यद्यपि शुष्काण्युग्राणि
भुवन्त्याद्रख्येव मूलानि भवन्ति** ॥ ४ ॥
चथ व्विख्श्स्य ग्रज्धिम् । ` पुरस्तान््रस्तर ग्ह्हाति
व्विष्णो स्तुपोऽसौति यज्ञो वे व्वुष्णस्त॒स्येय सेव! शिखा
* रुध्वयु"-इति ग । { "ति?द्रति क, ख ।
{ शपोच्तसि'-द्व्येव च। ९ “लन्म्रध्य-इति क|
| श्पुयच्छन्ति-डति क, ग । ¶ "पोच्ताभि-दरव्येव च|
** नन्ति" द्रति क, ख| 11 “ख मे'-दति ख, च।
ररर. ॥ प्तपयत्राद्य णम् ॥ ( रप त्रा)
स्तुप रता मेवास्मिन्नेतदधाति पुरस्ताद् खह्लाति पुर-
स्ताद्ययई स्तुपस्तस्मात्परस्ताट् ख्ल्ाति* ॥ ५॥
` श्चथ सननं व्विखध्सयति । प्रकत वास्य स्तौ
व्विजायत ऽइति तस्मात् सन्नहनं व्विखः्सयति तर्द-
शिणायाभ श्रोणौ निदधाति नौविद्ैवास्येषा दश्िणत्
ऽइव हौयं नौविस्तुस्मादशिणायाः श्रौणौ निदधाति
तत्पुनरभिच्छादयत्यसिच्छनरेव यं नौविस्तस्रात्पुन-
रसिच्छादयतिः॥ & ॥
छथ वरदं स्तरणति। अयं वे स्तुपः प्रस्तरोऽथ
यान्धवाच्चि लोमानि तान्येवास्य यदितरं बरिस्तान्ये-
वास्मिनेतदधाति तस्माद स्तणाति ॥ ७ ॥
योषावे व्वेदिः। ता। मेतदेवाश्च पर्यसते ये चे
बराह्मणाः शुखुवासोऽन्चानास्तष्ेवेना मेतत् पयासौने-
षनघ्नां करोत्यनस्मताया ऽरखव तस्मादहं स्तरणति ॥ र ॥
यावतौ वे व्वदिः" । तावतौ* एथिव्योषधयो बहि-
स्तदास्य मवेतत् थव्या सोपौदधाति ता ऽसा
# (ति?-द्रति क, ख। { (ति!-द्रति क, ख ।
[| < ८ ॐ =
{ “गाव्य । य?-ईलि क, ग । ९ “वं व्वदिः-दइलि क, ग ।
| °्व्वेदि । स्तात क, ग । 4 "वै व्वेत्दिःः-इति क, ग ।
"* दि । स्तावतो'-इति क, ग ।
( देख देना) ॥ पथम काण्डम् ॥ २१.७
ऽअस्यां शथिव्या मोषधयः प्रतिष्ठितास्तस्मादाडं
स्तृणाति ॥ € ॥
० ॐ,
तदं बहलुः स्तणोयादित्याहः । यच वा ऽअस्यं
बहलुतमा ऽञओओषधयस्तदस्या ऽउपजौवनौयतमं तस्माद्
(र © ०८9
बहुल स्तरणौयादिति तदं तद्ादन्तयेवुाधि चित्
स्तणाति विद्धि यज्ञोऽथो ऽपि प्रबदे* स्तखौयात्
स्तणन्ति बद्िरानुषरिति यपि † णभ्य॒नूक्तं मधर मूलः
स्त॒णात्युधर मूलाः ऽइव होमा ऽस्यां एयिव्या सोषधयः
प्रतिखितास्तस्मादुधर मूलः स्तृणाति ॥ १० ॥
स स्तणाति । ऊणेष्रदसं॥ त्वा स्तणामि स्वासस्थं"
देवेभ्य ऽदति साध्वीं देवेभ्य ऽडन्येत्रैतदाह यदा होणे-
ख्रदसं "त्वेति स्वासस्थां देवेभ्य ऽडति स्वासदां देवेभ्य
ऽइत्यवेतदाद* ॥ ११ ॥
भि = ~
थाच कल्पयति। शिरो व॒ यज्ञुस्यादहवनौयः
#ि
पव्वुङ्गा†† वे शिरः पूर्व्वा सेवैत्यज्ञस्य कल्पयत्युपर्यु
* प्मव्वु दि ०-इति ख, “पवद्ध"- इति च ।
{ ^त्डधि' च, न्डषिः-दति च-खद्धौ ।
{ '^ले1*-ङ्ति च!
॥ शस्त्गा । ्युणेख्रदसं'- इति काग । ¶ खासंस्थाः-दइति क, ग ।
{1 पूर्न्वऽर्ी?-दति च।
ऽ “तिः-दति ख ।
“* -इति ख ।
29
न्ख ॥ प्तपथयब्राच्छणम् ॥ (गप्र न्ना)
परि प्रस्तरं धारयन् कल्पयत्ययं वे स्तुपुः प्रस्तर ऽखत
मेवास्मिनेतत्परतिद्धाति तस्मादुपयंपरि प्रस्तरं धारयन्
कल्पयति ॥ १२ ॥
अथय परिधौन्पुरिदधाति। तदयुत्परिधौन्परिदुधाति
युच वे देवा ऽञ्चुमेऽ्चिः दोय मुाटणत तद्धोवाच न
वा अद मिद् मुत्सहे युद्धो होता स्यां युद्धो इव्यं व्व्े-
यन्त्र न्पुव्वान्प्रारङ्गं ते प्रुधन्विषुस्ताचु सेऽवकल्पय॒ताथ
वा ऽअहं मेतद्त्साख्ये युद्धो इोता स्यां युद्दो र्य
व्वुद्ेय मिति तथेति तानस्मा ऽरुतानुवाकल्पयंस्त्
ऽणुते परिधयः ॥ १३ ॥
स॒ दोवाच । व्व॒ञ्चः वै तान्वषद्धारः प्रादणग् वजा
व्वषड्कारादर् बिभेमि यन्मा व्वुज्रो व्वषद्ारो न॒ प्रख्ञ्ज्या-
देलैरेव मा परिधत्त तथा मा व्व॒ज्री व्वषड्धारो न
प्रवश्यतौति तथेति त॒ मेतैः पुयदधुस्तन्न व्वज्ो व्वष-
द्वारः प्रारणक् तङरम्मवैतदस्नये नच्यति युदेतैः परि-
दधाति ॥ ९४ ॥
त॒ ऽ हेतु ऽऊचुः। इद्* मु चेदस्मान् यन्न
युडक्था स्वे वास्माक सुपि यन्न भाग ऽइति ॥ १५ ॥
तथेति देवा ऽच्न्रुवन् । युददहिष्यरिधि स्कन्त्स्यति
* “ऽऊचु । रिद्"-इति क, ग।
( रपर रत्रा?) ॥ पथ्यमकारडम् ॥ २९६.
तचुष्मासु इत सुथ युद्ध उपर्युपरि होष्यन्ति त॒चो*
ऽविष्यत्यथ यदग्नौ दोष्यन्ति तद्यो ऽविष्यतैति स यदभ्रौ
जुद्धति त॒देनानवत्युथ य॒देनानुप॒युपरि जुद्धति त॒देना-
नवत्युथ युददिष्यरिधि स्कन्दति तदेतेषु हतं तस्माद् इ
नाग इव स्कन्तुटं स्यादिमां वे ते ध्रथिवौ। प्राविशन् यदा
ऽइदं किञ्च स्कन्दत्यस्या मेव तत्सव प्रतितिष्ठति ॥ १६ ॥
सु स्कन्तु मयिष्टश्ति । भुवपतये साहा समुवन-
पतये स्वादा भूतानाम्यतये सख्वाहेत्येतानि तै तेषा
मद्मौनां नामानि यद् भवपतिभवनपतिभ्रूतानाम्यति-
स्तद्यथा व्वुषदकतः इत मेव मस्येते्ठसिषु भवति ॥ १७॥
तङ्खके। इष्थस्येवेतान्परिधौन्परिदधति। तद् त॒था
नु कुथोदनवक्रता ह तस्यते भवन्ति यानिध्यस्य
परिदुधात्यम्याधुानायु वेश्यः क्रियते तस्यो हेवैतेऽव-
क्लृप्ता भवन्ति युस्येतानन्युानादरन्ति परिधय ऽति
तस्मादन्यानेवादरेयुः ॥ १८ ॥
ते वै पालाशः स्युः ब्रह्य वे पलाशे ब्रह्य
रप्रयो हि तस्मात्पालाश्णः स्यः॥ १९ ॥
य॒दि पालाशान् न॒ विन्देत्! अथो ऽपि व्वेकङ्कता
* इत उत्तरं (तदो"-द्रत्यन्तो ग्रग्यः च-पुस्तके नाल्ति ।
† नास््येतत् पदं च-पुस्तके । 1 “विन्दे । दयो'-दति क, ग ।
न्२० ॥ प्रतपथयन्राद्यगम् ॥ (रपर इत्रार)
स्युयदि व्वैकङ्तान् नु विन्देद्थो ऽपि काष्मयम॒याः
स्युयेदि काष्मयसयान् नु विन्देदुयो ऽपि बैरवा
स्युरथौो खादिरा ्चथो ऽच्चौदूम्बरा रुते हि टा
यज्ियास्तस्माद् तेषां रष्ाणां भवन्ति ॥ २० ॥ & ॥
॥ इति दितलौयप्रपाटके ष्ठं बाद्यणम् [३. ३. ॥
्रयश्यादौोनां प्रोचणं विघन्ते- भ्रोचणणेरष्वयेरादत्त इत्या
दिना। “श्रग्रये करोतौोति। श्रम्मौ ईहौष्र ्राधास्यते, अ्रतोऽग्यथं
प्रोच्णनेष्यः मेध्यं छतवान् भवतौत्यर्यः ॥ १॥
“रय वेदि भिति । “बरिषे करोतीति । "बर्िषे त्वा'-दूतिर
मन्ललिङ्गात् स्तरिव्माणबर्िरयं वेदिं शद्धां करोति ; प्रोचरेन
बर्िंस्तरणयोग्यतां वेदेरापाद् यनोत्ययेः ॥ २॥
“श्रयति । “पुरस्तारग्न्धोति । पुरस्तात्" प्रवेभागे सन्नदरन-
रव्नोः ग्रज्थियेया भवति तया श्रासाद् यतोत्यर्थः ॥
“खग्भ्यः करोतोति । बदिष उपरि सचा मासाद्यमानलात् तद्यो-
म्यता मेतन््न्लकरणएएकेन भो चणेन बदिः" सन्पाद यतीत्ययः५ ॥ इ ॥
९-- “इष्यः समिन्धनात्" द्रति निस ८.२.९१९ "वविंश्रतिकाष्क
द्श्म "दति कार प०५.९। अन्को० १. ४. १३।
२-- व्यच मन्लः-वा० स र. २.९ । काण ओन २. ०.१८ क|
इ -- मन्लरसतु-- वा० सं २.१. २। कान्थ्रोण्दू° २. ७, ९९ रव ।
४-- “त्रेधा बद्दिः सन्नद्य पुनरेका? इति कान्यौन्० ५, ९. र्रभ्र ।
‹“बद्धिः परिबद्धयाात्”- दति निसु ८,२.५।
५-- सोऽयं मन्लः - व° सं= २.१. द। काश्परौन्ख्न २.७.१९ ग।
( देच्० रत्रा ) ॥ पथम काग्डम् ॥ २२१.
अवशिष्टानां प्रोचणणोनां विनियोग माड-- “श्रयेति। “श्रोष-
सोना मिति । स्तरणायं मादतवब्हिंलेचणाना मोषधघौना मित्यर्थः ।
खचितं दि कात्यायनेन--““गरेषं मूलेषूपसिश्चत्य दित्यै व्ुन्दन मितिः,
मन्लस्यर॑प्रयोजन माद- द्यं वा दति एयिव्याः खम्बभ्धिन्यो
या नौद्ियवाद्या शओरोषधयः, तासा मेव मूलानि श्रा्द्रोकरोति।
"न्दो क्तोदनेः"-दति" धातुः श्रनेनोदकेन ता दमा ओरोषधयः
्राद्रंमला भवन्ति; यस्मादेवं तस्मादेव कारणात् श्रोषधौना
मयभागेषु एएष्केव्वपि मूलभागा चआद्रेतयेव दृश्यन्त दत्यर्थः ॥ ४॥
प्रस्तरस्य ग्रडणं विघत्ते- ““श्रयेति । बददिस्सखल्नदनरन्जोर्यन्धिं
विस्रुच्य म्पुरस्तात्? परवदिग्मागे करोति ““विष्णोः-दतिः मन्ल्ेण
प्रस्तर ग्ट्लोयात् । मन्तस्य प्रयोजन माद- यन्नो वा दति
्रारवनो यसाध्यस्य यन्नात्मकस्य “विष्णोः' प्रस्तरसुष्टिरेव गश्िखारूपः.
स्तपः! वेग्रासन्वातः। आ्रआदवनोयनिकटो तद्भहणात् शिखा मेव
तस्मिन् स्थापितवान् भवतोत्ययेः। पुरस्ताद्रहण मनुय प्रशंसति-
“पुरस्तादिति । श्रयं" पिष्डोभावेन बद्धो मानुषः स्तुपः' केश्रा-
क प्रो च्तर्य खापः द ०-ऽ ° ए° चदड्व्यम्
२-- काण श्चौ० ख.° २,७.२० ।
२-- मन्लोऽयम्-- वा० सं० २. २.९ । 8४-- खु° प०२०।
५-- “कुश प्रस्वः प्रस्तर उपसन्न दः'-इति का० ० ख० ५,१.२६ ।
पुत्पिता दभमज्जया बद्दिषः समौपे बद्धः प्रस्तरो भवतोन्यर्थः।
““घस्तस्धो दमंसुष्टिरूपः'”- इति वेददौपः। अम० को० २. ३.९९९।
द्-- वा० सं° २. २.२। का० अरौ ख २.७.२९१ ।
ष्ट्रन् ॥ प्रतपथयन्नाद्यरम् ॥ ( रेप्र° ईब्रा°)
सतः शिरसः पूवभागे डि भवति; श्रतो यज्ञस्यापि पूर्वभागे,
स्पधारणाय पुरस्ताद् य्दणं युज्यत इत्यर्थः ॥ ५॥
सन्नदनरन्नो विंखंसनं विधाय म्रशंसति- “श्रयेति । सन्नहनस्य
विंखने सति श्रस्य' यजमानस्य स्तो प्रुत प्रकर्षण क्रं दग्र
मासससय्णवयव मपत्यं "विजायते" प्रद्धयते । (दति-श्ब्दो हेतौ ।
यस्मादेवं तस्मा दित्ययेः ॥ |
तस्याः सन्नदनरन्नोद श विशेषे स्थापनं विघत्ते- “तदिति,
“न विदे बेति। श्रस्य' यजमानस्य “एषा' रव्नुर्नौविरेव भवतीत्यर्थः ।
नो विरूपतलं दृष्टान्तनोपपादयति- “द् चिणत दवेति। लोके हि
वाससः परिधएे दचिणएपाश्च एव हि नोविः परि कल्प्यते, तस्मात्
द चिणरोणो सन्हनरन्नुनिधानं नौ विपरि कज्यन मेव भवतोत्यथैः ॥
सन्नदनस्योपरि दर्भान्तरोग्चछादनं विधत्ते “तत्पुनरिति ।
तदु पयाद यति-- “श्रभिच्छननेवेति । उपरि वाससा “नेव श्रोट्तेव
डि लौकिकी नो विभेवति, तस्माद भिच्छछादनं कायं भित्यर्यः ॥ ९ ॥
बषः स्तरां विधत्ते “श्रयति । श्तृण्णतिः वेदिं कादयतौ-
त्ययः । ततव्छतरणं प्रण्णमति- “च्य वा इति। यः श्रयं" प्रस्तरः, स
र््यैवद्धकेश्रसद्वातात्मक स्हपः; च्रय तद्भातिरिक्तानि श्सथरुम्सतोनि
थान्यवाद्मुखानि लोमानि, स्तोयंमाणेन बददिंषा “श्रस्यः यन्नुस्यर
तान्येव सम्पाद्यन्त दत्ययेः ॥ ७ ॥
१- नपुसोभागे- दरति ठ ।
-- चम को० ९.९. इ. ७ । हे° को० अने ७. २९, २२। मेदि
क्तो ° व्य ° २२, २दे। द्-- (यजमानस्य ?-दइति ठ, ड ।
( देष्छ° दन्ना) ॥ प्रथम काण्डम् ॥ नरद
“नयोषा वा इत्यादि । दवि्ंदणाय श्रागत्यये देवाः वेदेः
उपरितः, उपविशन्ति, ये च श्रशचुवांसखः प्रयोगाभिन्ञानाः “अनू-
चाना" अनुष्टाटरूपाः लियृपा ब्राह्यणाः समोपे वन्तैन्ते ; स््ोरूपा
दरयंरे वेदिः सख्य मचानादरता" सतौ तेभ्यो लव्नाविशिष्टा भवति;
अ्रतस्तस्या बर्हिषा शआ्राच्चादनं अनग्मताये सम्पद्यत इत्यथः ॥ सू ॥
अकारान्तरेण स्तरणं प्रशंमति-- “यावतौ वा दति॥<॥
स्तरणस्य शक्लच्त्तं* विधत्ते- “तद्या इति । (बहलं निरन्तर
यया शमिने दृश्यते तया स्तणोयादित्यमिन्ञाः कथयन्तौत्ययंः ।
एवं वदता मभिप्राय माद-- भ्य वा दति। श्रस्यैः ष्टव्यं
चतुर्थो; शश्रस्याःः प्रयिन्याः सम्बन्धिनि "यच यस्मिन् स्थाने
ओषोनां बाह्द्य मस्ति, तदेव स्थानं सरवै; प्राणिभिरतिग्रयेनोप-
जोवनोयं भवति, तस्मादु पजौवनोयलसिद्धयं बङलं स्तरणं कर्तव्य
मित्यनेनामिप्रा यण्एेत्ययेः ॥
रस्तु गदमेरुपजोवनो यतमल्म्, तावता यजमानस्य को लाभः?
तचाडइ-- “तद्धा दति। "तस्यः बदिंषो यः श्रान्ताः यजमानः,
तस्मिन्नेव तद् बड्लस्तरणशकृत सुपजौवनौयत मत्वलच्णं फलं
भवति; शअनतुरेयक्रियाफलस्य कर्त्चगामिलात् । श्रत एव जेमिनिः
१९-- “परितः-इति ठ, ड । २-- शपयोगाभिन्ञाः?-दइति ठ।
द-- नास्तेतत् पदं ठ-पुरतके । ४-- (मनारता^इति ठ ।
५-- ^लच्त गां ?-द्रति ठ।
ई- पा० ख २. २.६. वा०र।
२२७ ॥ प्तपथयब्राद्छयणम् ॥ (गप्र ब्रा)
खजयामास-- ““श्ास््रफलं प्रयोक्तरि तल्लच्तणएत्वात्”-दइ ति । “त्रा द-
न्तेयंवा धि"-इत्यधि शब्दो विभक्यर्याजुवादौ ॥
स्तर णस्य ॒चिद्त्वं विधत्ते- “चिद् स्तणतोति । चिभिसुष्टि-
भि्वेदिस्तिधातु यथया भवति तथा वेदिं कादयेत् । तैकं मुष्टि
वेदेः प्रदैभागे स्तौर््वा, दितौयं सुष्टिं तन्मध्यमभागे पूवंसुष्टिना
सम्बद्धं स्तृणौयात् ; ततस्ततौयं सुषि मपि वेदेरपराद्धं दितौय-
मुष्टिना सम्बद्धं स्तणोयादिति। एवं स्तरण प्रत्यक् परिसमा्ति-
रित्येकः पचः ।
पच्चान्तर माद-- “श्रयो दति । श्रवः प्ररुद्य प्ररुद्य प्रथम-
मुष्टिं वेद्यपराद्धं स्तोर्तवा, तस्याय सुद्यम्याघस्तात् तत्सम्बद्धंर दितयं
सृष्टं स्तणणैयात्, एव मेव ठतोय मपि । एवं सुष्टिचयस्य परस्यर-
सम्बन्सं ऋद्चन्लपादो दा दरणेन दढ्यति-- “स्तृणन्तौति । श्रानुषकूः
अनुदक्त परस्यरसम्बद्धं बहिंरष्वयवः स्तणन्तोति चकूपादस्याय.* ।
श्रतः' अस्मान्मन्ललिङ्गात् पूवे मुष्टिं प्रच्य तस्याधस्तात् तत्संसक्त
मेवापर खुष्टिं म्तण्णौयादिति भावः| श्रसिन्पच् स्तरणस्य प्रागप-
वगता |
कात्यायनः पचदय मपि सखूच्रयामाम५-- “पश्ादपवगें प्रहन्
\ "ज जं स्० २. ७. १८ ; आअ० मा० इ. ७. <= ।
२-- “स्तर गस्य? इति ठ ।
इ-- “सु द्यस्य तस्याघसतात् सम्बड्धम्?-ईति ठ ।
४ उट० सं० ८८, ७. र । निरू० ६. २. १५ द्टव्यम् |
५-- का० खो० सू २. ०. रद्, ८७।
(देप० रेत्रा° ) ॥ पथमकाण्डम् । २२५
वेति । श्रस्मिन्पच्दयेऽपि बदिमूल्याघरत्वं विधाय मभशसति-
श्रधरमूल मिति ॥ १९०॥
विहितं स्सरण मनूद्य मन्तं विधत्ते- “ख स्तृणणतौ ति । “षं
सदस भिति. । मन््रपदस्य पर्यवसित मथ माद “साध्वौ मिति।
ऊर्णा खच निभ्भितकम्बलवन्मदुश्डतां लां हे वेदे! स्तणणमोति हि
तस्यार्थः। तयाच “साष्डौ" श्ोभनां देवेभ्यः प्रोतिकरो मितव्यय मयैः
सन्पद्यत इत्ययः । मन्लस्य दितौ यभाग मनूद्य व्याचष्टे “खासखा
मिति खखेनासितु सुपवेष्टं योग्यां शस्वासस्थाम्?। एतस्य पदस्याभि-
म्रायकयनं 'खासदाम्?-इति। सुखेन श्रासितुम्र आ्रासदन सुप-
वेशनं कत्ते शक्या “स्रासद्ा” ता मित्ययेः॥ ९९१ ॥
रमेः प्रबलौोकरणं विघत्ते- “श्रयादछि भिति। “कल्पयति'
कं इविदंदनषमयं करोतोत्यथेः । तच्च ॒कल्यन मारवनौयस्येवेति
प्रतिपाद्यति- “शिरो वा इति। देदस्य प्रवेभागो हदि शिरः;
रत श्रादवनौोयोऽपि वेदः पूवंभागेऽवस्थानात् शयन्नस्य ज्रः ।
तयाच यज्ञस्य पूर्वाद्धे माहवनयं कन््ययन् शिर एव कल्पयति" ।
तस्मिन् समये प्रस्तरस्योपरि धारणं विधत्ते- ““उपयेपरोति ।
अप्नेरत्यन्तसन्निरुष्टोपरिभाग दत्यर्थंः । “उपयथ्यधसखः सखामोष्ये”-
दति* दि्वैचनम् । तद्धारणं प्रशंखति- “श्रयं वा इति । योऽयं
९-- वा० सं° २.२. २ । का० आण ० २. 9. २२।
न-- वेदि !'- द्रति ड। इ-- “अासर्त॑"-इति ठ ।
४-- (माद वनौयकल्पनं यत्, शिर ख्व तत् कल्ययति'- द्रति ड
४-- पाण ख् ८, १. 9।
29
य् ॥ प्तपचयत्राद्धयणम् ॥ (गप्र ्व्रा०)
स्तुषः केशसन्वातः शिरसि दृश्यते, श्रय मेव खल् प्रस्तरः । यन्न
शिरस श्रादवनौोयस्योपरि प्रस्तरं धारयन्, “एत मेव केश्रस्ातं
तस्मिन् प्रतिद्धाति' सन्दधाति. ॥९२॥
परि धिपरिधानः विघन्ते- “श्रयति ) परितो धौयन्त दति
"परिधयः । “उपसगे घोः किः"-दइतिरे कम्येणि कि-प्रत्ययः।
तदेतत्परिधान सुपपाद यितु मनुवदति- “तद्यदिति ॥
द् तिदासमुखेनेतत्परिघान मुपपादयति- “्यचरवा दति। यत्र
दमम् श्रि" पुरा" दोज्ायः दोटकमणे देवाः प्राणतः प्रत-
वन्तः, "तत्? तदान सोऽभ्चिः "उवाच उक्तवान् । कथय भिति,
तदु च्यते- “न खल्वह मिदानौ सुत्सादं करोमि, "वः युभ्माकं
होता स्छं व्यं च वडेयम्,-इतिः । यदेत द्भोदटत्दव्यवदना दिलचणं
कायै युद्माभिः प्राथ्येते, तत् कठं नोत्सह दत्ययंः ॥
्नुत्छादकारणण सुपन्यस्यति- “चनौन् पर्वानिति। ड दवाः!
ययं मटरौोयान् परवपुरूषान् चोन् प्राटदम्' प्रनवन्तः स्यः; ते च
२-- “दभेसद्घात रूपत्वात् कश्चसद्कातरूपा शिखेव'”-इति वे° दौ ।
₹-- “परितः समन्ततः स्थाप्यन्ते-इति परिधयः । “न्परसितिः सर्वतः
चतुद च्त॒ निधानात् पररिधयः'"- दति पच्तेतु परिधिल्चिते दोषः
स्यात् ; अस्ति च परिधिचित्वे पर्धिचतुषचचेति सम्मदायः।
तचयाद्धि-- “नाङमाचाः परिधय कटजवः सत्वचोऽव्रणाः । चयो
भवन््यश्रौर्ण्रा रखकोषान्तु चतुदिशम्”-द्रति कण्प्र° २.५, १२९ ।
2- पा ० २.२.९२
४-- ^“यच खल्विमं हव्यवा्म् 'अनिम्' पुरा?-इति ठ ।
( देख रेब्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ २२७
तत एव म्रवरण्णत् भ्राधन्विषः" प्रागमन्, प्राग्डषतेत्ययेः । एतच
प्रागान्नातम्- “चतुद्धां विदितो इ वा श्रयेऽिरास'-दत्यच\ ॥
“तान् च्ित्यादि । प्राग्-गतान्? "तान्" मदौयान् प्रवम् “श्रव-
कल्पयत" श्रवक्तप्तान्र मूत्तिसामण्येयुक्तान् कुरुत ; “श्रयः अनन्तर
मेव होता स्या मित्यादि “यत् एतत् उत्साच्खछे अहम् एतदिषय
सुत्छाहं करिव्ये। ते च देवाः (तयेतिः श्रङ्गोरत्य “एतान्
श्रवाकल्पयन्ः समर्थान् मूत्यादियुक्रानङ्वन्, तेः चेमे "परिधयः
सच््ाताः ॥ १३२॥
एव माख्यायिकया परिधौना सुत्पन्तिं मरतिपाद्य, वैरयेः परि-
धानं काये मित्येतदपि प्रतिपादयति-- “ख देति। एतद् देवान्
प्त्यिरूवाच५ । “प्राद्रणक्ः प्रकर्षंणावजेयत् । वषट् काराद्धोतं मां
यत्" येन परिघानेन देतुना वषड्कारात्मको वज्रो न दिश्यात्,
तदेतत्परिधानं मम कुरुत ; तथा च वषडारात्मको वज्रो मां न
प्रवच्छयेतिः न दिंसिष्यति। एव मभ्चिनोक्तं दवा श्रपि (तयेति
ङ्गोरत्य तं परिधिभिः पचद्धुः । श्रतः' देवैः परिधानकरणणत्
"तम्? श्रग्मिम् वच्चात्मको वषडारो नाबाधिष्ट। चरतः परिधि-
परिधानं श्रग्रेः कवचबन्धन मेव भवति । तस्मादवश्यं तत्कन्त॑व्य
मिति भावः ॥ १९४
१--ष्ट्प्र० ९ ब्रा १ कण (९२४, १२७ टर) ।
२-- “प्रगतान्'- इति ठं, ड । २-- प्ररक्तास्तान्?- दति ठ, ड ।
४-- “प्रत्य भिवक्वम्?-दइलति ठ।
रय ॥ ्रतपयत्राद्यगाम् ॥ (रपर ना)
अरय प्रसङ्गाट् “भुवपतये, स्वादहा“दत्यादिमग्ेःर स्कन्नस्य
ह विषोऽभिमगेनं वि धित्छुः, परिधिशूपेणावस्थितानां भुवपत्यादि र
सज्च्रकानां तेषा मघ्रोनां स्कन्नद्रव्यभाक्कं प्रतिपादयति- “त ड
देत्यादिना । तेः परिधिरूपेषणवख्थिताः पर्वाद्रयः “एतद् वच्छ-
माणम् "ऊचुः" उक्तवन्तः । श्रस्मांश्येत् (दम् इदान यन्ञे (पुनः
'युडमक्थाः') युक्तान् कुरुथ, तद्येस्माक मपि यज्ञे कश्िद्धागो-
ऽस्त्विति ॥ ९५ ॥
“तथेत्यादि । देवाख तयेति" प्रत्यग्ररण्वन् । प्रतिश्रुत्य चेव
मनब्रवन्। कथ भिति। बरहिष्यरिंधि' परिधोर्नां वाद्यदेगे “यद्”
विः “स्कन्तस्यतिः स्कन्नं भविव्यति, (तद् युद्मासु इतम्” श्रस्ठ;
तत् स्कन्नं ₹हविरसाघारण्णो ध॒म्मह्वागो भववित्ययेः । अय च "वः"
युश्नाकम् "उपयैपरि' भ्रत्यन्तखमोपोपरिभागे “यद्” दविः दोव्यन्ति,
तर् "वः युद्मान् “श्रविव्यतिः दप्तान् करिव्यतौति। अवतिरच
दष्ययं. । “श्रव र चफगतिकान्तिमो तिदष्यवगमषु**-द तिपटितलात् ।
यच्चाग्नौ ₹होव्यन्ति, तदपि य॒श्माकं ठश्िकर मसिति एवं देवैः
तेषा मभ्ौोनां भागो दत्तः। यस्मादेवं तस्मादिदानौ मष्यम्मौ
वनादिक मनां स्तपेयतोत्याद- “ख यदिति .सः-द्रति व्यत्ययेन
=-= पो क
९--- “ग्पतये?-द्रति ठ।
र-- ते च मन्लाः वा सं° २.२.४७, ५. द् ।
2-- “भ्रूषव्धादि?-इति ठ ।
8-- न स्त्येतत् पद दयं ठ-पुस्तकादन्यच ।
४-- भ्वान पर ६०० ्
( रेख० दत्रा० ) ॥ पयमकार्डम् ॥ २९
ब्य एकवचनम् । तथा च बदह्हिष्यरिधि 'यत्* दविः स्कन्दति,
तत् “एतेषुः अ्र्िषु इत मेव भवति ।
सकनस्य च तङ्गागलं मत्यचतो दग्रेयति-- “तस्मादु देति ।
यस्मादेवं परिषिषूपाभ्मौनां स्कनन' द विभागेन परिकल्त्ितम्,
तस्मादव कारणात् दविः खननं स्यादिति यत्तत् च्रागःः श्रप-
राघो न भवति। कुत इत्यत आर- दमा मिति। तेः प्रगता
श्रप्रयः, दमा" ग्डमिं खल प्रविष्टाः, यचान्धादिकं कि मपि डवि,
स्कन्दति, तत्वे एरयिव्या मेव प्रतितिष्ठति । एवं च तेन स्कन्नेन
तज्रत्याना मद्मोनां सम्बन्धात् ठभिभविव्यतैति न स्कन्नदो षः ॥ ९६ ॥
एवन्भरूतं स्कन्नं दविः परिधिरूपेणवसख्थितानां शमौ अविषटाना
मद्मोनां भाग दत्यपपाद्य तत्तद भिनामघेयय॒केमन्तेस्तस्यामिमर्भनं
विधत्ते “ख सख्कन्न मिति । (तत् तच एवं नामोदट्शन अभि-
मग्ने छते सति, यथा वषर॒ङ्घतं? वषट्कारेण प्रत्तं दविः तद्य
देवताये तं भवति, एव मेव श्रस्यः यजमानस्य एतेषु" भुव -
पत्यादि ` नामकेषु परिधिरूपाद्निष तत् स्कन्नं दवि त मेव
भवतोत्ययेः ॥ १ ७ ॥
तेषां परिघौना मिध्ावयवलं केविगमन्यन्ते, तेषां मत सुप-
न्यस्य निरस्यति“ “'तद्धेक इत्यादिना । द्रश्मस्य^-दत्यवयवावयवि-
९-- पा० सखू० ३, ९. ८५ ।
र-- शसोऽपराघः- द्रति जादिषु, डे च।
ट-- “भ्रूयत्धादि?-इति ठ । 8-- "मत सुपन्यस्यति"- इति ठ
४ ॥ ए़रतपथन्राद्धय गम् ॥ (रपर त्रा)
सम्बन्धार्थां षष्टो; दष्मस्यावयवग्डतानित्यथेः । श्र्िसमिन्धनाय
होः क्रियते, श्रतस्ददवयवानां समिन्धनसामथ्ये मेव, न तु
परिधानसामथ्ये मस्तौत्यनवक्तुसिः। तदेतदाद-- “श्रनवक्तृप्ता दति।
“तस्यो डवेत्या दि । "यस्य" यजमानस्य परिधय इत्येवं रूपेण
द्ष्रात् यक्, तानेवा दरन्त्यध्वयेवः ; तस्यैव यजमानस्य एते “श्रव-
क्तघ्ताः" परिधानलक्षएकायेचमा भवन्तोत्ययः । यस्मादेवं (तस्मात्
दृ्रानन्तग्दैतान् श्रन्यान्' एव परिघोनादरेयुरिति विधत्ते
“तस्मादिति ॥९८॥
परिध्यृपादाननश्तान् टच्ान् उत्तरोत्तरानतुकल्पतयोपारेयान्
विधत्त-^ते वा दति। ते खलु परिधयः पलागशचजा भवेयुः।
“द्य वे-दत्यादि तत्मशंसा । नद्भमविषयस्य रहस्यस्य९ अवण्णात्
पला ग्रच्तस्ता वद् ब्रद्यात्मकः । तया च तैनिरौयकम्- शव्देवा वै
ब्रह्मन्नवदन्त तन् पणे उपाश्टणणोदितिर । श्रञ्चिवाय्वादित्यस््पेण
दिर प्ठगभेस्य ब्रह्मणः" एवावस्यानादभ्चिरपि ब्रह्यात्मक: । तादृग्
रग्न्यात्मकत्वं च परिघोनां प्रतिपादनम् । श्रतोऽथिरूपनद्यात्म-
कानां परिधोौनां पलाग्ररूपन्रह्मविकारलवं युक्त मित्यथंः ॥ १९८ ॥
स्यष्ट मन्यत् ॥२०॥ &ई। र. रे. ॥
९-- पा २. द. ५० सू भाः बद्टव्यम् ।
-- “रदस्ये'-द्ति जादिष। २- ते° सं° द. ४.७. इ
४-- हि रर्यगभो ख्यब्र्य णः'-इति ठ । ४
५-- नास्त्येतत् परं ड-पस्तके |
(देण देत्रा९) ॥ पयम काण्डम् ॥ २२.
दरति ओौसाधयणाचायेविरचिते माधवोये बेदार्थप्रकागओरे
माध्यनल्दिनिशतपयन्राद्यणएमाय्ये
प्रयमकाण्डं ठतौयाध्याये ठतौयं ब्राह्मणम्? ॥
॥ इति प्रथमकाण्ड दितौयप्रपारकः समाप्तः?
१-- अस्मिन् ब्राद्धययो इधृवेदिबद्छिवां धोच्तगम्, बद्धिःस्तरयाम्, प्रस्तर
ख्यापनम्, आद नोयाभिकल्पनम्, परिधिपरिघानारम्भख् । तरेयं
एडडतिः--- ऋध्वयु; वेदित च्याज्यस्छालो मादायान्यच्र सुगुप्ते संर्च्छ
इध्रकाषान् विखंस्य “ब्रह्मनि पो च्तिष्यामिः?-इ ति ब्रह्माणं एच्छति।
““प्रोच्त॒ यच्धम्'"- दलि च ब्रद्या तच्रानुजानातति । ततस्तेषां पोच्तगं
कायेम् । वेदेः बह्धिषाद्छेव भेव मो च्तगम् । ततो ऽवश्िद्टेज लेब हि मुःलानां
प्रोच्तण्। ततो यथया वेदिभ्रूमिनं कृश्येतेवं छत्वा तेरेव वर्धिनि
ऋच्चछादयेत् । खुलदेव ब्छिस्तरगा मुच्यते । तत्स्तर्गप्रकारैविध्यं तु
चर त्विकछताभिनयदश्णेनत ख्व सुगमम् । तत दइष्रात् समिध मादाय
ब्रद्यणो द स्तात् प्रस्तरच्चादाय खाद वनोयस्योपर्ि धास्यन् आादव-
मौय कल्पयेत् । कल्पनं चत्र ह विदं नसमर्थौ करणम् । पररित्ि-
पट्च यस्तूक्तपूवेः ।
२-- इतोऽनन्तर* क-एुस्त के “क ण्डका: १२२२-इई ति, ख-पुस्तकेऽपि तयेव,
ग-घ-ख-पुस्तकष नास्ति, च-पस्तके तु “क ण्डिकासद्या १५२२'- दति ।
रर्र् ॥ प्रात प्रयत्राद्ययम् ॥ ( देम० शत्रा० )
अय
दतो यप्रपाठके प्रथमं ब्ाद्धयणएम्,
अपि वा
[पिरि १
कतौ याध्याये चतथ ब्राह्यणम् ।
--- ~€ #2.--ॐ-
॥ दरिः ७ॐ ॥
ते वा ऽआाद्रौः स्थुः। र^त॒द्धोषां जौव् भमेतेन स॒तेजस
ऽर्तेन व्वौयवन्तस्तस्माद्ाद्रौः स्यः ॥ ९ ॥
स॒ मध्यम् मेवाप्रे परिधिं परिदधाति । गन्धव्वेसत्वा
व्विश्वावसुः परिदधातु च्विश्वस्यारिश्ये यजमानस्य
परिधिरस्यभ्चिरिड् ईडित ऽइति ॥ २ ॥
थ दुशिणं पुरिदधाति। इन्द्रस्य बाहुरसि दुशिणो
व्विश्वस्थारिश्ये यजमानस्य परिधिरस्यभ्रिरिड ऽईडित
ऽइति ॥ ३ ॥
अथोत्तरं परिदधाति । मिचावरूणौो त्वोत्तरतः
परिधत्तां भवेण धुम्मेणा वच्विश्वस्यारिध्ये यजमानस्य
* शस्य । रे"-इति ग) †{ इति?-इति ख, शलि!?-दइति च।
{ पर््दिघातोन्द्रस्यः-दरति ग । ऽ शद्ति"-दइति ख, शद्रति"-दति त्त ।
( शष्छ० ब्रा) ॥ पथ्यम कागटम् 1 ग्ल
परिधिरस्यथिरिड ऽईंडित ऽइत्यद्मयो हि तस्मादादाभ्चि-
रिड ऽईडित ऽडइति*॥ ४ ॥
अथ ससिध मभ्याद्घाति। स मध्यम मेवाये परिधि
सुपस्णृशति तेनैतानुरे समिन्धे ऽथाभ्रावभ्याद्धाति तेनो
ऽअ्निं प्रत्यशः समिन्धे ॥ ५ ॥
सोऽभ्यादधाति। व्वौतिहोचं त्वा कवे दयुमुन्तर
सुमिधौमहि । श्ग्रे हन्त मध्वर इत्येतया गायच्या
गायकौ मवेतत्स॒मिन्धे सा गायनौ समिदान्यानि
छन्दासि समिन्धे छन्दासि स॒मिद्वानि देवेभ्यो यन्न
व्वहन्ति ॥ & ॥
छथ यां दितौयाः ससिध मभ्यादुधाति। व्वसन्तु मेव
तया समिन्धे सु व्वसन्तः समिङ्खोऽन्याच्छतुन्त्समिन्ध
ऽऋ्तवः समिद्धाः प्रजाश्च प्रजनयन्त्योषधौश पचन्ति
सोऽभ्यादधाति ससिदसौति समिधि व्वसन्तः। ॥ ७ ॥
छयाभ्याधाय जपति । सूय्यस्त्वा पुरस्तात् पातु
कस्यािदसिशसत्या ऽइति गस्य वा ऽसितः परिधयो
भुवन्त्यथतत् सय मेव पुरस्ता्ोप्तारं करोति नेत्
+ द््ति?- इति ख, “इ तिः-दइति च!
† “न्न सन्तः?- द्रति ख, “न्त्-दति च।
30
२२४ ॥ श्रत पथ्यब्राद्छधयम् ॥ ( देप्र° शब्रा)
पुरस्तान्नाष्रा रश्छारस्यभ्यवचरालिति सुया हि नाष्ाणाः
रसा मपदन्ता“ ॥ ८ ॥
छथ या मोवाम्ं ठतौयाःः ससिध मभ्यादधाति।
अनु।याजेषु ब्राह्मण मेव तया सुमिन्धे सु बाह्मणः
समिद्धो देवभ्यो यन्नु व्वहति ॥ < ॥
अथय स्तौणां व्वेदि मुपावत्तते। स दं तृणे ऽऋद्ाय
तिरथौ निदधाति सवितुर्बादस्थ इत्ययं वं स्तुपः प्रस्तरो
ऽथास्येते सवावेव तिरश सिदधाति तस्मादिमे तिरश्च्यो
ग्नौ सचं व्व प्रस्तरो व्विश्ष ऽइतरं बहिः चस्य चेव
व्विश्रश्च व्विश्त्ये तस्मात् तिरो निदधाति तस्मादेव
व्विष्टतौ नाम ॥ १०॥
त॒त् प्रस्तर स्तणाति । ऊखःम्रदसं त्वा स्त॒णामि
स्वासस्थु" देवेभ्य ऽइति साधु देवेभ्य ऽइत्येवेतदाह यदा-
होणेखदसं त्वेति सखासस्थ" देवेभ्य ऽइति स्वासदं देवेभ्य
इत्येवेतदाह ॥ ११ ॥
त॒ ममिनिदधाति। रा त्वा? व्वसवो र्द्रा ऽऋअदित्याः
सदज्त्वित्येते व चया देवा यडसवो र्द्रा ऽआआदित्या
* नन्ता?-इति ख, नन्ता - दति च। 1 (दुघात्य । नुदति ग।
। “स्ट गात्यख?-इति ग) ऽ दधाल्या । त्वाः-दति ग ।
( रेव्छ० ४ना० ) ॥ पयमकाररम् ॥ ५ 1
ऽखुते स्वासोदज्त्वित्येवेतदादहाभिलिदित रव॒ सव्येन
पाणिना भवति ॥ १२॥
य दश्िणेन जुह्कं प्रतिह्लाति । नेदिह पुरा नाष
र क्षारस्याविश्णनिति बाद्यमणो हि रशसा मयपदहन्ता
तस्मादभिनिहित ऽण्व सव्येन पाणिना भ॒वति ॥ १३॥
चथ जह प्रतिख्ह्लाति। शताच्यसि जहहनाग्नेति
श्ताचौ डि जहृदि नासा सेदः प्रियेण धाम्ना प्रियः
सद् ऽच्चासोदुति तुगच्यस्युपभृनरानेत्युपभृतं छताचौ
चयुपभृद्धि नाखा सेदः प्रियेण धाम्ना प्रियः सुद्
ऽञ्ासौदेति ताच्यसि भुवा नाम्नेति ध॒वां ताचौ हि
रवा दि नामा सेदु प्रियेण धाम्ना प्रियः सदं ऽच्ासौ-
देति यदन्यद्चविः* ॥ १४॥
सवा ऽउपरि जद्ः सादयति। अध ऽडतराः खुच
सच वं जद्ह्व्वि् ऽडईइतराः खचः छव मवतट् विश
ऽउत्तरं करोति तस्माद् पय्सोनं किय मधु!स्तादिमुग
प्रजा ऽडपासते तस्मादुपरि जुः सादुयत्यध इतराः
खुचः ॥ १५ ॥
सोऽभिग्डश्ति। भरना ऽअसदन्तिति भवा दयसद्-
न्नत॒स्य योनाविति यन्नो वा जतस्य यो नियन्न दसद
* °विः?- इत्च । 1 दयत्य | घः-ईइतिगम । { मधघः-द्लिग, च ।
ग्र ॥ श्रत पयन्नाद्छययम् ॥ ( शप्र शत्रा)
स्ता व्विष्णो पाहि पाहि यज्ञ पादि यन्तुपति सिति
तद्यजमान माइ पाहि सां यज्नुन्य सिति तद्प्यात्मानं
यन्ञानान्तरेति यन्नो वे व्विष्णएस्त्न्ायैवेतत्सर्व्य यरि
ददाति गुष्ये तस्मादाद ता व्विष्णो पाङ्खीति ॥ १६ ॥ १॥
॥ इति ठतौयप्रपारके प्रथमं बा हय णम् [३. ४.1 ॥
श्रय परिधोना माद्रतां विधाय प्रशसति- न्ते वा दति)
"एतर्' श्राद्रलं खलु “एषां जवतां जोवनलिङ्गम् । स्थावरजङ्ग-
मादिशरोरे यच खच्वाद्रत्व मस्ति, (तेन: ते .सतेजमः श्रवयव-
कान्तिलच्णन तेजसा युक्ताः ववोर्यवन्तः' बलवन्तख भवन्ति) अतः
सतेजस्त्वादिसिद्धये “तेः परिघयोऽपि च्राद्राःः भवेयरित्ययः ।
आराद्रस्य च सजोवतवं इएष्कस्य च निर्जवतवं छन्दो गीरा नायते-- “शरस्य
सोम्य! मतो चस्य यो मूलेऽभ्यादन्याज्ज वन् स्वेद् ०-° श्चस्य
यदेकां श्राखां जोवो जदात्यय सा एएव्यति\" दति ॥ १ ॥
श्रादवनो यस्य पञ्िमभागे मध्यमपरिधिरोेव प्रयमं परिघातव्य
दति विधत्ते “ख दति । मन्त्रःर स्पष्टां दत्यभिपेत्य बाद्यणेन
ग व्याख्यायते । रसिन मन्त्रे, द्चिणोत्तरपरिधिमन््योश्च, यद्
“शश्रभिरिड देडितः"-दरति ताद्ाव्यप्रतिपादनम्, तावन्माचं व्याख्या
९ --- सा० च्छा० न्रा० <=. १९. ° ९; २ ड ।
ग वा° सं° २.द.९। काश्रौ ख. २.८.१९
( श्च्यर 9त्रा०) ॥ पथ्यम काण्डम् ॥ ई ~
स्यते, श्रस्माभिस्तु संहिताया मेव मन्धा व्याख्याता दरति न पुनस्तेऽ
ग्याख्यातव्याः° ॥ २॥
द चिणोत्तरपरिष्योरपि समन्लकंरः परिधानं विधत्ते- “श्रय
दिए मित्यादिना । “श्रद्मयोा दोव्यादि । यस्मात् प्रागुक्ररौत्या
परिधयः श्रग्रयः, (तसमात् कारष्णदर् “श्रभ्निरिड ईडितः”
दत्यभमिशन्देन परिधिरमिधौयत दत्यर्थः॥ रे,8 ॥
पूर्वाधारसमिघोऽभ्याघानं विधत्त- श्रय समिघ मिति ।
वायव्यां दिश मारभ्य च्राग्रेयदिग्भागपयेन्त मविच्किनघारया
दोमः “्पूर्वाघारः”। स च यच परिसमाप्यते, तचैकां .समिघम्ः
्रदध्यादित्ययेः ।
तच धमवबिग्रेष माद- “सख मध्यम सेवेति । श्रयः च्रभ्या-
धानात्यूवं "मध्यमं परिधिं तया समिधा संस्पृेदित्ययथेः ।
तस्य॒ प्रयोजन माद-- “तेनैतानिति। ^तेन' उपस्यर्भनेन
परि धिरूपान् “एतान्' श्रन् प्रयमं "समिन्येः ; शत्रौ" अ्रभ्याघानेन
"तेन श्रादवनौयरूपेण प्रत्यचस्याग्रेः समिन्धन मित्यर्थः ॥ भ ॥
विदित मभ्याघान मनूद्य मन्त्र विधन्ते-- “ख दति । श्रस्य'
अभ्याघानसाघचनमन्लस्य गा यत्रो च्छन्दस्कत्वात् छन्दसां मध्यं गाय-
१९-- यद्यपि काण्वसंद्ितेव सायणाचार्येण व्याखाता (सापि नाद्यापि
चिदपि मुदिता), इदं तु ब्राह्यं माध्यन्दिनिम् ; तथापि वाज-
[यद् © प ० [त्
सनेय-सवेश्ारवामन्लागा मभिन्नत्व मभिप्रेयेवोक्त मेव सिति ।
२-- वा० सं २. २.२, ₹। कान्खौ० सू २.८.१।
३-- वा० सं २, 8.९ । काण्श्वो० ० २.८. २।
+ ॥ शत पचयत्राच्यणम् ॥ (रेषण शत्रा)
ज्याख्य मपि कन्दः परथमं .समिन्धे' सन्दौपयति । समिद्धा च शषा
गायनौ उख्णिगादोनि श्रन्यानिः चतुरुत्तराणि? "छन्दांसि
सन्दोपयति; समिद्धायाश्चतु विश्रत्यचराया गायन्यास्तज्न स्व॑चानु-
गमात् । गायन्चा .समिद्धानिः तानि च “छन्दां सिः, (देवेभ्यः “यच्च॒
वदन्तिः प्रापयन्ति ॥ ई ॥
श्रयोतत्तराघार समिधाभ्याघानं विचत्त-- श्रय या मिति।
दितोयाघारो दि नेच्छेतौः दिश मारभ्येश्रानो दिशं प्रत्यनवच््छिश्न-
धारया होमः; स यत्र परिसमाप्यते, तचैकां समिध माद्भ्यात् ।
पूर्वाघारसमिदपेचया “दितो याम्?-दइति व्यपदेशः । (तयाः च
समिधा "वसन्तः" तुः सन्दौप्यते । निगद सिद्ध मन्यत् ।
अभ्याघधान मनद्य मन्तः विधत्ते “ख दति। “सभिद्धौति।
“समिधो यजतिः-दइति तदिघधानात्र। शदो प्रसिद्धि रज" “हि
शब्देन प्रतिपाद्यते ॥ ॐ ॥ |
एव माघारखमिदभ्याघधानानन्तरं मन्लविग्रेषस्य जपं विधत्ते
“च्रयाग्याघायेति । मन्त्रस्य प्रयोजन माद-- गये वा दति ।
रासा दिमञ्चरणएनिरषनं गोपनम् । गघ्ययं हि परिधिपरिघधानम् ।
पूवेस्थां दिशि परिधिर्नास्ति, तया च “एतत्? एतेन “सखये स्वा५-
दतिमन्लोचचारण्न त सुयन्तं "सूयं मेव यज्ञस्य रल्तितारं करोति।
९-- “चतुरुखतुरः पाजापत्यायाः?-दति पि क्छ ख° २. ९२ ।
२-- च मन्तः--वा० सं २.५.२९ । का° खौ ख् २.८. ३।
९--ते० सं° २.९. १। 2-- ‰ईदृशयीं प्रसिद्धि मचः-दइति जादिष्
५-- वा० सं° २.५. २। काण ख० स्ू० २.८. ४।
{ उच्छ० 9त्रा° ) ॥ पथम काण्डम् ॥ २२९९.
शिष्टं स्पष्टम् । इम मयं तेत्तिरौयके विस्पष्ट मामनन्ति- “परि-
सोन् परिदधाति रक्षसा मपदत्ये, संस्यप्रोयति र चसा मनन्ववचाराय,
न पुरस्तात् परिदधात्यादित्यो द्येवोद्यन् पुरस्ताद्रचास्यपदन्ति”-
दतिः ॥ सू ॥
रनुयाजप्राक्घालेऽभ्याघानायेका समिद् वशेष यितव्येत्यमिप्रेस्य तस्याः
खमिधो ऽभिधघास्यमानर मनग्याघान मनय प्रसङ्गात्तस्य प्रयोजन माद-
“श्रय या मिति । श्रम् मिति) श्रदः-शन्दो विप्ररुष्टायेवाचो ।
विप्रकृष्टेऽचयाजप्राक्ाले च्रभ्याधान मित्य: । (न्राद्यण मेव तयति ।
एषा ते श्रम समित्"-दूत्यादिना मन्तेण यजमानगामिनो
वद्धंनाप्या यना दिलचणएफलस्य प्रतिपादनात् तेनाभ्यादितया समिधा
यजमानरूपं (न्राद्यण मेव" समिन्धे" सन्दौोपयति । गत मन्यत् ॥< ॥
एव मादवनौये कन्तेव्याः परिधिपरिधानादयो विह्दिताः;
अय वेद्यां इदविरासादनाथे प्रस्तर स्तरणं विधित्ुस्तदथं विष्टत्योः
सादनं विधत्ते “श्रयति । बददिषा “स्तौणां वेदिम् '"उप"लच्छ
अ्रादवनौ यसम पादु पावत्तंतेत्ययेः । उपादृत्य च बहंषः सकाशाद्
द्धे दषे श्रादाय' बददिष उपरि “तिरखौः तिर्यगये “निद्घातिः
“स वितुः"-द् तिमन्लेए* ॥
तदेतत् द णएनिधानं म्रशसति-- श्रय वा इति । प्रस्तरः" हि
यज्ञस्य -स्तुपः केसन्नगतः । बद षि श्खप्रश्यतोनि लोमानि) तया
९-- .गतम्'-इति ट । र-- ते० त्रा० इ. ३, ॐ ।
२-- "वि धास्यमानः-इति ठ । 9-- त° सं° २. ६. €. १।
५ वा सं० २.५. द। का० ० दर्. ८.१५)
२४० ॥ भ्रतप थन्राद्यणम् ॥ (देप्र° शब्रा०)
च प्रस्तरवदिंषोम्ये तियङ्किदिते "एते" ढे भभुवावेव भूस्यानौय
दृत्यथैः। लोकम्रसिद्यैतद् द्र्यति-- ^तस्मादिति। यस्मादेवं यज्ञे
केग्र्मन्र्हपेण मम्दतयोः प्रस्तरवदिंषोग्भेष्ये सुख्िते टठणे तिर्यङ्धि-
धोयते, “लस्मात्ः कारण्णत् पुरुषश्ररौरस्य भ्नृवौः ^तिरच्यौः
दुश्प्रेते इत्यथैः ॥
तियेङ्धिधानस्य प्रयोजन माद-- ““चचं वा दति । चचियरैश्य-
जा निस्थानोये प्रस्तरबदिषौ ; श्रतस्तयोवि विधं धारणाय तत्तियकू
दण्णनिधानं खन्पद्यते ; इतरथा दि प्रस्तरबरिंषोः साद्धर्यात् चचिय-
वेणष्ययोरपि साद्खयं स्यात् । यस्मादेव मेते दरे ति्ंङ्किद्िते
विधारणप्रयोजने, तस्माद् श्रनयोः “विष्टतोौः दति (नामः सम्पद्यत
दति निन्रते- “तस्मादिति ॥ १० ॥
प्रस्तरस्य समन्ल्रक स्तरणं विधन्न- “तदिति । “तत्” तच
विष्टत्योरूपरोत्ययेः । प्रस्तर स्तर णमन्तस्तः बददिस्तर णमन्लवत्? । तच
स्तो्यमाणाया वेदेरभिधेयत्वात् .साष्पौः देबेन्यः" दत्येवं स््ोलिङ्ग-
तथा व्याख्यातः ; श्रच त प्रस्तर एवाभिधेय इति “साधुं देवेभ्यः"-
दति पुलिङ्गतया व्याख्यायत इत्येतावानेव वबिगरेषः। ्रन्यन्
प्रवेवद् योज्यम्? ॥ ९१ ॥
स्तोणस्यः प्रस्तरश्योपरि स्पशेनं विधन्त- “त मभमोति।
९- वान सं० २.५.४७ कान्खोग् द् २.८.९०।
२-- वा० सं २.२. ₹ । धुरुस्ताङ् (२९७, २२५ ए °) रष्ट्व्यम् ।
२-- २५ ए ° ३-र९ "पं० ददटव्यम् |
४-- स्तौ येस्य'-इति जादिष, ए च।
( दच्ध° शत्रा० ) ॥ पथमकाण्डम् ॥ २४९
“श्रागत्वा?-दतिमन्ल्ेणः प्रस्तरस्योपरि स्तं निदध्यादित्यथंः मन्ल-
व्याख्यानं सुगमम् ॥
जङ्ादौनां सादनपयेन्तं प्रस्तरस्यान्वारम्भं विधन्त “श्रभिनि-
दित एवेति । सव्यदस्तन प्रस्तरः “्भिनिदितः' संस्यष्टः “एवः
भवेत् ॥ ९२॥
“्रयेति । “थः श्रनन्तर मेव “द चिणनः ₹स्तेन “ज प्रति-
ग्टश्ञो यात् । जब्टघाद नपयेन्तं प्रस्तरविमोको न युक्र दत्यथेः। तश्च
प्रयोजन माड-- “नेदिडेति। उक्राभिप्राय मेतत् ॥ १२॥
अय जदाः सादनं विधन्त “श्रय जुङ्ध भिति। अक मादाय
नेन मन्लेएर प्रस्तरे सादयन्न तु यदणएमाचम् ; मन्तरस्य सखादन-
जिङ्गत्वात् । श्रत एवोक्त कात्यायनेन “जद प्रतिग्द्य निदधाति,
लाचौत्येव मतरे उत्तराभ्यां म्रतिमन्लम्"*-दतिर। “टता्तौ
दोति। ठत मञ्चति भाश्नोतौति "डताचौ । दताचौत्येतत् प्रसिद्ध
मिति हेरथेः; "नाचरा' नामधेयेन, एषा खक् जदि न कव्यं
हो मसाधनत्वादित्यभिप्रायः । मन्लग्रेषो निगद सिद्ध दव्यभिप्रेव्यानु-
वद ति- “सेर् मिति।
अयोपश्तः खादनं विधत्ते ““छताच्यस्वपन्टन्नान्नेभत्युपग्धत
मिति । वाक्यग्रोषः पूवेवद्योञ्यः ॥
९- वा सं० २.५.५। का श्रो च्छ २,८८.०९९ |
र्---वा० सं २. द्.९। कान्श्रौन खन २. = ९२।
द-- का० पौ ख २. ८. १२ ।
४--वा० सं०.९.२ | काण्श्रोन् ० २.८. ९.२ ।
31
9द् । ॥ णतपथब्राद्यणम् ॥ (खण र्त्र)
भुवायाः खादनं विधन्त “'टताच्यसि भुवा नान्ेतिष्भ्भुवा
भिति । श्रन्यत् पूर्ववत् ॥
स्ग्गताच्यन्यति रिक्रस्य हविषः सादनं विधन्त ““पियेखेति ।
"यर्" श्राज्यात् “अन्यद्ध विः" पुरोडाश्ादि कम्, “प्रियेण? - इ ति मन्लेटर
लन् सादयेदिति ओेषः॥ १९४॥
जङ्ादरोनां सादने विग्रेष माह “सवा दति । प्रस्तरस्यो-
परि जुष मेव खादयेत् । तस्या धस्ताद् बहिंषि (तराः उपभदाद्याः
“खलः” सादयेदित्थथंः । श्रत एवोक्रं खचरूता-- “ब दिव्युपग्टतं भरवां
येतिर । वदेतदुपयेधः सादन सुपपाद्यति- “चं वा इति।
खातमग्व्येण होमसाधनलात् जः उचियजातिः । उपण्डदादौगां तु
जह्छवद्धोमे खातग्व्याभावात्, प्रत्युत तत्स्यस्याज्यस्य जङ्ा मानेयलात्
ता केग्यलातिख्यानोयाः । निगदसिद्धः ओषः ॥ १५॥
खमन्लक मासनल्ानां हविषा मभिमग्रेनं विधत्ते “.खोऽभि-
न्टशतौोति । मग्लप्रतो कस्याथेः" प्रसिद्ध इति “हि -णब्देन व्याचष्टे
“धरुवा रौति । कन्नेसमाक्तिपयेन्तं नेखच्येन वेद्यां जङ्छाद्या उपसन्ना
इत्ययः ॥
"“च्छतस्य योनो '*-दइत्यस्य विवकित मयं माइ- श्यश्ो वा
द्ति। “खत'-शन्दः “सत्य"-शन्दपर्यायः।) सत्यफलकारणएत्वात् तस्य
१-- या० सं* २. श. ३। का" भौ छ २.८.९२।
र-- वा० संम २. ध्. 8। कान खोग्ख० २. =. १९८ ।
द्-- कान शआरदख््* २.८.१३।
8-- मन्लस्तु वा० सं० २. ६.५ | काग्श्रोग द २.८.१९ ।
(शच्य° 9्रा° ) ॥ प्रथमकाख्डम् ॥ २७.
योनिः "यञ्चः । ताद् गयेपरववं युष्यत इत्धाह- “यक्षे होति । “यनः
खश्वेता जङ्णाद्याः “श्ररुदन्' श्रासादिताः स्थापिताः; अतः “शतस्य
योनौ'-द्रत्यनेन यज्ञप्रतिपादनं य॒क्र मित्यधः ।
मन्त्गरेष मनुष्य व्याचष्टे “ता विष्णो-दति। फखमभोक्रूतथा
स्वाभिलाद् “यन्नपतिः- शब्देन यजमानो विवचित दत्थाइ- “तच्चज-
मान भिति। यश्चं नयति निष्यादयतोति “यन्नो अध्वयैः; अतो
यश्चन्य मि तिपदस्याध्वयूपरतां व्याचष्टे- “तदप्याक्मान भिति “तव्
तेन "यञ्चन्य भिति" अनेनाष्वयुः खात्मानं यज्ञसकाशात् "नान्तरेतिः
्रन्तरितं विय॒क्रन करोति। बिद्धप्राय मन्यत् ॥१६।९१९।[र.४.]॥
दति ओ्रौसायणाचा्थविरव्िते माध्वोये बेदाथेप्रकाशरे
माध्यन्दिनिगशतपयभाव्ये ठतौोयाष्याये
चवतुयं' ब्राह्मणम् ॥
१-- प्रयमं तावदिद्ध परिधिषरिधानं विदितम् । तचेवम्-- खार्ढान्
खकदटव्तोयान् बाङमातचान् पालाश्रवेकङ्कतकार्म्यनेल्वगादिरौदुम्ब-
रान्यतमान् चन् कारूखणग्डान् सङ्द्य तेव यत् स्छरलतमं तदेव मध्यमं
पर्थिं परिकल्प्य खाइ वनोयस्य पच्ात् उद गयं परयमं परिदध्यात् ।
ततो ऽपण्ष्छं द्ितोयं परिधिं दच्तिणतः घागयं परिदध्यात् । तत
उन्तरतोऽपि प्रागग्र मेव अणिषतर् मवण्िष्टं परिधिं परिदध्यात् ।
च्पयेकविंश्रतिकादूकादिष्याद् परह्ौतया समिधा तूष्णीं प्रथम-
परिधिं स्पष्टोव्याय तां समिध म'हवनौयेऽभ्यादध्यात् । इश्मस्येक-
विश्रतिकात्वं चान्नातं तेत्तिरौयकेः-- ““ख्कविंशति मिध्यदारून्ि
भवन्ति-इति ते° त्रा ३. ₹. 9. ₹। ततस्तस्मादेवेश्मात् दिनौर्यां
४४ ॥ भ्रतपयन्राद्ययम् ॥ ( देप रब्रा°)
इन्द वा ऽख्तदध्वयः। इष्परनायि तस्मादिधो
माम सुमिन्धे सामिधेनौभिर्होता तस्मात् सामिधेन्यो
नाम ॥ १॥
स॒ ऽह । अभ्मये+* समिध्यमानाय॒ानुनर डौत्यद्यये
त॒त् समिध्यमानायान्वाह ॥ २ ॥
त॒दु हक ऽदः ! अर्चये! समिध्यमानाय होतर् नु-
ब्रहौति तदु त॒था नु ब्रयाद्होता वु ऽषु पुरा भवति
यदुवनं प्ररणोतेऽथ होता तस्मादु ब्रया्दस्ये समिध्य
मानायानुन्रदौत्येव ॥ ड ॥
समिध मादाय परिधि मस्व तचरंवादथ्यादिति समिदाधानम् |
च्छथय उपविश्य ऋअदनौय मौच्तमाणो स्सखरं मन्तं जयेत् । तत
प्रादल्ततिख्यन वेदिं पत्याटत्थागत्य स्तौर्साया रुव वेदे रुपरि मध्ये
व्षरत्िमाने उत्तरागरे सयेद इणे समन्पाठं निदध्यात् । तयो-
स्तयायोरुपरि सूूलभागे प्रागग्रं प्रस्तरं स्तणौयात् ; बद्िमूलेभ्यः
परस्तरमूलानि अभिदततसाणि कुर्या दि व्यथः । तत उनाभ्यां हस्ताभ्यां
प्रस्तर मभिनिदध्याचेति प्रस्तराभिनिधानम् । अभिनिधानं चेदाधः-
पीडनम् । अयापस्रीधा समितां जुद् दत्त्तिणिन पाणिना परतिग्टद्य
सव्यद्धर्तेनाविसुक्तं प्रस्तरे प्रागग्रं सादयेत् । ततः सव्येन वेदं
ग्टक्घौत्वो पम्टतं तथेव प्रतिग्टद्य जुवा उत्तस्च बद्हिव्येवासादयेत् ।
जच्छतो ऽवक्द्धां पञ्ादत्तेमाना मसंस्पृष्टां ध्रुवा मुपम्टत उत्तस्तो
विष्टव्यययोरुपर्य्यासादयेदिति खगासादनम् ॥
‹ऽच्प्राहान्मयेः-इति क, ग । † “ऽच्ाद्भुरयये-दहइति क, ग ।
[ श्रेया"-द्रति ग। ९ "न॒द्धीग्येव'-इति च।
( दष्छ० भत्रार) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ २७१५
्राभ्रेयोरन्वाद। स्वयेवेन मेतदेवतया समिन्धे
गायचौरन्वाद गायचं व्वा ऽमरग्छन्दः स्वेनेवेन मेत-
च्छन्दसा समिन्धे व्वौीयं गायचौ दय गायक व्वीयेणे-
वंन मेतत्स॒मिन्धे ॥ 8 ॥
रकाद शान्वाह । रुकाष्दशाश्षरा वे विष्टब् ब्रह्म
गायकौ श्वं विष्टबेतुभ्या सेवेन मेत॒दुभुाभ्यां व्वौर्याभ्या
समिन्धे तस्मादकादशान्वाह ॥ ५ ॥
सवेबिः प्रथमा मन्वाह। बिरुत्तमां चिद्न्प्रायणा
डि यज्ञास्तिवुदुदयनास्तुस्मात् चिः प्रथसु मन्वाह
विरुत्तमाम् ॥ & ॥
तुः पञ्चदश सामिधेन्यः सम्यदयन्ते। पञ्चदशो वें
व्वज्ो व्वौर्यं व्वजो व्वौय मेवैतत्सामिषेनौरमि सम्पा-,
दयति त्स्मादेतास्वनच्यमानासु य दिष्यात्त मङ्गघाभ्या
मववाघेतेद मह मसु म॒ववबाध ऽडइति तदेन मेतन
व्व॒ञ्रेणावबाधते ॥ ७ ॥
पञ्चदश वा ऽअरच्वमासुस्य राचयः। अङ्ध!मासशो वे
संवत्सरो भवन्नेति तद्राचौराप्रोति ॥ ८ ॥
पञ्चदभ्णना मु वे गायक्रौखाम् । चौणि च शतानि
“न्वाहेका'- इति क, ग । ' (इाचयोरद्धे"-द्रति क, ग
२७६् ॥ प्रतपथब्राद्छययम् ॥ (रेप रत्रा?)
षष्टिश्वा्राणि चौणि च वे शतानि षष्टि संवत्सर
स्याहानि तद् हान्याप्नोति तदेव संवत्सर माप्रोति॥€॥
सप्तुद्श सामिधेनौः* । इष्चा! ऽच्रनुनूयादूपाध्शु
तस्यं देव तायं यजति यस्या ऽइष्टिं निव्वेपति इद्
वे मासाः संवत्सरस्य पथ्च्तव ऽरुषु ऽण्व प्रजापतिः
सप्तदशः सर्व्व व्व प्रजापतिस्तत्सर्व्वेणेव तं काम स॒नप-
राधः राघ्रोति यस्मे कामायेष्टिं निव्वुपत्युपाध्शू देवतां
यजत्युनिरुक्तं वु ऽउपाश्शु सव्वं व्वा ऽछनिरुक्त तत्सर्वे
णेव तं काम सुनपराध राध्नोति यस्मे कामायेष्टिं
निब्वेपत्येष इरेरुपचारः ॥ १० ॥
शकावि<तिःः सामिधेनौः । चपि? दशपणमासयो-
रनुगयादित्याहर्दादश वे मासाः संवत्सरस्य पञ्चत्त-
वस्तयो लोकास्तदिध््तिरेष॒ ऽरखु्वेकविध्णो य॒ ऽरुष
तपति सषा गतिरेषा प्रतिष्ठा त॒दटेतां गति मेतां प्रतिष्ठां
गच्छति तुस्माटोकविःएति स॒नुत्रेयात् ॥ ११ ॥
ता हेता गतश्रेरेवुनुन्रयाद्। य॒ इच्छेन्न श्रेया-
न्स्याच्र पापौयानिति याहृश्णय डेव सु ते।ऽन्वाहस्ता-
* “नौः? इति ख। † न्नौ। र्च्ा'-दति क, ग।
[ <ग-दइति च। § शनो । रपि"-इति क, ग।
| शेव सते'- दति, देव् सते'-इति, "देव स ते'-दति च पाठाः च।
( श्वच्छ० ५तरा०) ॥ प्रथमकारडम् ॥ २४७
इडः वा हेव भुवति युपौयान्वा युस्येवं व्विदूष ऽर्ता
ऽअन्वाहुः सो ऽरुषा मौसुसेव नु
च्यन्त ॥ १२ ॥
चिरेव॒ प्रथमां चिरुत्तमा सुनवानन्रनुब्रूयात् । चयो
वा ऽइमे लोकास्त दिमानेवेतल्लोकान्त्सन्तनोतौमांस्लो-
कान्त्स्पृणते चय ऽइमे परुषे प्राणा ऽत मवास्मिन्न
तत्सन्तत सव्यवच्छन्न दधात्येतदनुव चनम्* ॥ १९३ ॥
स यावदस्य व्वुशः स्याट् । रव मेवुानुविवकत्त॒स्य-
त॒स्य परिचश्ोतं साम्युवान्धादनवानन्ननुविवक्षस्तत्कम
व्विर दयेत सा परि च्छा ॥ १.४ ॥ ।
स य॒द्येत॒न्रोदाशद्सेत । अ्रप्ये।कंका मेवानवानन्ननु-
ब्रूयात्तदुकेकयेवेसांल्लोकान्त्सन्तनोत्येकेकयेमुांल्लोकान्त्स्यु-
तेऽथ युत् प्राणं दधाति गायकी वं प्राणः स यत्
कत्खां गायकौ मन्वाद तत् कत्ल प्राणं दधाति
तस्माद केका मेवुानवानन॒नुक्यात् ॥ १५ ॥
ता वै स॒न्तता अ्चव्यवच्छिना ऽन्वा । संवत्सर स्यै-
वेतद दहोराचाणि सन्तनोति तानौसानि संवंत्सरस्यादहो-
रावाणि सन्ततान्य॒व्यवच्छिन्रानि परिलवन्ते दिषत्
ऽ चेवेतट् खाठव्यायु नोपस्थुमनं करोत्युपस्थानर्
* प्वुचन\८- द्रति ग, च । 1 शसि । ताप्ये"-दति क, ग ।
२९य्द ॥ ष्रातपथब्राद्यणम् ॥ ( दपर रात्रा)
ह कुर्याद्यद्सन्तता अनुनरूयात् तस्माद सन्तता श्चुव्यव-
च्छिन्रा अन्वाह ॥ १६ ॥ र२॥
॥ इति ठृतौयप्रपारके दितौयं ्ाद्यणम् [३, ५. ॥
अयेष्माघाना्चिष्समिन्धनदहेतुग्ताः सामिघेनो विधास्यन् तासां
नाम निवेक्रि- “न्धे इवा दति। पञ्चद्शसमिद्ात्मकेनानेन
(द्प्मेन' श्रष्वयुः श्रिम् “दन्य इ वेः सन्दौपयति खल । “एतत्'
- दति क्रिया विग्रेषणम् । (तस्म्मात्" दन्सनसाघनलान्, तस्य ‹इष्यःः-
दति "नामः सम्पन्नम् । दोताः च 'सामिधनोमिःः “प्रवो वाजाः
त्यि भिेम्मिःर श्रचिं -समिन्धेः; श्रतः सुमिन्धनसाघधनलात्
ताखा मपि “सामिन्न्यः'-दति "नामः निष्पन्नम् । एवं नाम-
निवे चनव्याजेनेष्मेन सामिधनोभिश श्रग्मिसमिन्धनं कायं मिति
म्रतिपादितं भवति॥ १ ॥
श्रय साभिधनोर्वाचयितुरष्वथौः समग्प्ेषमन्लोच्ारणं विघन्ते-
“नख श्रादेति। दष्पेन खन्दोप्यमानाय ्ग्मयेः तत्छमिन्धनार्थां या
चछचो वक्व्याः, ताः साभिेनोः श्तुन्रूदि' दरतिर सन््ेषायेः* । त
सिम मं जतिः सवयं दशेयति-- ““श्रम्मये द्येतद्दिति॥ ९॥
९--- ““अथयेधरोनाभिः?- दति ८ ।
-- इ त्रा० ७-₹ ! ते०ब्रा० २. ५. २. ९-१२ (त° सं° २.५. ७. २,)।
इ-- त° सं° €. द. ५. < । पुनस्तचेव ७. ९। खम् रे° बा० ९.३. ५।
9-- प्रेषपर्चियस्तु रो° ब्रा ३.९. € द्ष्टव्यः ।
( इच्छन ५त्रार) ॥ प्रयमकार्ट्म् ॥ २४९८
एकोयं मत सुपन्यस्य निरस्यति-- “तदु देक इति। एकेषां
मते “होतः! अतुनरूदि"- “दतिः कन्तुरुपादानं विग्ेषः ॥
नतु युक्त मेवेतत् कि मिति “न ब्ुयादिति' निषिध्यते ?
तच्राद-- ““च्रद्ोतेति। प्रवरण्णत्? पूवं साभिघेनोरलुब्रुवाएस्य ₹ोटत्वं
नास्ति; यदा खक्येनं प्रणोते- “श्रयिदेवो दैव्यो डखोता-दइतिर,
"अय" अनन्तर मेव रसौ “होताः भवति; श्रत: मामिघेन्यनुवचन-
समये दोदत्वाभावात् “डोतरनुन्रूदि? दतिः अपायेकम् ॥ ३ ॥
देवताविग्रेषविग्िष्टानां सामिधनोना मनुत्रचनं विधत्ते
“आग्मेयोरिति। च्रभमिदिवत्या ऋचः मामिघेनौरनुन्रयादित्य्थैः ।
तदेतद चिदेवत्यलं प्रशंसति- “स्रयेवेन सिति। विदित मनुवचनं
मनूद्य कन्दो विगरेषं विधाय भरशरंसति-- “गायत्रोरिति। अरे गौय-
च्याश्च प्रजापतिञ्ुखादुत्पनननतादश्चिसम्बन्धिच्छन्दो "गायचम्'। म्रजा-
पतिमुखात् मदोत्पत्तिशख्च तैत्तिरौ यकेरान्नाता-- “त मभिर्दवतान्व-
खज्यत गायचच्छन्दः-दइति* । प्रकारान्तरेण प्रशंखति-- ““वौयं
गायचौोति । जष्टुनगतौग्यां कत्ते मश्रक्यस्य मोमाररण्लच्छणस्य
वौ्यंस्य करणाद्* “गायनौ वौर्याल्मिका। तया सा (गायचोः
९.--- “भवरसात्? द्रति जादिव्, ए च।
२-- सोऽयं मन्त इदेवोपरिद्ात् (४ प्र रत्रा ५क०) ददव्यः
इ-- “सास्य देवता (७. २. २४. )?- इत्यधिकारे “खम्मेएक् (४. २.
दद.)- इति एकि रूप माद्रेयोत्युच्यते अनिट् वत्या दति ।
४-- ति सं० ७.९१.१.द्। ५- रे° त्रा २.२. १ दव्यम् |
32
४० ॥ ग्रतपथयन्राद्छयणम् ॥ ( श्र रन्न)
ब्रह्मरूपा । ब्रह्मग्ष्यन तब्राद्मण्जातिर्विंवकिता । तस्याश गायनच्य-
च्छन्दस प्रजापतिमुखादुत्पल्तिखाधारण्यात्ताद्ाम्यम्९ ॥ ४॥
सामिधेनोमां सद्याविशरेषं विधाय प्रशंखति- "एकादशेति
"“इभाभ्यां वोर्याभ्या मिति । कन्दोदधारा ये निर्दिष्टे ब्रद्धच्ठजे,
-तयोयेद् ब्रां चां चोभे वों, ताभ्या मित्ययेः ॥ ५ ॥
प्रथमो मयो स्विङ्चार णं विधत्ते- “ख वे जिरिति। विहितं
जिषश्खारष्ं स्तोति- ““जिदटत्मायष्णा हिः-दत्थादि । “जिषत्यार
दि देवाः दति श्रतेः, तदौया यत्ताः प्रारम्भपरिसमाष्योश्तिरा-
ठत्तियक्राः । श्रत एव ज्योतिष्टोमस्याज्यप्रडगादिश्त्ेषु प्रथमोत्त-
मयोः जिराठल्तिदश्यते । प्रारम्भपरिममाष्यो स्िरावन्तनस्य यज्ञ-
त् च्रचापि प्रथमोत्तमयोस्िरादढत्तिः कायत्यभिप्रायः॥९॥
ताः पञ्चदशति। “पञ्चदशो वं वच्च दति । पञ्चदशस्तोमस्य-
ग्रस्य च सह प्रजापनित्राङसका श्ादुत्पन्तेरिन्द्रसम्बन्धात्" वज्रोऽपि
पञ्च ट शस्तोमात्मकः। “सामिधेनौरभोति। श्रभिरभागे-दति
श्तणे शरभः कमंप्रवचनौ यत्वात् “कमेप्रवचनौययुक्रः”-दूतिः
दितौया । ज्ष्ट सुगमम् ॥
अङ्ग्टाभ्या मवबासेतेति। देव्यं मनसा सला “दद् मह मिति
१-- रे० ब्रा ५.५. ७ । ₹-- “जिता?-द्रति भादिष्, ठेच।
इ-- ते° सं द्. २.९०. द । ते° ब्रा इ. २. ₹. ८ ।
&-- शत खव'- इत्या दिः "वन्तेनस्य' इत्यन्तो ग्रन्थः नादिष्, ठे च नास्ति ।
५- रो० ब्रा ५.५. ७। इ-पा० सख०र९. ४.९९ ।
@-- पार दन र. ३.८। स तं सं० २.९. ९. ३।
( शे ५ब्रार) ॥ प्रथमकाग्डम् । २४९
मन्त्रे पादाङ्गु्टाभ्यां भ्रमौ पौड़येदित्यधः। “श्रसुम्"-दत्धदःग्म्दस्य
स्थाने दितौोयया तन्नाम निदंटन्यम् ॥ ॐ ॥
पञ्चदर शसद्यां प्रकारान्तरेण प्रशसति- “पञ्चदश वा इति।
“चद्धेमासणो वा दत्यादि। एकेकेनेवाद्धंमासेन हि “संदत्छरः'
भवन्" वद्धंमानः “एतिः आगच्छति । एव मद्धेमासराचिद्धारा.
संवत्सर सम्ब न्धिन्यो या राचयः, ताः सर्वा श्राभ्नोतौत्ययेः॥८्॥
सामिघेनौना मच्रसड्यो पवनेन संवत्सर सम्बन्धिना मनका
म्रा्निं दशेयति- “पञ्चदशाना मिति एवं साभिधेनोभिः
सवत्र सम्बन्धिना महोराचाणणां प्राप्रवात् तत्छसुदायात्मकः रत्छ
एव संवत्छरः प्राप्तो भरतोत्यार- “तदेवेति ॥ < ॥
साप्तदश्यं विधत्ते “सम्नदग्र ाभिघनोरिष्या अनुम्रया दिक
उपरिष्टार्* “दशेपूणेमासयोः"-दरति विग्रेषण्णत्, वाक्यशेषे च “तं
काम मनपराध राघ्रोति"-दति कामप्राञनिञ्जवष्णत्९ तद्धिकृतिभ्रता
काम्ये्टिरच्र “इष्िः-गशब्देन विवल्िता। श्रत एव श्राषस्तम्बो दशे
पूणेमा सव्यतिरिक्रटिपश्टबन्धानां साभिघनौो-साप्रदण्यं खूजयामाष-
“पञ्चदश्र सामिधेन्यो दभेपूणमामयोः, सप्तद गे्िपश्एवन्धानाम्””-
इतिर॥ श्रय तासां काम्येषटौनां प्रधानयागस्योपांश्ररत्वं विधत्ते
““उपांश्िति ॥ सानिघेनो-साप्तदश्यस्य कामप्रा्निसाघनता सुप-
२ -- इदेवेकादश्कणिटिकायाम् । २-- २४० ¶पं° बद्वम् ।
द-- य° पण ख० १९, १९४ । ओर सू०२.१९.२; ५.२२. २; द.
२९. द् ;८,२.२द् चाणि वचेवमर्थकानि। “सानिधेनो-तिष्डौ
काष्छानि विवद्धन्ते, प्रतिक्रसमानासु घक्रतिवत्""- दति च तत्रैव |
न्ट्४य्द् ॥ भलययन्नरच्पमणम् ॥ ( रेष रेन्रा०)
पादटयति-- द्धाद्श्वा इत्यादिना, हेमन्तश्रिगिरयोरकौकरएेनः
“संवत्छरस्य पञ्चत्व: । एवं मासर्त्वात्मको यः संवत्सरः “एष एव
म्रजापतिः?; कथय मनयोरेक्य मित्यत आद “सप्तदश दति)
यतो मा सन्तरूपेण सप्नद ्ावयवसमुद्ायात्समकः संवत्सरः, प्रजापतिश्च
““आख्ावय'"-द्त्यादिर-सप्नदशाच्रसमुदायात्मकः ; श्रतस्तयोः सत्त-
दश्ावयवोपेतत्वखाम्यान्ताद्ाव्यम्। श्रसत्वेवं किं तत दृत्याद-- ““सवें
वा इति। श्रनपराघधम्ः श्रविकलम्।
एवं साप्तदश्य प्रशस्य विदितं यागस्योपां श्त मप्यनृद्य प्रणंसन्ति--
“उपांश्चिति । उपांशचारणस्य पाश्येस्थाना मयं विशेषाप्रत्यायकल्वाद्
आनिरूकरत्वम् । श्रनिर्क्रद्य विशेषनिरूक्तिविरदात् सर्वात्मकम् । तेन
व शर्वात्मकेनानिरूक्रनो पां गत्वेन का््सन्यन कामप्रा्तिभवतत्य्यः ॥
प्रतिपादिनस्यायेस्य म्वंष्टिसाधारण्य मभिप्रेत्याद-- “एष द ति।
यत् साभिधेनो-साश्नदश्य सुपां ग्मयजनश्च “एषः सर्वस्याः द्दष्टः? धमं
द्रत्यथेः ॥ ९० ॥
द शेप्रणमासख्योरेव पकान्तरं विधाय प्रशंसति- “एकविंशति
भिति ।
“सषा गतिरित्यादि । मासाद्यपेचया च्यः एकविंशः दर्यः,
एषः एव “साः प्रसिद्धा "गतिः"; यागदानादि भिर्धरमेवद्नन्तव्यतया
९-- “हेमन्तशिशिरयोः समासेन'-इति च णे ना० १.१.२९
र-- “च्छाश्चावयेति चतुरच्तरम्, ्धस्तुश्नो षडिति चतुरच्तरम्, यजेति
द्यच्तरम्, ये यजामद् इति पश्चाच्तसम्, द्यच्तरो ववषटकारः;
खु्षवे सप्तदशः परजापतिः?-दति तिन सं ९. ४. २.९. ।
( देच्छ० ५त्रा० ) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ रधर
प्रतिपाद्यते, तदात्मक इत्ययः । तया एषाः एव प्रतिष्ठाः;
स्वस्यापि लोकस्याञ्रयग्चल दत्ययेः । तया च सामिघेनोना मेक-
विंश्तिखद्यया गतिप्रतिष्टारूपं सूये मेव प्राभोतौत्य्येः९ ॥ १ ९॥
दमं पच्च मधिकारिविशेषे नियच्छति- “ता देता इति
गता प्राप्न यस्य शओ्रोः, तस्येव यजमानस्य एकविश्रतिसामिघेनौः
“श्रनु न्यात्”, नान्यस्येत्ययेः ॥
गतश्रोव्यतिरिक्रस्यापौमं पत्तं कन्तेव्यत्नाशङ्का निरस्यति- “य
दृच्छदिति। शयः यजमानः सेचय नैरुश्चञ्च न कामयेत, “सः
यजमानः ^ताद्डः वा भव्रतिः; यादृगायः यथयोपलब्धप्रकारेण
नियतेन 'तेः दोतारः खामिधेनौः “श्रनाड्धः?, तत्मकारविर्शिष्ट
एव॒ भवतौत्ययेः । तादूक्-गब्देन सामान्येन प्रतिपादितं विशि-
नष्टि- “पापौ यान्वेति । “यस्यः खलु “एवम्” श्रनियत मनुवचन-
प्रकार ` “विदुषः यजमानस्य एताः एकविं्रतिसामिघेनोः
"श्रन्वाड्धः, (सः (पापोयान् वाः श्रेयान् वा भवतोत्य्थः। “य
द्रच्छन्न सअेयानित्यादिना योऽर्थैः प्रतिपादितः, सा "एषाः मोमां-
सेव विचार एव केवलं, न तु तथात्ुवचनं कायं मत्ययः ॥१९२॥
कयं तद्धयेसुवक्रव्य मित्यत श्रादइ- ““चिरव प्रथमा मिति ।
"एवः- शब्दो भिन्नक्रमः । प्रयमोन्तमयोः “िः* श्रलुवचनं कुवन्
शश्रनवान सेवः अनुच्छसन्तव च्रलुनयात् ।
₹-- “मासापेच्तया य ख्कविंश्यः खयः, त मेव गतिप्रतिद्ारूपं सामिधे-
नोनां मेकविंशतिसह्यया प्राप्नो ति?-इतति ८।
२-- “नियमेनः-इति ठ, ड ।
२४९ ॥ ग्रतपयन्राच्यणम् ॥ ( दपर रत्रा)
तत्तिष्टषणा ग्डचां सन्तानं लोकज्यसन्तत्ये भवतौति स्तौति-
"चयो वा दति । .सन्तनोति' सन्दधाति । ततख "दमान् लोकान्"
परस्पर खयुक्तान् सस्पणते" भो ष्यति, बलयति वा । “स्यु मरौति-
बलयोः-दतिः धातुः। तिष्टणं सन्ततानुवचनं प्रकारान्तरेण
स्तो ति-- “चय दमे-दति। प्राणापानवयानात्मकाः "चयः" प्राफमेदाः,
प्राणापानव्यानलकच्वणटत्ति्यविशिष्टं प्राण मेव शअ्रनवान मनुन्रृवन्
सन्ततं" परस्पर सम्बद्धम्, “च्रव्यव च्छिन्नः विच्छेद्रदह्ितं (्दधानिः।
एव॒ मेवानुवचनं कत्तव्य मित्यभिप्रेत्य निगमयति-- “.एत-
दिति॥१रे॥
तिख चः सन्तत ॒ मनुवक्तं यो न शक्रोति, तेन कथय
मनुवक्रव्य निति, तदाद “स यावदिति । श्रस्यः होतुः "यावत्?
श्रलुवन्रु स वशः स्यात्", सा श्रलुवचनश्रजनिः यावतौ, तावदि-
व्ययः । “एव मेव श्रनु विवत्” श्रनुवक्त॒ भिच्छेत् । शक्तवनु-
रूप मेवानुच्छ्सनम् ; गश्त्यभावे टि ड्यृष्येऽवसाने चोच्छासे
नास्ति दोष दत्यभिप्रायः॥
तदेतत्पक्तं निरस्यति-- “तस्येति । “तस्येतस्य' पस्य "परिचच्ता'
निन्दा विद्यते। ता मेव द्शेयति- “उत सखाम्यवान्यादिति।
श्रनवानम्ः अनुच्छखन्. -श्रनुविवच्छन्' श्रलुवक्त् मिच्छन्, होता
'उतः श्रपि “सामि ऋरड्यध्ये श्रवान्यात्" उच्छासङर्यात् ; तदा
"तत्कर्म “विद्येतः विश्भिष्येत, शिथिलं भवतीत्यर्थः । नसा
परि चक्चेति । यथया शक्यनुवचनपच्वं एषव निन्देत्ययंः ॥ १४॥
~~
९-- “स्प प्रोतिपालनयोः?-- दरति खा-प००२३। र 'खवभ्ः-इतिड।
(दच्च ४न्ना०) ॥ परथमकाग्डम् ॥ २४४५
तिख शचः सन्तत मतुवक् मश्क्रस्य कस्तद्युपाय दति तं
दभेयति- “स यदौति । “एतद्” आ्नन्तरोक्र यथागश्रत्यलुवचनं
भिन्दायक्रलात् “खः होता “नः कामयेत, तदा (एकंकाम्" चच
मनुच्छसन्नरुन्रयात् ।
अस्मिन्नपि पके पूर्वोक्रलो कचय-प्राणचय-खन्तान सुपपादयति-
“तदे केकयेति । निपदा दचेताः सामिधेन्यः ; श्रत एकंकस्या म्टवि
पादचयस्य सन्ततत्वात् “ए केकयेव" चचा चन् “लो कान्" सखन्तनोति।
ननगायचौ बे प्राण दति | गाय्यास्तिपात्वात्, प्राणस्य च प्राण-
पानव्यानलचखणटत्िचयात्मकलरात्, चित्वसद्धयायो गसाम्यात् ताद् व्यम् ।
लया च कत्छगायत्याः सन्ततानुवचनात्९ छृत्प्राणएसन्तान मपि
सिद्यतोत्ययेः ।॥ २१५॥
एव मनुवचनस्यानवानलच्णं ध्मंविग्ेषंः विधाय सान्तत्यादिकं
विधत्ते- “ता ३ खन्तता दरति। ताः" एताः सामिघेनेः "सन्तताः'
परस्पर सम्बद्धाः ; श्रत एव श्रव्यच्छिन्नाः' वि्छछेदर हिताः “श्रना ।
““संवत्छर स्येत्या टि । खामिघेनोनां संवत्छर सम्बन्ध्यदोराचरूपता
भाक् प्रतिपादिता; अतस्तत्छान्तत्येन “श्रहोराचाणिः श्रष्टेवं "सन्त
तानि परस्यरसम्बद्धानि कृतवान् भवतोव्ययेः। तदेतद् दृष्टानुसारेण
दढयति- “तानोमानोति। यस्मादेवं साभमिधेनौ सान्तत्येन सवत्छर-
सम्बध्ौनि च्रहोराचाणि खन्ततानिः, तस्माटेवेदानौ मपि (तानि
सन्ततानि श्रव्यवचख्डिन्नानि' पयांवत्तन्त इत्ययः ।
९-- “सन्सतानुवचगेन"-द्रति ड। २-- 'प्रम'-दतति ड
४ ॥ श्नतपथनब्राद्यणम् ॥ (इप्र० रब्रा०)
सन्तता नुवचनस्य प्रयोजनान्तर माड-- “दिषत दति। “दिषते'
दषणं कुर्वते श जवे “उपस्थानं न करोतिः; सन्ततानुवष्वनेन छिद्र -
रहिततात् । दिदटरान्वेषणण्ोलाय राच्साद्ये प्रवेशोपायग्डतं द्वारं
न प्रयच्छतौत्ययेः ॥
विपक्वे बाध माद- “उपस्थानं देति । उपतिष्ठते प्राप्नोति
श्रनेनेति ("उपस्थानं प्रात्तिषाघनदारम् ॥१६९॥२[२.५.)॥
दलि भौसायणाचार्यविर चिते माधवोये वेदाथेप्रकाशे
माध्यन्दिनिग्रतपयब्राद्धयणभाय्ये
प्रयमकाण्डे ठतोयाध्यायं पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥
=-= --~------~- ~= ~~~ ~~~
१-- इह दि त्राद्मणे सामिधेनो सह्यादिकमातं विद्धितम् । वस्तुतः सि-
ताब्राद्यणयोः सामिधेन्य च्च रखकादश्रवान्नाताः। तासु प्रथमाया
अन्तिमया चिस्तिः पाटन पञ्चदग्रसह्या पूर्णया भवति (रे?
न्रा० १. ५.२.) सप्तदग्रसह्यायाः पूरुगौयत्वे तु एथपाजेव्याद्य-
परर्गदयस्य तासु प्रच्तेपोऽपि विधौयते (रे त्रा० १.१.९१. टौप्यर)
खक विग्र सह्यायाः पूरणौयत्वे षखा मप्युचां परच्तेपणोयता विदिता
(रे०त्रा० ४. ५.५.) । ताः प्रच्तेपगेयच्चं खव धाय्या उच्यन्ते (रे०ब्रा°
र्.२.७.)। तच्र धास्ययोर्ध्वग्यानां वा प्रच्तेषः खल समिद्धमान-समिड-
वत्योर्मध्ये खव भवति । ते च ्टच्नौ दश्यम्येकादश्यौ। मौ द देख
द्पा०€.२० सखूजयोः, दितोयद्टतौयाधि कर यायो स्तच्रैवाधिकररयमाना-
याद्चेतदविचारः सम्गुक्तो बदटवयः । सामिधेनौप्रयो गारम्भस्त्वेवम् --
““ध्वर्यहतुरासनं दर्भास्ततं गादपत्याद्वनोययोरन्तसालेऽ शस्य
मध्यभागे वेरः पश्चात् खापयित्वा “र्द्धि होतः'-द्रति होतुरा-
न््नणं करोति । ततो होतरि अचम्यागते सति आखध्वर्युरिध्मादेकां
समिध मादाय द्धोतारं प्रति “खभ्नये समिध्यमानायानुब्रृह्िः-इति
ब्ररीति । द्योता च बर्न् साभिघेनौरनुवच्छामि'- इति ब्रह्यायां
एच्छलि । ब्रह्मा च शजापतयेऽन॒न्रूहि, घेदि'- इत्यन्त मुपा पटित्वा
( रेच्य भत्र) ॥ पथम काण्डम् ॥ २५७
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हाः निवारयन् ।
पुमयांखतुरो देयार् विद्यातौयेमदेश्रः ॥ रे ॥
ब्रह्माण्डं गोसडसे कनकडयतुला परुषो स्वणेगभम्,
सक्राग्पौन्, पञ्चसौटरस्तिद श्तस्ललतासेनुखौ वणग्दमौः ।
रल्नोखां रुक्छयवाजिदिपमदितरयो सायणिः सिङ्णाथौ,
व्यञ्नाणणौ दिश्वचक्रं प्रथितविधिमहाग्दतयुक्त चर्च ॥
धान्यादि चन्यजन्मा तिलभव मत्सरः सरणं वणेसुख्यः,
कार्पासोयं छपावान् गडक्रत मजडोर राजत राजपरज्यः ।
श्ाज्योत्यं प्राज्यजन्मा* लवणज मनृणणः श्राकर चाकतेजाः,
रल्ाच्छो रलनशूपं गिरि मक्त सुदा पाचसास्सिङ्गणायेः ॥
दति ओौमद्राजाधिराजपरमेश्वरवेदिकमार्गप्रवत्तंकभ्रौोहरिररमशा-
राजसा घाज्युघुरन्धरेएण सायणणाचायेणण विरचिते माधवोये
| वेदाथैप्रकागरे माध्यन्दिनिगशतपयन्राद्यणमाय्ये प्रयम-
काण्डे दतौयाध्यायः समाप्तः ॥ र ॥
योर् सनुब्रूदि"- दति दोतार प्रसौति । ततो दहता "कं पपद्येः-
इत्यादि जपति । ्स्यान्ते यजमानः स्फ्ये उरद्छीत्वा .सन्तन्वनधिव मे
ऽवनबरूह्किः- दति छोतारं पेष्यति-इति षड्धनिः। अस्मिन् कमणि
च्यादित आरभ्य स्िद्धछतः प्राक् सवं मन्तजावं घयमस्थानेन प्रयोज्यम्;
खिदटछत अारुभ्येडामाजेनान्तं मथ्यमसखरेणा, ततः दषं समान्िपयन्त
सुत्तमेन सखरेणेति तन्लटौ कायाम् ।
१-- “पश्चान्पौन्"-इति ठ। म-- “सप्तसलरौ'- इति ठ।
इ₹-- “मजडं*-इति ठ । 8-- प्राज्यवरुद्िर्+-दइति ठ।
५-- युग्मकचचेतत् ज-भ्क-ठ-एम्तकेषु ; १८९. एष्टेऽध मुचितं ब्टव्यम् ।
38
२५८ ॥ श्रतपयब्राद्धयगम् ॥ (देप्र° देत्रा० )
[ अथ चतुर्थाध्याये प्रथमं ब्राद्धमणम् ]
~^ 2033239
दिङ्त्यान्वाद । नासासा यन्नोऽस्तौति वा ऽआहन्ने
वा ऽदिङ्त्य साम गौयते स यङधिङ्गरोति त॒दधिङ्धारस्य
रूपं क्रियते प्रणवेनैव सुनो रूप मुपगच्छत्यो रम्
अ ३* मित्येतनो दास्येष सुवे खव सुसामा यन्नो
भवति ॥ १९॥
य॒देव॒ दिङ्करोति । प्राणो वे दिङ्कारः प्राणो दिवं
दिङ्धारस्तस्मादपिषद्य नासिके न दिङ्कतु शक्रोति
व्वाचा वा च म॒न्वाद व्वाक् चवे प्राणश्च मिथुनं
तरेतत्पुरस्तान्मिथनं प्रजुननं क्रियते साभमिधिनौनां
तस्माद हिङ्त्यान्वादइ ॥ २ ॥
स वा ऽउपाध्शु हिङ्रोति। अय य॒दुेदिंङरयादन्य-
तरदेवु कुया दाच भेव तस्मादुपाध्शु हिङ्करोति ॥ ३ ॥
स वा ऽखति च प्रेति चान्वाह । गायकौ मेवेतदवु¶-
चौञ्च पराचोञ्च युनक्ति पराच्य॒द देवभ्यो यज्नं व्वहत्य-
वाचौ मनुष्यानवति तस्मादा ऽति च पति
चान्वाह ॥ 8 ॥
* नत्योरे च्छोदे'-दति क, न्योद् खोर्-दति ख, ग, च्छ ।
( च्छ रव्रा०) ॥ परथमकाग्डम् ॥ २४५९
युदेवेति च परेति चान्वाह । परेति वे प्राण रत्युदानः
प्राणोदानावेवेतदधाति तस्माद्या ऽखुति च परेति
चान्वाद ॥ ५॥
यद्वेति च प्रेति चान्वाह । परेति वे रेतः सिच्यत
ऽखुति प्रजायते प्रति पशवो व्वितिखन्त ऽखुति समा-
वर्तन्ते स॒र्वं वा ऽदृद सेति च प्रेति च तस्मादा ऽरुति च
प्रति चान्वाह ॥ ई ॥
सोऽन्वाद । प्र वो व्वाजा अभिद्यव इति तन्त्र प्रेति
भवत्यम्म ऽछा याहि व्वौतय ऽइति तदेति भवति ॥ ७ ॥
त॒दु देक ऽअ्राहः। उभुयं* वा ऽरुतन्प्रेति सम्पद्यत
ऽइति तुद् तदातिविन्नान्य मिवप्रवो व्वाजा अभिद्यव
ऽइति तन्न प्रत्यग्र ऽच्रा यादि व्वौत॒य ऽदति तदेति ॥ ८॥
सोऽन्वाइ । प्रवो व्वाजा अयिद्यव ऽइति तन्नु प्रति
भवति व्वाजा इत्यन्नं वे व्वाजा अनर मेवेत॒दभ्यनूक्तं
मयिद्यव ऽडत्यच्चमासा वा ऽअभिद्यवोऽङंमासानेवेत-
दभ्यनूक्तः दविष्मन्त डति पश्वो व हविष्मन्तः
=
पशनवेतदभ्यनूक्तम् ॥ € ॥
छताच्येति । व्विदेघो* ह माथवो! ऽथिं वेखानरं
मुखे बभार तुस्य गोतमो रादहगण षिः पुरोहित
(ह ! रुभ्यं”-ईइलि क, ग. { भमाधरवो-दति क, सायगसम्मतश्च ।
म्९० ॥ श्तपथयनब्रद्मयम् ॥ ( दपर दन्ना )
श्रास तस्मे ह स्मामन्ब्यमाणो न प्रतिश्छणोति नेन्मेऽध्चि-
वानरो सुखान्निष्युद्याता ऽति ॥ १० ॥
त खग्िद्धयितु दभे । व्वौतिद्ोचं त्वा कवे द्युमन्तः
सुमिधौमहि अग्रे खदन्त मध्वरे च्विटे घेति ॥ १९१ ॥
सुन प्रतिशुश्राव । उद्र शचयस्त॒व शुका खुजन्त
ऽईरते तुव ज्छोतौःःष्यचयो व्विदेघाईदे ऽइति ॥ १२॥
सुद नैव प्रतिशुश्राव । त॒न्त्वा त॒खरवौमद ऽइत्ये-
वाभिव्याहरद यथास्य शतकरत्तविवािव्वेशखानरो मखा-
द्ज्जज्चाल तं न॒ शष्णक धारयित सोऽस्य सखानज्िष्पेदे*
इमां पथिवों प्रापाददः ॥ १३ ॥
तहि व्विदेघो माव खास । सरस्वत्या सतत रश्व
प्राडः दुदन्नभ्यीयायेमां प्रथिवोौं तं गोतमश्च राहगणो
व्विदटेघुश्च मायवः पञखादुहन्त मन्वोयतुः स॒ इमाः स्वा
नदौरतिददाद सदानौरेत्युत्तराद् गिरेनिर्खावति ता
देव नातिददाह ता इ स्र तां! पुरा ब्राह्मणान्
तरन्त्यनतिदग्धाच्चिना व्वेश्वानरेणेति ॥ १४ ॥
तत रणति । प्राचौनं बहवो ब्ाद्मणास्तद्धा सेचतर
मिधासर खावितर मिवास्रदित म्ना व्वेशखानरे-
शति ॥ १५॥
"------ ~--- =-= “~~~ => -----~
°न्निव्येदे*- इति क, च-" । † 'सेता'- द्रति च-खुड्धौ ।
( ४च्छ० शब्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ रर्ट्र.
तदु हैतदहि। शछोच्रतर मिव नाह्मणा उदहिनून
भेन न्नेर सिघदन्त्सापि जघन्ये नैदाघे सुमिवैव कोप-
यति तावच्छीतानतिदग्धा दधिना व्वेश्चानरेणख॥ १६ ॥
स दोवाच। व्विदेघो माथवः* कादं भवानीत्युत णव
ते प्राचौनं भुवन मिति होवाच स्ैषुप्येतदि कोसल-
विदेहानां मयादा ते हि माथवाः ॥ १७ ॥
अथ दोवाच। गोतमो राहइगणः कथन्त म ऽअमन्व्य-
माणो न प्रत्यश्रौषौरिति स रोवाचा्थिमे व्वैश्चानरो
मुखे ऽभूत्स नेन्मे मुखान्निष्यद्यातै तस्मात्ते न प्रत्यश्रौष
सिति ॥ १८॥
त॒दु कथु मभूद्ति। युचैव त्वुं तसरवौमद ऽदत्यभि-
व्याहार्पोस्तिदेव मे शतकौत्ताविरववेश्वानरो मखाद्द्-
ज्वालोत् तं नाशकं धारयित स॒ मे मखान्निर-
0
पाटौति ॥ १९ ॥
स य॒त् सामिधेनीषु तवत् । सामिधेनु भेव तत्स
सेतवैनं तेनेन्ये व्वौय मेवास्मिन् दधाति ॥ २० ॥
तदु शताच्यति । देवाज्जिगातिः सुम्रयुरिति य॒ज-
मानो वे सुनयः स दहि देवाज्जिगौषति? सदि देवाञ्।॥
* “^विदेष्टो माधवः-द्रति छ । † (माधवाः'-इति क, सा०-स० |
{, $ देवान् जि-द्रति इ । || मदेवान्"-इति छ ।
ररर ॥ श्रतपथनब्राद्ययाम् ॥ (दप देब्रा०)
जिधाध्सति+ तस्मादा देवाञ्! जिगातिः सुम्नयुरिति
सेषाग्रेयौ सत्यनिरता सवै वा ऽ्निरुक्तः स॒र्वेरोवैतत्प्र-
तिपद्यते ॥ २९१९॥
छम ऽच्रा याहि व्वोत॒य इति। तदेति भवति व्वीत॒य
ऽइति समन्तिकं मिव ह वा ऽदमेऽ््रे लोका अासुरित्यु-
न्मश्या हैव द्यौरास ॥ २२॥ |
ते देवा ऽकामयन्त । कथन्न न इमे लोका व्वितरा
स्थः कथन्न इदं व्व॒रौय इव स्यादिति तानेतेरेव चिभि-
रश्षरव्यनयन्वौतुय ऽइति त ऽइमे व्विदूरं लोकास्ततो
देवेभ्यो व्वुरौयो ऽभवद्रौयो ह वा ऽअस्मे भवति य॒स्येवं
व्विद्ष खता मन्वादृव्वौंतुय ऽइति ॥ २३ ॥
छणानो व्युदातय ऽइति । यजमानो व दव्यदाति-
व्वुणशानो£ युजमानायेत्युवेतदाह नि होता सत्सि
बहिषौत्यभ्नर्वे छोतायुं लोको वर्हिरस्मिनेवैतल्लोकेऽधिं
दधाति सोय मस्मिंल्ोके।ऽचधिदहितः सैषेस मेव लोक
मभ्यनूक्ते म॒सेवेतया लोकं जयति युस्थेवं च्विदुष
रता मन्वाद्ः ॥ २४ ॥
* जिगाप्सति!- द्रति क, ख. ग, च-भण । † °टेवान्'-इति च्छ ।
{ (लजिगातिः-इति ग । $ “रेयानोः-ङ्ति च।
| “मस्सित्लो क-इति क, “म्स्मिन् लोकं?-इति च ।
(श्वय शत्रा° ) ॥ प्रयमकाण्डम् । श्र
त॒न्त्वा समिद्धिरङ्गिर इति । समिद्धिद्धेत सुङ्गिरस
रेन्धताङ्िर ऽइत्य्गिरा इ ्निेतेन व्व्चयामसौति
तत्सामिषेनं पद् सु सेवैनं तेनेन्धे व्वौयं सेवास्मिन्
दधाति ॥ २५ ॥*
छदनोचा यविष्येति । ददद् देष श्रोचति समिज्घो
यविष्येति यविष्ठो दयभिस्तस्मादादह यविति सेषंत
भेव॒ लोक मभ्युनूक्तान्तरिष्लोक मेव तस्मादाम्रयौ
सत्युनिरुक्तानिरुक्तो येष लोक रत॒ मेवेतया लोकं
जयति युस्येव व्विद्ष रखता मन्वाहः ॥ २&ई ॥
स॒ नः घरथ॒ खवाय्य सिति अदो व एथ यस्मिन्
देवा खतच्छवाय्य यस्मिन् देवा अच्छा देव व्विवास-
सौत्य॒च्छ दैव व्विवासस्येत॒न्नौ गमयेत्येवेत दाद ॥ २७ ॥
खृददम्रे सुवौय सिति। अदो वं ददहद्यस्मिन् देवा
रतत्सुवौयं यस्मिन् देवाः सेषेत॒ मेव लोक मभ्यनूक्ताद्व
सेवेत सेवेतया लोकं जयति युस्येवं व्विदुष र्ता
मन्वाद्ः ॥ र्ट ॥ `
सोऽन्वाद। इंडन्यो नमस्य इतौडन्यो देष नमस्यो
षु तिरस्तमा्सि दशत इति तिर इव् देष तमाश्सि
^ इतोऽनन्तर मिद “श्तम् २००८८इति च-एस्तके ।
1, { मसिव्यदो'-दइति क ।
क द, ॥ श्रतपयत्राद्ययम् ॥ (रेप इवा०)
समिद्खो ददे स॒ म्चिरिध्यते देति स द्ीध्यते
व्वृघा व्वषो अधिः समिध्यत ऽदति सु दीध्यते ॥ ₹२< ॥
छो नु देववाहन इति । अश्वो वा ऽरखुष भूत्वा
देवेभ्यो यन्नु व्वहति यद नेत्युच्यो सिति तत्तस्मादा-
खाश्चो न॒ देववाहन इति ॥ ३० ॥
त दविप्मन्त ईडत ऽइति* । दविष्मन्तो चतं मनुष्या
इडते तस्मादा तट दविष्मन्त इंडत ऽइति ॥ २१ ॥
व्वुषणं त्वा व्वयुं व्वुषन् ठषणः सुमिधौमहौति । स
देन मिन्धतेऽमे दौद्यतं ददद ति दौद्येव देष हदत्
समिद्धः ॥ ३२ ॥1
तं व्वा रतम् । व्वुषण्वन्तं विचः मन्वादाम्रेययो वा
$ख्ताः सर्वाः सामिधेन्यो भवन्तौन्द्रो वे यज्ञस्य
देवतन्द्रो व्वषेतनो हास्येताः सेन्द्राः सामिधेन्यो
भवन्ति तस्मादषण्वन्तं चिच स॒न्वाद ॥ ३२ ॥
सोऽन्वाइ । अचिन्दतं व्वणौमदह ऽइति देवाख वा
ऽच्चसुराश्चोभये प्राजापत्याः पस्पुधिरे तान्त्सुद्धमानान्
गायु्यन्तरा तस्थौ यावे सा गायच्यासौदियं वे सा
* श्त ऽष्तिः-द्रतिग। † इतोऽनन्तर मिद “दे घन ४०-इति ख।
{, € टचः-दति सायगोयपाठः, कात्यायनवासिकसम्मतश्च (पा ई.९.
३० वा० ९) वस्तुतः प्रतपये कातैयश्रौते च सर्वचेव ^चिचः-डइत्येव ।
( 8० रत्रा) ॥ प्रयमकार्डम् ॥ र२द५
जृथिवौयट हेव तदन्तरा तस्थौ तु ऽउभय ऽर्व व्विदुाश्च-
क्ुयेतरान् वै न इय सुपावत्स्येति ते भविष्युन्ति परोतरे
भविष्यन्तौति ता मुभय ऽखुवोपमन््रयुाञ्चक्िरेऽभ्िरेव
देवानां दूत ज्रास सहरक्षा इत्यसुररषशस मसुरा
साचि मेवानुप्रेयाय तस्मादुन्वाहाधिं दूतं दणौम
ऽइति स हि देवानां दूत चअासौङ्खोतारं व्विश्ुवेद्स
सिति ॥ ३४ ॥
त॒दु ईैकेऽन्वाहः । होता यो व्विश्वबेदस इति नेद्र
सित्यात्मानं ब्रवाणौति तद् तथा न॒ न्रूयान्मानुषट द ते
यन्न कुवन्ति. व्यद्धं वै तद्यज्ञस्य यन्मानुषं नेद्यद्धं यज्ञे
करवाणौति तस्माद्यथेवश्खा*नूक्त मेव ! मेवानुन्रयाङ्खो-
तार व्विश्वुवेदस सित्येवास्य यन्नुस्य सुकतु सित्येष हि
यज्ञस्य सुकतुयंदभिस्त॒स्मादाहास्य॒ थन्नस्य सुकतु सिति
सेयं देवानुपाववत्तं त॒तो देवा च्रभवन् परासुरा भवति
द वा ऽअात्मुना पुरास्य सपुतना भवन्ति य॒स्येवं व्विदुष
रता मन्वाहः ॥ ३५ ॥
तां वु ऽअष्टमौ सुनुन्रूयात्। गायचौ वा ऽरुषा निद्ा-
नेनाष्टाशरा वे गायचौ तस्मादष्टमौ म॒नुन्यात् ॥ ३६ ॥
ओ (र| ७
* ^वच्चुी?- इति क, ख । 1 नेतत् पदं च-पुस्तके ।
} 'खक्रवुर्य"-इति, 'ठक्लतु्यं^ इति च पाठौ च-पएुरतके ।
34
२९द् ॥ श्रतपयत्राद्छणम् ॥ { इपर दन, )
तङ्खेके । पुरस्ताङ्खाय्ये दध्यन्नं धाय्ये मुखत दद्
मनाद्यं दध्म इति व्व॒दन्तस्तुद् तथा न॒ कुयाद्नवक्तृत्ता
इ तस्येघुा भवति यः पुरस्ताह्खाय्ये दधाति दश्मौ वा
हि तुर्च्यकादशौ वा सम्यु्यते तस्यो हेवैषुवक्तत्ता
भवति यस्येता मष्टसौ मन्वाहस्त्स्मादुपुरिष्टादेव धाय्ये
दध्यात् ॥ 2७ ॥
समिध्यमानो ऽअध्वर ऽदति। अध्वरो वे यज्नुः
समिध्यमानो यन्न इत्येवेतदाहा्चिः पावक इंद्य इति
पावको देष इंद्यो देष ॒शोचिष्केश्स्त॒ मोम ऽदति
शोचन्तोवु तस्य कंष्णः स॒मिदस्य समिद्धो ऽग्न
ऽआहतेत्य॒तः प्राचौनः सुव मिष्य मभ्यादध्याद्यदन्यत्स-
सिधोपदङ्कः इव च्येतद्खोता यदा ऽअन्यत्र इध्म
स्यातिरिच्यतेऽतिरिक्तं॑तद्यद्दे यज्गस्युातिरि क्तं दि षन्तः
हास्य तद् शरात्व्य भभ्यतिरिच्यते तस्माद्तः प्राचौनःः
सुवे मिष्य मभ्यादध्याद्युदन्यत्ससिधः ॥ ₹८ ॥
देवान्यक्षि खध्रेति । अध्वरो वे यज्ञो देवान्यक्षि
सुयज्नियेत्येवेतदाद त्वः हि व्यवाडसौत्येष हि हव्यवाड्
यदभिस्तस्मादाद त्व डि खव्यवाडसोत्या जुहोता दुव-
स्य॒ता्चिं प्रयत्यध्वरे व्वुणोध्ठ दव्यवुाहन सिति
सम्भेष्यत्येवैतया जुदत च युजत च यस्मे कामाय
( ४० शब्रा) ॥ पथ म कागडम् ॥ ५9
ससेन्धिङ* तत् कुरुतेत्येवैतदादाभिं प्रयत्यध्वर ऽइत्यध्वरो
वे य॒ज्ञोऽभिं प्रयति यन्न ऽडत्येवैतदा व्व॒णौध्वु इव्य-
वाङ्न सित्येष दि दव्यवुादनो यदभिस्तस्मादाह
व्व णोध्वः दव्यवाहन सिति ॥ ३< ॥
त वा ऽरतम्। अध्वरवन्तं चिच! मन्वाह देवान्
इ वं यज्ञन युजमानान्त्सपना असुरा द धषाशच्चक्रस्ते
दधषन्त ण्व ॒ न शेकृधवित ते पराबभ्ूवस्तुस्माद्यन्नो
ऽध्वरो नाम दधषन् इ वा ऽर सनः पराभवति
य॒स्येवं व्विद्षोऽध्वर वन्तं चिच मन्वाहर्यवदेवु सौम्ये
नाध्वरशेष्रा जयति तावज्जनयति ॥ ४०॥ ३ ॥
॥ इति ठलौयप्रपाटके दठतौयं जाह्मणम् [४. १.| ॥
॥ ओगणेणाय नमः ॥
यस्य निःखसितं वेदा यो वेदेग्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे, त मरं वन्दे विद्यातौयंमद्धेश्वरम् ॥ ४॥
अथय तस्मिन् साभिधेन्यनुवचने धमेविगेषं विधत्ते “हिङत्येति।
“डि"-दति शब्द सुचचार्येत्यर्थः* । “नासामेत्यादि । सामरहितस्य
* शन्धिड्प्ं-इति च पाठः च-पुस्तके । † २९६९ [-ऽ टौष्यन्यौ जद्धवये ।
--““ श रम्”-इति स द्दिङ्कारः ईति सार च्छा त्रा ४.८.२९ ।
२६८ ॥ श्रसपयब्राद्यणम् ॥ (शप्र इन्नार)
श्रयश्चलात्, दिद्धारप्रणवयोः सामावयवल्वात्*, सामिधेनोषु तत्कर-
रेन सामिसेमोयक्रः सवीऽपि सामवान् यज्ञः सन्पद्यत इत्यथः ।
"श्रोरम्-श्रोरम्'- इति वौष्छया सर्वासु सामिधेनोष् स्थितस्य
म्रणएवस्यालुकरणम् ॥ ९ ॥
"“यदेवेत्यादिः ददिद्धारस्तिः। तस्य प्रतिज्ञात प्राणात्मकत्व
सुपपादयति- प्राणो वा दतिः दिङत्यालुवचनम् । भियुन-
सम्पत्त्या स्तौति- "वाचा वा इत्यादिना । नासिकास्यप्राणात्मको
दिद्धारः, तनिर्व्यत्वात् ; चछक् च वागाल्मिका, तया उच्चायंमाण-
लात् । श्राणएखच वाक् चः “एतत्” एक “मिथुनम् ; श्लो पुखरूपलात् ।
अत्; सामिधेनोनां पुरस्ताद्" यजमानस्य युत्रपौ चादिप्रजनन-
निभमिन्तं “दिङत्य' श्रलुवचनेन मिथुन मेव क्रियते" इत्ययः ॥ र् ॥
““श्नन्यतरदेवेति । उच रिंङ्कारस्थोच्वारणे हि सोऽपि वाचैव
निर्वर्त्यत दति तदात्मक एव स्यान्न प्राणत्मकः; तया च मिथन-
समन्यन्तिने स्यादित्ययंः ॥ २ ॥
सामिभेनोनां लिङ्गविशेषं विधत्ते “स वा एति -चति।
आ दति (एतिः; भ दति प्रतिः । श्च दूतिः-श्ब्दन प्ररुत-
विपर्थारृता एतौ शब्दावयंपरत्वात् प्रच्याव्य “्रवाचौ?-गब्दपरतया
~~~ -_--~~--~----~------~-~-~----~-=----
९-- तथाहि “लोकेषु पञ्चविधं सामोभासौत?-द्रव्यादि (8 प ₹-७ खर);
°“ श्द्यय सप्तविधस्य ; वाचि सप्तविधं सामोपासौत'?-दत्यादि च (शप्र
८-रर खर) साण०्द्टा० त्रार।
2-- “प्राणो हिङ्गरः?-द्त्यादि साग्च्छा° ब्रा० ४.७.९।
श-- सान द्छा° त्रा० ४.९२. ९, २ बख्व्यम्।
( श्य शब्रा) प्रथमक्ाग्डम् 7 ५५१)
व्यवस्वाप्येते । तया च श्राङपसगेधक्राः प्रोपसर्गय॒क्ताख्च टयोऽलु-
न्या दित्यर्थः ॥
तदे तस्िङ्खदयं प्रयोजनकयनेम प्रशंसति- “गायचौ मेवेति ।
श्राङ्ःपर्गों द्याभिुख्ये वत्तेते९, अतस्तेन “त्रवाचोम्' भ्रभिमुखों
यनक्रि । परेतः परेत दति पर्यायतया दगेनात् भ्र-शन्दस्य परा-
शुखत्वेऽपि ठलत्तिर स्ति, अ्तोऽच भ्र-गब्देन पराङ्मुखलवाविना
पराडसुखो मेव तां “य॒नक्ति' इत्ययः ।
एव सुभयया योजनस्य प्रयोजन माद-- “पराच्येति । यतो
देवयजनानिक्रम्य “परात्तौ' पराडःसुख्वो, शआनिवन्तंमानेव गायते
द्यूलोकं मति "यन्नः वोदुं शक्रोति; सखा तु सन्निधानात् (मतुय्यान्ः
रितु श्रक्रोति; च्रतो लिङ्गदययुक्रा एवानुवक्रव्याः ॥ ४॥
तदेतलिङ्गनदयं विधाय प्रशंसति- “यद्वेत्यादिना । “प्रेति वें
प्राण द्रति। श्र-श्ब्दस्य परागश्चनायंलात्, माणस्य च पराग्टत्ति-
त्वादुभयोस्तादाग्यम् । ““एत्युदान इति । श्राकारस्याभिमुख्यायलात्
उदानस्य अन्तःप्रवेश्रट ्तिर्रूपत्वान्तादाप्म्यम् ॥ ५॥
“यद्वेति सेति । “प्रेति वै रेतः सिच्यत द्रति । सिच्यमानस्य
रेतसः पराष्ुखमरेत्तेः श्र-ग्ब्दस्य तस्य च तादात्म्यम् । .श्रपत्य-
खूपेण जायमानस्य श्रभिसुख मावन्तनादाभिसुख्यवावचिन श्राकारस्य
९-- गिर० ९.९.५;२.२.२; ३२. द- €; ५.९. ६।
२--““प्रपरेत्येतस्य प्रातिलोम्यम्'?- दति निरु० १.९. ५।
द-- “खन्तःप्रविश्रद्त्ि?-द्रति ड ।
२७० ॥ शतपयत्राद्यरम् ॥ (देप्० देन्ा०)
तादाम्यम् । “प्रेति पशव इत्यादि । पशुनां दणणादिभचषाय यदनं
प्रति पराग् गमनम्, तत् भ्रः-शब्दार्थःः ; यच सायं समागमनम्,
तदाकारस्याथेः९ । किं बह्मा “सर्व॑म् श्रपि (दद जगत् प्रगमन-
सभाव मावन्तनखखभावश्च; तस्मादेतलिङ्गदय मनुवचने सम्पादनोय
मत्ययः ॥ ई ॥
तदेतदुदाहरणेन दशंयति-- “सोऽन्वादेति । शप्र वो वाजा
इति। एषा भ्रः-ग्ब्द सिङ्गयक्ता सामिघेनोर। “श्रम्र ज्रा यादौत्या-
ङःपसग लिङ्गयक्रा* ॥ 5 ॥
्रनयो लि्गयोरक्य मा श्च निरस्यति- “तदु हेति। “श्राया-
ददि-दइत्यनेन यदस्मान् प्रत्याभिमुख्यगमनं प्रतिपादितम्, „तत्?
स्व गंवासि-देवापेच्या परागमन मेवेति "एतिः-लिङ्ग मपि प्रेति"
लिङ्ग "सम्पद्यत इति' एकौयमताभिप्रायः । तत्" एतत् शश्राति-
विन्ञान्य' (न) ज्ञानपया तिवत । “श्राया दि?-द्त्युक्त यस्मादागमन
मेव शोध्रं बुद्धावारोहति, न तु प्रगमनम्; तस्मात् भ्रति
सम्पत्तिः दुर धिगमेत्यथेः । लिङ्गदयं तथेव व्यवख्ित मित्यभि-
प्रेव्याचुवदति- भ्र वदति ॥८॥
विहित मनुवचन मनुद्य प्रयमतोऽनुवक्रव्या म्टच विचाय तत्प-
दानि ब्याचषटे- ““सोऽन्वाहत्यादिना । श्रत व्वाजाः-इतिः पदेन
सलपर नस लनन्र्र
2-- ते* जा० इ. ५.२.९१९ ; सं° २.५. ७. र२।
४-- ते° ब्रा५ इ. ५, २.२; सं° २. ५. <. १-२९ ।
५-- "नदति पदं ठ-ड-पुसतकयोर्ना स्ति ।
ई-- (सपरतिपत्तिः- द्रति ज, गक, ८; ।
(शखर रत्रा) ॥ पथ्यमकाण्डम् ॥ । २७१.
“न्नः विवकितम् ; वाजयति बल्यतौति लच्छब्दव्युत्पत्तेः । श्रतः
एतत्पदोच्चारणेन “अन्न मेव" “अभ्यनुक्रम्' श्रभिलच्यालुवचनं रतं
भवति । “वस्तोः, द्यौः, भालः, वासरम्”-दत्यदर्नामसु पाठात्?
श्यु"-गब्दो दिनवचनः । द्यून् दिवसान् च्रभिगता इति व्युत्पत्या
“श्रभिद्यवः', (दतिः खनेम । "अद्धेमासाः उच्यन्त दति व्याचष्टे
““शअरद्धंमासा वा अ्भिद्यवः'-द्रति। “पश्वो वं इविश्मन्तः'-द्ति।
चोर दष्याज्यादिदविजेनकल्वार् भाविना दविषा तदन्त इत्ययः ॥<॥
“छ ताच्येति। “टतः-गशन्दोचार णस्याचिखमिन्धनेऽतिग्र यित मालु-
कूलय माख्यायिकया दशयति- “विदेघो द माधव द्त्यादिना।
"माघवः" मधुनान्नः मुचो “विदिघःर नाम राजा; स च खमुखे
विश्नर दितम् “च्रश्मिः धारयामास । र्गणस्य पुचो “गोतमः
नाभ षिः, तस्य राज्ञः पुरोहितः स च राजा तेन षिण
्रह्छ्यमानः (तस्मे न प्रत्युत्तरं ददौ । केनाभिप्रारेति चेत्, उच्यते-
यद्यं वदिव्यामि, मदौयात् सुखात् सोऽचि्निन्पद्येत ? नेव
निष्यद्यता मित्यनेनाभिप्रायेणत्ययेः ॥ ९० ॥
मत॒ म्डग्पिरित्यादि। स च विः द्नुन्ल्स्तस्य सुखगत
मिं स्तवन् "तः विदेध माङ्कातु निशितवान् । निखित्य च
९-- निघ ९० < ० ९; २, ३, 8।
न-- च्छातिरिक्तमूलपुस्तके षु “माघ्वः-्रत्येव पाठो कृश्यते, तथेव दृष्टो वेव-
त् 6 हि क्
रेणापि सवचेव ; तन्न जाने माधवपाठः कुतो लब्धैः सायशाचाययाति ।
इ-- ्तपयेऽन्यच तु सर्वैवेव (विदे '-णन्दः श्रुतः (१. ४.१.१२७ ; ९२४.
>~ [नपे
६.९९. द ; 9. २. २०.) रखकचवेदट श्रूयते विदेघ दूति
त ॥ श्रतपथयत्राद्यणम् ॥ (शेप्रण इत्रा० )
“वो तिरोजम्'”-दति९ मन्ते श्राजुहाव । एवं स्ठतोऽप्यभिः तग्बखे
द्रष्णो मेव स्थितवान् ॥ ९९१९ ॥
खन दति। सः" विद्देवोऽपि नः रत्यवाच । युनरपि “सः
ऋषिः “उदग्र शचयः'”-द्तिर मन्लेणाद्चिं स्वन् क्रोधेन विदेघ
माकारयामास । “विदेघार'-दटति तिः अद्धयार्यार ॥ ९२॥
“स ह नैवेति । एव मपि प्रतिश्वण्णभावे “तन्त्वा छतखवो-
मदे” दति" इमा मेव चम्" श्रत्नि मभिलच्छयोक्रवान् । सः"
चाञ्चिः मन्लगतषटतश्न्ोश्वार समये एव माधवस्य सुखसका शा दृद
ज्वलितोऽभ्त् । “तम् श्रि घारयित सोऽपि नन शग्राकः;
ज्वाक्लाधिक्येन दादकल्वात् । “सः च सुखान्निगेतः सन् चिवः
प्राप्रवान् ॥ ९२॥
^तर्होति। तस्मिन् समये माघवश्च तापश्मनाय “सरस्वत्यां नद्यां
निमभ्रोऽग्छत् । “सः' श्रभ्चिस्तस्मात् स्थानादारभ्य भ्राडः ददन्" (रमाः
खवा शएथिवौम्? श्रभितो व्यान्नोत् । माघवगोतमाबुभावपि (दहन्तः
“तम्” श्रि पश्चात्” श्रनुजग्मतुः। “सः च ददन्नः प्रयिव्यां यावत्यो
नद्यः सन्ति, ताः “सवां नदौःः श्रतिश्येन (ददाद' शोषयामास।
“प्राचोनं' ददतोऽस्य पुरस्तात् “सदानोरा' नाम नदौ 'उन्तरात्
खउदकप्रवादा "एति गच्छति । तया च व्यवदडितः सोऽभ्िः, एनम्
~=
अ= ~न
१्--वा० सं २. ४.९; का- खौ ० २. ८.२. ।
-- तेन्सं० ९. द. १४.२८; 9. ४६. १२२; ५.५. १२ ; २. ४.१४. १.९, ।
इद-- पा० ख० <. २. ९०२ । &8-- क० स° ५. रद्. र।
( ४० र्न्रा० ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ २७३
श्रिम्, सापि निः्रेषेण धारयति, द्रतम्ततो गमनं निवाय
धारितवतोव्ययेः । स चा्चिः नतां" नदौ मितरनदौवत् नाति-
ददाह । श्रत एत "खदा सव॑दा नौरः जल मस्या मस्तोति
व्युत्यत्या “खद्ानो रा"-दइत्युच्यते। तया च निचष्ट्ः(?)-- “करतोया
सदानौरा बाडद््ा सेतवाद्दिनौोति९। (तां हः नदौ “पुराः तदद-
नोत्तरकाले ब्राह्यणाः" न तरन्तिः न स्यृगश्न्ति। ्रद्निदादहा-
भावेनाविग्एद्भत्वादिति दतु माद-- “्रननतिदग्धेति ॥ १२४॥
“तत एतर्होति । "ततः तस्या नद्याः श्राचोनः प्राग्द गम् "एतरहि
ददानः .बदवो नाद्याः निवषन्ति। अत्यन्तसंयोगे दितौयाः ।
प्राग्देशः सर्वोऽपि ब्राद्धयणएवास दत्यथेः ) "तत्ः च स्थानम् “श्रच्तेचतर
मिवः श्रतिश्येन निवासायोग्य निव त्रासः वश्व । तया
'स्वावितर' भग्रभाण्डे निचिश्ननौरवत्तद् शेऽनुषितं यज्ञद्ानादिक
मतिश्येन साविः खवणण्नोलं पलप्रदानासमथं बग्धवेत्यर्थः । तच
देतु माद-- “श्रस्वदित मिति यतो गवेश्वानरेणाधिनाः “श्रसख-
दितम्" ्रनाखादितम्, श्रतस्तत्स्यान मपविच्र मत्ययः ॥ १५ ॥
श्रस्य दोषस्य परिदार माह-- “तदु डेति। “एति' एतस्मिन्
समये ‹तत् श्रपि स्थानं चेचतरः निवासयोग्ध मेव भवति । कुत
द्रत्यत श्राद-- “ब्राह्यणा उ होति । नूनम् दति निश्चयेर; “हि
यस्ात् “एनत्? स्थानं नाह्यणाः "यज्ञैर सिस्वदन्' यन्ञानु्टानैः
९-- पअम> को० ९.१०. २२ । र₹-- पा खू० २.१. २९।
दे-- “नून सिति विचिकित्सार्योयः'-इति निरू° १.२. ४ ।
:39
२2.७8 ॥ शतपथयनद्यगम् ॥ ( रपण दन्ना)
श्रना श्राख््ादित मरङूषत, तस्मादित्ययेः। “षाः च नदौ “जघन्ये
निशे सवैरमवजिंते नदाघे यौ्मसम्बभ्विकालेऽपि सम्यक्
'कोपयतिः बडजलतया प्रकुपिता भवति । तावत्" पर्यन्ते हि
काले ्वेश्चानरण्णाग्निनाः दग्धाः; तदा च तं निवारयितुं तस्याः
प्रकोपो जात दत्ययेः॥९९॥
"ख डोवाचेति एवं स्वेषु देशेषु दग्धेषु “सः च माघवः
अर्चि मेव प्रतोच्छ उवाचः- "कः कुच देशे “श्रद्द भवानि मिव-
सेयम् ? ददति षष्टे सोऽप्यथिरेनम् उवाचः किं मिति। श्रत"
अस्याः नद्याः प्राचोनः यद् सुवनं शभिः, एतदेव “तेः तव
निवासोऽस्ति । श्रत एव कारणात् एतस्मिन्नपि काले शेषा?
सदानोरा नदौ कोसलदेशस्य च विद्देददेशस्य च भमर्यादालेन
द श्यते । “डि यस्मादेवं माधवायार्िरदात्, तस्मात् नते" विदेहदेशाः
श्रपि (माघवाःः दत्युच्यन्ते ॥ १७ ॥
उक्तं छन्तान्तं गोतमेन षष्टः सन् विदटेदोऽनुवद्ति-- “श्रय
होवाचेत्यादिना। परो चत्वात्पूवं श्ुतिवाक्ये लिट्-प्रयोगः९। गोतम-
माघधवयोः प्रश्नप्रतिवचनरूपवाक्ये तु ग्लाद्यतनलाल्लुड्-प्रयोगोर
विशेषः ॥ १८.९९८ ॥
एवे प्रासद्गिक परिखमाप्य प्रते योजयति- “ख यदिति
यसमार् छत शनब्दोद्ारणेनाभ्भिः प्रज्वलितो बग्डव, तस्मात् कारण्णत्
साभिधेनोषु" यद्” “टतः-म्रातिपदिकयुक्र पदम्, (तत्? “सामिेन
सेवः श्रभ्निषमिन्धनरतुभवतौत्ययेः ॥ २ °
९-- पा० ख द. २.२९२५। र-- पाण द° द. ८. २२० ।
( शचछ° रना०) ॥ प्रधमकाण्डम् ॥ २७५
तस्माद् एताच्येतत्पद् खाभिधेनोषु युक्रतर भिति निगमयति-
“तदिति । तेन्तिरौयकेऽपि नृमेधपरुच्छेयखंवादो दाहरणे एतवत्प-
दस्था्चिजननदेतुलं प्रतिपादितम्- ““यव्छमावदिद् कथा ल्व ममि
मजजनो माइ भिति; साभिधघेनौना मेवा वणं वेदेत्यत्रवीष्
यद् ; छतवत्पद् मनृच्यते, स च्रासां वणेः"“दरति\ । “यजमानो वा
इत्यादि । “सुखः सुखं स्वर्गा दिलच्ण मात्मन दच्छतोतिः सुखरयुः
यजमानः । जिगातौत्यस्याभिप्राय माद- “जिगोषतौति । जेतु
भिच्छतोत्ययेः ।
ननु “गा स्तुतौःः-दतिर घातुः, कथं तस्य जिगोषतोति
व्याख्यान मित्यत ॒शओ्राह- “ख होति । “ईिः यस्मात् यजमानो
देवान् स्ठत्या “जिघांखतिः दन्तु प्राभ्रुं मिच्छति । ₹दन्तिरच
गत्यथेः । (तस्मात् जिगौषतौोति यच्यत द्यैः । “््द्यनगमां
सनि-दतिः सनि दोघेत्वम् । वें वा अनिर्क्र मिति।
यन्नामविगरेषेरनिर्क्रम्, तत्छवत्मक भित्ययैः ॥ २९१॥
श्रद्मज्रा याङोति। “वौोतयेः-इति पदं व्याख्यातु मितिहासं
मा₹द- “खमन्तिक मिवेति । सन्निशृष्टतर मिवेत्यर्थः । सन्निकषं
मे वाभिनयेन दश्यति- ““दत्युन्मण्येति । ययोध्वेबाह्ना शाखा
स्पृष्ते, (तिः एव मेव चौरपि दस्तस्पुष्छेव बग्डवेत्ययेः ॥ ₹९॥
“तेदेवा इति। “वितरां स्युरिति। श्रतिश्येन विग्रश्टा
भवेयरित्यथेः । “वरोय टवेति । “उरूतर' विस्तौणेतर मेव एतत्
; षः ते° तं ष्ट ९, ७ धै 1 (न पा द््ध.० ९ १.० ५२ ॥
इ-- धा० पाण्जु° प २३ 9--पा० ख० ई. ४.२.९६ ।
ग् ॥ ण्तपथन्राद्ययणम् ॥ ( च्प्र इेत्रा°)
जिरूपं स्थानं केन प्रकारण स्यादित्ययंः। विद्िष्टा दतिः ग्वौतिः',
तया च भवौतयेः-दत्यस्य विविधमानायेत्यर्यो भवति, एतद्र चय-
प्रयोगात् च्यः मे लोकाः परस्परं “विदूरः विप्रकषैं प्राता
इत्ययः । “एता मन्वाङरिति । वोतयेः-दइतिपदेन य॒क्ताम् “श्रद्
्रयादोत्यादिका भित्यथैः ॥२२॥
अस्या ऋचो दितोयं पाद् मनूद्य व्याचष्टे “श्टणान दरति ।
विषो दानाद् “दव्यदातिः = यजमानः ॥
अस्या कचोऽनुवचनं श्चलोकजयद्ेतुतरेन प्रशंसति- “रिव
होतेत्यादिना ॥ २४॥
द्लोयां सामिधेनो मन॒द्य वयाचषटे- “तन्तेति९ । ्ङ्गिरसः'
मदषेयो यत् "समिद्धः श्रिम् टेन्यतः खभिद्ध मक्ुवन्र,
तस्म्माद्चिरपि श्रङ्धिर दतिः सम्नोध्यते। तदैतन्नाम श्रद्येः प्रसिद्ध
मित्याद-““श्रङ्किरा उ दहौति । (दतर यखेऽङ्ारा आ्रासंस्तेऽङ्गिरसो-
ऽभवन्नितिर श्रङ्गिरसा मङ्गारपरिणामरूपत्वात् श्रङ्गिरःः-शब्दाभि-
धेयता। श्रभिरष्यङ्गारचूप दति यक्तं तस्याष्यङ्गिरस्ल भित्ययेः ॥ २५॥
““इ दच्चछोचेति । “यविष्ठो द्यभ्निरिति । "यविष्ठः खवतमः
नित्यतर्एणः ; अजरामरत्वात् ॥
रस्या खचोऽलवचन मन्तरि चलो कजयदतुत्वेन प्रणंसति- “से-
१ ते° ब्रा द्. ५.२. द; सं र. ५.८. १-११ ।
र-- तेषां व्यानम् रे०रा० ई. ५. ८-< -खण्डयो दद्टव्यम् । वस्तुतस्तु “यत
सु खवाङ्किरसं मन्यन्तेऽङ्गानां यद्सः-इति सा० च्छा त्रा०इ. २, ९० ।
द-- खे० ना० इ. २. < । निस० २. ₹. ५। निथ० ५.५. २९१ ।
{श्छ रव्रार) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ २७
षेति । “एतं मेवः-दति सामान्योक्रं विदो ति- ““श्रन्तरिच्तेति ।
चट चो ऽन्तरि चलोकस्य साम्य माद- “"तस्म्मादिति ॥ २६॥
चलुर्योः सामिधेनौ मनृद्य दलो कजयदेतुत्ेन व्याचष्टे “सख न
इत्यादिना! । “दः विप्रक दयुस्ानं खलु शयु" विस्त षम् ।
तदिशिनष्टि- “यस्मिन्निति । "यस्मिन्" लोके “देवाः” सवं वसन्ति,
तत् स्थान मच श्रथु"-शब्दवाच्यम् । देवनिवासत्वादेव “एतत्
-अवा्यंः ्रवणोयं प्रशस्यम् । पाद्ान्तर मनृद्य व्या चष्-- ““च्च्छा
देवेति। देवाषितं दयलोकरूपं स्थानम् “च्रच्छः श्रभिलच्छय “विवाससि
प्रकाश्येत्यर्यः । प्रकाश्नञ्च प्राघ्यये मित्यभिम्रेत्य वयाचष्टे- “एतन्नो
गमयेति ॥ २७॥
छृददय्म इति । रदो वा इति । सवं डि विगशरेव्यरद्ितः
“दू द््"-शब्द्टो ग्लो कवचनः, “श्रदः-शब्दटख द्युलोकवचनः ॥ ₹२८॥
चऋगन्तर स्य श्रलुव चनं विधत्त ““सोऽन्वाडह ति । ‰ईडन्यः' स्तोतव्यः,
"नमस्यः" नमस्कत्तेव्य दत्यय मथः । प्रसिद्ध इति दरथंः। दितौयं
पाद् मनूद्य व्याचष्टे ““तिरस्तमांसोति । "एषः" खल्वञ्निः समिद्धः
सन् "तमां सि" तिरस्कत्येव दृश्वते । अनेन “द गैतः"-इ निपदस्व कश्मेणि
व्युत्यस्तिदं रिता । “स मभिरिध्यते-दइत्यादि निगद सिद्धम् ॥ २८ ॥
'शखश्ो नेति । श्यो न देववादनःः”-दत्यच्नर ˆनः-शब्द्स्य
निषेधार्थत्र मागश्द्धय॒ विवचित मथ दग्रेयति-- “यदा दति। वि
ऋड्यन्ले "यत्" "न-द तिः पदम्, तत् “त्रोम्-दइति' श्रङ्गोकारायंतया
९-ते० त्रा० ३. ५.२. ४; सं २. ५.८, १-२९।
२, द-- ते ब्रा २. ५.२.५, €; सं° २. ५, <=. १५-२१ ।
"अ ॥ प्तपथतब्राद्यणम् ॥ (दप दत्रा०)
प्रतिपत्तव्यम् । “एवम्पर मोन्पदम्"”-दति हि निचष्डुः(?)५ । श्रश्वो
ह वा एष भ्दूलाः श्वरूपं मास्यायेति यावत् ॥ ₹०॥
“त हविश्मन्त इति । “ह विश्मन्तो दयेत मित्यादि । चर्पुरो-
डाश्रादोनि 'दर्वोषिः सम्याद्य, तद्युक्ता विग्यजमानाः तानि
खवोःषि देवान् प्रापयितु मचचिं स्ठवन्तौत्ययंः । ^दईड स्ठतौ'-दरति
साठुःर ॥ रे२॥
““टषणन्तेतव्यादिर९ । निगदसिद्धम् । ““दौद्यतं रखदहत्?°-इत्धन
दोद्च्छब्दस्याभिप्राय माद- “दटौदयेवेति । ““दौदयति रौक्ि-
कर्मा, खान्दसो घातुः* । पूर्वाभिः समिद्धः स च “एषः' ्रभ्िरस्मिन्
समये “ङदत्" श्रधिकं द्दौदयेवः दिदौप इतौव। “हिः यतो
दोधतः दौष्यमानं ला भित्यभ्भिविगेषणं य॒क्र मित्ययेः ॥ र २॥
“ङ्डन्यः*?-द त्यस्य ठ चस्य ठषण्वच्छन्दायात सुपजोव्य प्रशंसति-
तंवा इत्यादि । ्रध्चिविग्रषण्ड्डतेनापि “टषन्'-शब्देन इन्द्रो
ऽ्यपस्धाप्यते ; “टषन्-शन्दस्यर तन्नामधेयलवात् । श्रतो टषन्"-गब्द-
य॒क्रस्य टठच्स्यालुवचनादितरयश्चवन् साभिधेनोना मपोग््रसम्बन्धः
धिद्यातोव्ययेः ॥ द २॥
१९---““च्छो मेवं परमं मतेः?-दइति चमन्को० २. ४.१२। “खोद मिव्यचः पति-
गर ख्वं तथेति गाधाया च्छो मितिवेदेवं तथेति मालुषम्? इति रे०व्रार
७. २.६ । “पयवे चाभ्यपगमे चापाक्नतौ च मङ्ले"- दति मे° अव्य ° ५९।
- धार पा खद्ा०्च्छा० < ।
इते. ब्रा०द.५. द. अ; सं २. ५.८.९१९
४--निध० ९२, १२६. 8 ; नि २०. २.ब्
( श्व्य० रत्रा) ॥ पचयमकार्डम् ॥ र७€
सामिधेन्यम्तरस्य९ च्रनुवचनं विधत्ते- “सोऽन्वादेति । अग्रव
दूतत सुपपाद् यित मितिहास माह- ˆ'देवाख वा इति। (तान्
भियः स्पद्धंमानाम्' देत्राखरान् शश्रन्तराः तेषा सुभयेषां मध्यत
दत्ययेः। “श्रन्तरान्तरेण तिः इिलोया । “दयं वा इत्यादि । योष्य-
मानांस्तानुभयविधान् निवारयितुं गायो मध्ये प्रादुश्डता “सेयं
एटयिव्येव' इय मेव खलु एटयिवौ तेषा सुभयेषां मध्यवत्तिनौ । युक
चेतत् ;- मेरोश्यभागे दि श्रमरावतौ भाम नगर, तस्यां हि
देवाः; तथा मरोर घमस्ताङ्भागे च यत् दरामुखं माम नगरम्, तस्मिन्
हयखुरा निवसन्ति। तयो मेध्ये एयिवौ वन्तंत दति, (ह'-श्ब्दयोगा-
दस्ति शास्ल्प्रसिद्धिःर। “यतरान्वा दति | “किं यन्नदो मिँद्धारणे”-
दति" यच्छन्दात् डतरच् । "उपावद्येति' उपात्ता भविव्यति ।
'उपमन्लयाश्चक्रिरे' रदस्य ॑दूलसुखेनाह्छतवन्त दत्य्थः । “मजि
ग॒क्षभाषरेः"-द् ति धातुः; लि्; प्रत्ययान्तलादाम् प्रत्ययः१
तस्मिन्नपमन्त्रणे देवानां को दूतः, कोवा श्ररुराण्ण भित्युभयं
विविमक्कि- “श्रभ्भिरेवेति । “सदरच्ाः' नाम यत् ्रसुररच्चषम्
असुरविरोधि रच्ः। सभासान्तो श्रः-प्रत्ययः । °रनच्ः"-गब्दस्य
१-- ते° ना० इ. ५. २.८; सं २. ५, ८. १-१९१ ।
न्-पाण् द° र. २.४)
द-- श्यवेदिक मिदं वगान मिति खुधोनभिः खलूपेच्तयौय मेव ।
9-- पा० ० ४. द, ९२ । १५ - घा० पाण्चु खा० ४५।
६-- पाण ० २, २. २५, द६्। |
ॐ-- “चन सन्तान्नपसकाच्चछन्दसि'-इति पा ० ५.४.२०२ ।
ष्ट८्० ॥ णत पथ्यत्राद्यगम् ॥ ( रघ देत्रा° )
भ्ष्यितनपुखकत्वात् समासान्तस्यापि तथात्वम् । स डि देवाना
मिति । “दिः यस्मादुक्ररौत्या “अरिं दूतं टृण्णोमदे दतिः अनु-
वचनं यक्र मित्ययेः । दितौयपाद मनद्य तत्र पाठान्तर सुपन्यस्य
दूषयति-- “डदोतार मित्यादिना ॥ रे ४॥
“तदिति । श्डोता यो विश्ववेदस दतिः पाठान्तर मनुन्रुवता
मसिप्राय माह । यद्यपि होतार मिति दोद्ः-गशब्दो दितोयान्तः,
तथापि होता श्ररम्ः इत्यपि श्रतिसामान्यात् प्रतोयते। स च
“अर'-ग्रब्दः “श्रलं'-गरन्दपयायः । “वाल-मूल-लघ्वल मङ्गलोनाम्”-
दति लत्वस्य विकल््पितिलात् । श्ररः-ग्रन्दोऽच निवारणायंः ।
च्रात्मानंः निवारणविशिष्टं नेत् नेव “न्रवाणि-दव्यनेनाभि-
प्रायेषेत्यथैः । होता यःः"-दति पाठे तु न ईदृशौ वर्द्धा
प्रतिपत्तिरस्ति ॥
तत्पच्निराकरणणं “तद् तथेत्यादि । स्षष्टम् । “होतारम्”-
दत्याषेपारं परित्यज्य “होता यः'?-दतिपाटविपरिण्णमस्य मनुव्य-
बृद्धिप्रभवतया मानुषलवम्? । यथेव वेदे पठितम्, तथेवानुवक्रब्य
भित्युपसंहरति-- “तस्मादिति । कौदृग्विधं तदं वेदे पठित भिति
तदादद-- “होतार मिति। “एवकारः पक्तान्तरव्युदासायेः ॥
प्रकृत मितिदासश्रेष सुपसंहर ति- “सेय मिति । देवासुराणां
९-- पा० ख० ८. २. १८. वा० २ (वालो र मापद्यते')।
२-- तदित्थं मन्त्रेषु खाभिपरेतधायेनादिप्रकाश्रनायापि वैदिकश्चन्दानां
= >
परिवर्तनादिकं सवकरेव नििविड्ध मिति सखूचितम् ।
( श्व्यर् रत्रा ) *॥ प्रयमकाण्डम् ॥ २८९
मध्ये वन्तमाना या गायकौ, सेयं रदस्य महता सतौ देवान्
एव “उपावत्तेतेः उपाजगाम । (ततः गायच्या उपावन्तनात् देवाः"
श्रभवन्' अजयन् । श्रसुराः' तु तत्सम्बन्धविरदात् "पराश्डताः॥
उक्ततिदासन्ञानपुरःखर मेतां गाय्चोँ प्रयच्ञानस्य फल मार-
“भवतोति । श्रात्सनाः स्यं “भवति' श्दष्णः, समर्थौ भवति।
“श्रस्यः च शचवः "पराभवन्तिः दत्ययेः ॥ रे ५॥
अ्टसद्योपजो वनेन प्रणंसति- तां वा इति। “निदानेन
मूलकारणेन विचायमाणण ऋगच्छरात्मिका “एषा गायकः, सापि
प्रतिपादम् ्ष्टाचराः; या च च््टसद्खया, तत्प न्ति डेतुतवादप्येषा
विशेषतो 'गायचो?-दति। ताम् श्रष्टमो मलुन्रूयात् दत्य्थः॥ ९ ॥
यच सप्तदश सामिधेन्यः, तच धयु पाजाःः-““तं सनाधः'-दति
दवे धाय्याख्ये, चछचौर सामिघेनौषु प्र्तेप्षच्ये । तयोः स्थानं पूर्वेोत्तिर-
पच्ताभ्यां दश्रेयति-- “तद्धैक दइति। पुरस्तात्" अष्टम्याः पूवं मित्ययेः।
तया कुवेता मभिप्राय माद- “मुखत दइति। श्रन्नञ्च
तदाद्यञ्च श्नननाद्यम्" द्द् धाय्यारूपं सुखतः" मुखपदेन .एव
'दष्यःः चारयामः (दति वदन्तः" ॥
तदेतरेकौयं मतं दूषयति-- “तदु तयेति । श्रनवक्लु्ताः
रसमा ऊद्धं दइयोर्घाय्ययोः प्रत्तपात् ) “श्रचिं दूतम्"-दत्यष्टमो,
९-- ““पाय्य-सान्नाग्य-निकाग्य-घाय्या मानकविनिवाससाभिधनोष्"-
इति पार ख २.२.९२९ । (धोयतेऽनया समिदिति चाय्या
न्य् (>
क्टक”- इति तच को०। रे० ब्रा ३. २.७, १३; २. ७ । तेर
सं० र्. २.२०. २२ । न--~ ० सं° द. २७. ५, ६।
;36
र् ॥ प्रसपथत्राद्चणम् 1 ( इप्र० इन्रा०)
दशमो सम्पद्यते ; तथा चाष्टमोलभङ्गन “गायचौ वा एषा निदा-
नेनः?-द तिप्रतिपादितप्गायचो तिपदविरदादसगर्थेः स्यात् ।
तया शमिद्यमानवबतो-सखमिड वत्योमध्ये टि धाय्ये प्रचेप्षये; सा
त समिद्यमानवतो सामघनौोनां पाञ्चदश्ये नवमो, साच सात्तदण्ये
व्रत्कषात् “एकाद शौ सम्पद्यते । उभयचर वा-शब्दश्चा्यं। कथं
तङि श्रवक्त्तिरित्यत श्राह “तस्यो हेति । “यस्यः यजमानस्य षा
साभिधेनोषु “श्चं दूतम्"-द्व्येषा श्रष्टमो ; (तच्येषा ( 'श्रवज्ल्ा')
अरवक्त्तिः, समर्था भवति इत्ययः ।
कुच तदहि धाय्ययोः भ्रचेप इति तदार- “तस्मादिति।
अष्टम्याः "उपरिष्टात्? समिध्यमानवतौ-समिद्धवत्यो मस्ये एव शघास्येः
भरचिपेत्। उक्तं द्या पस्तम्बेन- “समिध्यमानवतीं समिद्धवतोश्चान्तरेण
एयुपाजवत्यौ घे द्घाति"-दतिर । श्राश्चलायनोऽप्यद्धचयत्-
“डतौ यस्यां साभिधेन्यावावपते प्रागुपोत्तमायाः एथुपाजां श्रमनत््य
दृति दे धाय्ये इत्युक्त एते प्रतौ यात् दरति" ॥ २ ७ ॥
एव मष्टमो विधाय प्रशंसति- “समिद्यमान दति५ । निगद
सिद्ध मेतत् । “गोचन्तौव दयेतस्येति । दौष्यमानस्वाप्मः ये ऊद्ध-
सुखा क्वालाविगरषाः, ते केशाः; ते च श्रोचन्तिः दौष्यन्ते; श्व
१-- एर स्तादिद्ेव रद्टव्यम् (२६५ ए १७ पं) |
२-- शगायकौति पद्य मसमथेः-दइति ड ।
इ-- यापन श्रौ ० २.९२.५।
४-- ख० यौ ख° २.९. रर. (च्छ० सं २.२७. ५, ६.) ।
५--ते° बाद. ५.२.९; सं र्. ५, =. १-१९ ।
(४० रत्रा ) ॥ प्रथमकारडम् ॥ २८३
श्रब्दो ऽवधारणे ; “शो विषः" दोप्यमानाः केशा यस्येति “गो चिष्कशः”
दत्ययेः ॥
दशम्याः साभिषेन्याः प्रागेवेष्पग्रोषस्य सवस्य श्रग्मावभ्याधानं
विधत्ते- ““समिद्धो श्रम्म इत्यादिना । तस्या दशम्याः सामिधेन्याः
श्राचोनंः प्राक् । “विभाषाश्चेरदिक् स्तियाम्” दतिः खायिकः
खप्रत्ययः । ““यदटन्यत्छनिचघः इति । श्रलुयाजा्यांयाः “समिधः “यत्
अन्यत् तत् सवे मित्ययेः ॥
अस्मिन्नेव समये दष्मगोषस्य सवेस्याभ्याघधानं कतो हेतो रित्याशद्
हेतु माह- “श्रपटङ्कः इवेति । “एतत्” एतद, श्रस्मिन् समये
डोता श्रपटङ्क इव" श्रग्मः समिन्धनं परिखमापयतौोव। “समिद्धो
अर्म आह्तेति। समिन्धनस्य ग्छतत्वप्रतिपत्तेः, समिन्धनडेतुत्वाख्ठ,
सववेस्ये्यस्य समिद्धावस्थायाः प्रागेवाग्याचानं युक्त भित्ययंः ॥
प्रागनभ्याधानदोष मार- “यदा अन्यदिति । श्रनुयाजसनमिद्-
व्यतिरिक्र “यत् इ श्मसम्बन्धि काष्ठं सभिद्धावस्थायां वन्तेते, ^तत्
अतिरिक्रम्"। तच्च शचवद्धन्ेतुरित्यपि । “समिद्धो अद्य आत
दत्यतः प्रागवेश्मगरषः सर्वोऽपि प्रक्प्यः । श्रत एव काल्यायनेनोक्रम्-
“"खमिद्ध इति प्रागतः सवं मिष्य मेकवजं मलुयाजासखेत्”-
इतिर॥र२८॥
“देवान् यच्चौत्यादि । निगद् सिद्धम् 1
अन्तिमं सामिधेनौो मनुद्य व्याचष्टे “श्रा जुहोतेति । श्रा.
* १-- ते° त्रा द. ५,२.९० ; सं २. ५. =. २१२ ।
= प° सू ५.४८ । २ का०श्चौ° ख ३.९. ९९।
२२८४ ॥ प्तपथयत्राद्छयगम् ॥ ( शप्र देत्रा०)
जोत दुवस्यतेतिः श्रघ्वयेप्रसुखा त्विजः अम्बोध्य हवनादि कायं
प्र्यन्ते; श्रतः प्रोचण्णीरासादयेत्यादिवदयं मन्लः सम्परेषर्ह्प एव ॥
श्रा जुहोत दुवस्यतेति पद्योरयं माइ “जत च यजत
चेति । जतेत्य्र (तः-शन्दस्य “लप्ननप्तनयनाञखः"-द्तिर तवादे
गणे च खति जदोतेति रूपं भवति । "दुवस्यति: परिचरण्णयंःर
“दुवस्यत परिचरत, यजतेत्ययंः ॥
तात्पर्याथं माद-- “यस्मै कामायेति । फलसाघनतया काम्य
मानाय यस्मै यागहोमादिक्मणे दे ऋलिजः! “समैन्धिङ़म्"
श्रभ्िषमिन्धनम् शच्ङ्दरम्* । सोऽ्िः समिद्धः सम्पन्नः ; अतोऽस्मिन्
समये “तत्कुरुतेत्येवः एवंरूप मथ मन्लो ब्रूत द्त्यथैः । “रचिं
प्रयलोत्यादि स्पष्टम् ॥ रे< ॥
दचस्याध्वर शनब्दयुक्रत्वं प्रशसितु मनुवदति-- लं वा दइति।
“समिद्यमानो श्रघ्वरः'-दत्यादिक गटकूचरय मध्वरश्रब्दोपेत मनु-
न्रयात् । “दुचूर्षाञ्चक्रुरिति । धूविंतु मिच्छां रतवन्त दत्यथैः ।
“शर्वो ददिखायाम्”५-इत्यस्मात् सनि, वलोपे, प्रत्ययान्तलादाम्
मरत्ययः९ । 'दुधूषेन्तः" लति" श्रखराः देवान् धविः हिंसितं न
शङ्खः न शक्रा; प्रत्युत परा"हता एव बन्द्बुःः। (तस्मात्
अदिसारेतुल्ात् “श्रध्वरः'-दति यन्नस्य नाम सम्पन्नम् ॥
९-- ते बा २.५.२. ९९; सं* र्. ५. =. ९-२९ ।
र-- पाग सखू० ७.१. ४५ । ` 2 निघ देख ५० ४पदम् |
४--- “च्छङ्कषत'-इति ड । ४५-- धान पाण म्ना प> ५७द्।*
द् धा० ३. ९. ॐद्ध० सन्, द. ९. दस वलोपः, ३.९. २५ आम् ।
( शचच० रत्रा) ॥ पयम काण्डम् ॥ ८५
एवं षुरात्त सुदा इत्येतदविदुषः फल माद “दुधूषेन् हेति ।
““यावदेवेति। “श्रघ्वर'-शब्दो हि सोमयागे रूढः ; स चान्न दशपू
मासविषये मन्लेण प्रस्यत दति सोमयागेन यावदेव फलं प्राप्रोति,
तावद् शैपूष्ंमासयागेनापि भराप्नोतोत्ययः॥ ४० ॥ ₹ [४.९.)॥
दूति ओरौसायणायं विरचिते माधकत्रौोयं बेदाथप्रकाशे
माध्यन्दिनिश्रतपयन्राद्यणएमभाय्ये
म्रयमकाण्ड चतुर्थाध्याये प्रथमं ब्राद्यणम्९ ॥
न~ =---------~------ ~~ =
रुत वे देवा अभिं गुरिष्ठे* युच्जन् । य॒द्चोदत्वु
इदन्न इव्यं व्वेति त॒ मेतद् गुरि्ठे। युक्कतोपामदन्वौय-
वान्वे त्व मस्यललं वै त्वु मेतस्मा अरसौति व्वौर्ये समा-
दधतो यथेद् सप्येतदहि न्नातौनां यं गुरि? यज्जन्ति
त॒ समुपमदन्ति व्वौयवान्वें त्व॒मस्युलं। वेत्व् मेतस्मा
१९-- व्यस्मिन् नाद्ये सामिधेनौपरयोगारम्भप्रकारो विद्धितः, तन्मन्ला्ां
कूटपदादिव्याख्यानानि च ज्ञापितानि। तच्रायं पद्तिः- होता
उपांखु चि्छिंङ्कन्य प्रवो वाजा दइन्यासु ऋच्त मव्यमस्वरेगानूच्यमानास्
यजमानः पादाङ्द्छाभ्यां श्रमि मचः पौडयति ; खध्वयंश्च स्प्य मादाय
तिष्छन सालिघेनौनां प्रणवेप्रणवे रुकक भिश्यमकाष माद्दवनोये
ऽभ्याददाति । (सन्मिद्धमानो ऋध्वरे-दव्यस्या ऋचः प्रणवे (सभिदो
ऋअसे- द्रव्यतः पाक खक मिधाकारु परिश्िष्यावश्िद्धानां पञ्चानां
काकानां सद्धेव परच्तेपं कुर्यात् ॥
^, †, ऽ भगरिद्ेः-द्रति ख, ग । {, ॥ “मस्यन्न'-द्रति क, ग ।
४ के 3 ॥ श्रतपयन्राद्मणम् ॥ ( दपर शत्रा )
ऽअसौति व्वौये समादधतः स यदुत ऊ्ख मन्वादोप-
स्तौत्येवेन मेत दमैय मेवास्मिन् दधाति* ॥ १ ॥
छपर महांर॥† ऽअसि ब्राह्मण भारतति। ब्रद्य
चयग्रिस्तस्मादाह ब्राह्मणति भारतेत्येष दि देवेभ्यो रव्यं
भरति तस्माद् भरतोऽभरिरित्याहरेषु उ वा ऽदसाः प्रजाः
प्राणो भूत्वा बिभति तस्माद्वा भारतेति! ॥ २॥
चथार्षयं प्रखणौते। कपिभ्यश्चंवेन मेतदेवेभ्यश्च
निवेदयत्ययं मदहाव्वौर्यो यो यज्नं प्रापदिति तस्मादा-
षयं प्रटणोते ॥ ३ ॥
परस्तादःर्व्वाक् प्रखणते। परस्ताद्र्व्वाच्यः प्रजाः
प्रजायन्ते ज्छायसस्यतय ऽ चेवैतं निद्धत ऽदः हि
पितेवायऽथ पुरोऽथ पौचस्तस्मात्परस्तादर्व्वाक् पट
णोते॥ ४॥
सु ऽआषेय सुक्ताह । देवज्ञो मन्विद्ध ऽदति। देवा
चेत सगर ऽरेन्धत तस्मादाह देवेद्ध ऽइति मन्विद्ध ऽइति
सनुत सुग्र ऽरन्ध तस्मादा सज्विद्ध ऽति? ॥ ५ ॥
ऋ पिष्टुत ऽइति । ऋषयो। देत मग्र स्तुवंस्तस्मादाद्-
ऽषिष्टुत ऽडति ॥ & ॥
” “ति?-दइति ख। 1 (मद्र इति क, ख ; (मद्हा१-द्रति म ।
{ "ति?-ङ्ति ख । ई “ति?-दइलि ख। ॥ %ऽङइत्यषयुौ- द्रति ग ।
( श्छ रत्रा ) ॥ परथमकाण्डम् ॥ । ८९
व्विप्राुमदित ऽदति। रुते* वे च्विप्रा यहुषय ऽरते
छेत् मन्वमर्द॑स्तस्मादाद च्विप्रानुमदित ऽइति ॥ ७ ॥
कविशस्त ऽइति । रते! वे कवयो यदषय ऽरुते छेत
म प्रसस्तस्मादादह कविशस्त ऽइति ॥ ट ॥
ब्रह्मसध्शित ` ऽद्ति । ब्रह्मसश्श्ति येष ता-
हवन ऽदति छतादवनो षुः ॥ € ॥
प्रणोयनज्ञानाः रथौरध्वराणा सितिः। रुतेन? वें
सुब्वान् यज्ञान् प्रणयन्ति ये च पाकयज्ञा ये चेतरे
तस्मादाह प्रणौयज्ञाना सिति॥ १० ॥
रथौरध्वराणा सिति। रथोदवा रष श्रूत्वा देवेभ्यो
यज्ञ व्वहति तस्मादाह रथौरध्वराणा सिति ॥ ११॥
अत्ता होता तुशिदव्यवाड्ति। नु देत
रश्षाःसि तुरन्ति तस्मादाहातुत्ता होतेति तुशि-
इव्धवाड्ति सवं येषु पाप्मानं तरति तस्मादा
तशिदव्यवाडिति ॥ १२॥
आस्यां जददवाना सिति। देवपाच वा ऽरुष
यदभिस्तुस्मादम्मो स॒व्वेभ्यो देवेभ्यो ज॒च्ति देवपावुष्ट
नो |
ऽइ त्येते"-दति ग। { “ऽद्व्येते'-दइति ग |
[ तिति ख। < ({मिन्येतनः-इलि ग ।
२९८८८ ॥ ्तप्रयत्राद्यणम् ॥ ( देप० शत्रा )
देष प्राप्नोति इ वे तस्य पाचं य॒स्य पाचं प्रष्सतिभ*
ऽख्व मेतद्धद ॥ १३ ॥
चमसौ देवान ऽदइति। चमसुन इ वा ऽरखुतेन
भूतेन देवा भक्षयन्ति तस्मादाद चमसो देवपान
ऽइति ॥ १४ ॥ -
ऋअरांर॥ ऽदवाग्रे नेमिदेवांसत्वं परिभरसौति।
यथारानेसिः सव्वंतः परिभरेवन्त्वं टे वुान्त्सव्वतः परि-
भर सौत्येवेतदाह ॥ १५ ॥
्चावह देवान्यजमानायेति । तदस्मे यज्ञाय देवाना-
वोढवा ऽआदहाश्चि मग्र ऽावहेति तदाम्मेयाय॒ाज्यभागा-
याभि मावोढवा ऽआह सोम सावदहेति तत्सौम्या-
याज्यभागाय सोम मावोढवा ऽआदहा्ि सावदति
तद्य ऽरुषु ऽउभयचाच्युत ऽआम्रेयः पुरोडाशो भ॒वति
तस्मा ऽअभनि मावोढवा ऽह ॥ १६ ॥
अय यथयान्टेवतम् । देवां ₹२॥ ऽआज्यपां ₹२॥ ऽअआव-
हति तत्प्रयाजानुयाजान्ावोढवुा ऽह प्रयाजानुयाजा
देवा आज्यपा ऽअदि होचायावदहेति तदि
~----~~--= ~ ~ ~न
* धप्र्यतिः-दइति च। † परुद्'-दइति क, ख ; चयर्ा८१-इति ग, क्र ।
{ देवां ऽच्याज्यपांरे'-इति क, ख; ^देवा‰ उऽच्छाञ्यपा८-इति ग ;
«ट वाँ ऽखाज्य्पों-द्रति इ ।
( श्व्छ. रना) ॥ प्खमकाण्डम् ॥ ` षष्ट
हाचायावोढवु ऽआआद स्वं महिमान सुवदहति तत्छु
महिसन सावोढवा ऽह व्वाग्वा स्व स्वो महिमा
तदाच मावोढवा ऽआआहा च व्व जातवेदः सुयजा
च यजेति तद्या ऽख्वेतदेवता ऽचावोढवा चरा
ता ऽर्वेतदादा चैना वुहानुष्या* च यजेति यदाद
सुयजा च यजंति ॥ १७ ॥
स वै ति्ठन्वन्वाह । अन्वाह चछेतदसौ दनुवाक्या
तदसावेवेतद्भूत्वान्वाद तस्मात्तिषठन्तन्वाद ॥ १८ ॥
असौनो याज्यां यजति। इयष्थं॑ दि याज्या
तस्मान्न कश्चन तिष्ठन् याज्यां यजतौयःः दि याज्या
तदिय॒ मेवेतद्भूत्वा यजति तुस्मादट्ासौनो य॒ज्धां
यजति ॥ १८ ॥ ४ ॥
॥ इति लृतौयप्रपारके चतुथं बाह्य णम् [४. २.]॥
सामिषेन्यसुवचनानन्तर मद्य महां श्रसोति\ निगदस्यानुवच्नंर
विधिष्छुस्तत्रतिषाद्यायाः भरशंसाथाः कन्तेव्यतां तदु पोहातलेन
#* “नु्या?-इति ख, सायणोयमाष्यपुस्तकेषु च बहुषु ।
† “न्वाद्दान्व्'-दूति"ग। { भयजतौ य"-द्रति ग ।
१-- ते० व्रा द.५. २.९; सं २.५. ९.९।
स्ट-- निगदानां यजुषाधिकरणम्- मो द° रख० रपा ३८४५ ख;
न्धा० मा० २.२.२२ अधि दष्टव्यम् ।
37
२९० ॥ 9्तपथब्राद्यरम् ॥ (खेप 9त्रा०)
रतिपादयति- “एतद्ध वा इति । "गरिष्ठः गरूतमे । “भ्रियस्थि-
रेत्यादिना गुरुशब्दस्य गरादेशःर । दविर्वैदनायं गरूतजे तस्मिन्
ढत्वे योजयिता तस्योत्सादं जनयितुम् “डपामदन्' श्रस्तुवन् ।
"वोर्यंवान् वे-दत्यादिः स्हतिप्रकारः। श्रनया च स्त्या "तम्?
अरिं ष्वोयंः सम्यक् स्थापितवन्तः ददं लौकिकेन दृष्टान्तेन
प्रतिपाद्यति- “ययेद् मिति । निगदस्यानुवचनं विचन्ते- “स
यदिति । “श्रतः श्रस्मात्, सामिधेन्यन्तुवचनादित्यर्थः॥ ९ ॥
श्रनुवक्रव्यं निगदं परित्वा पदशो व्याचष्टे “श्रग्रे मरानित्या-
दिना। “स चेघात्मानं व्यक्ुरूता्िं दतौयं वायु ठउतौयम्-
इत्यादिश्तेः९ श्र्िवाय्वा दित्यात्मना नद्यणएस्लेधावस्यानात् “ब्रह्म
छभ्भिः-दति तादाव्यप्रतिपाद्नम् । "तस्माद्" ब्रह्मणण जातव्ाद्
श्राद्यणतिः अरिः स्यते द्रत्यथेः। “भारतः-दति पद मनूद्य
देधा नि््रूते-- “एष होत्यादिना ॥ ९॥
°"शयार्चंय मित्यादि । दोटकटेकप्रवर विधिः ॥ ₹॥
तच धमेविश्रेष माद-- “परस्तादवांगिति ) तस्मिन्ना्च॑यप्रवरण्ष
करस्य ग्टषि मारभ्य तत्युच्रपौ जादिक्रमेणार्वाचौनं वरणं करन्ैव्यम् ।
यया आदधिरसबाडस्पत्यभारदाजेत्यादि) तया ख "ज्यायसः
भावपरे निर्दश्ः; च्येष्यस्य "पतय एवैतत् निन्भूते" श्रनेन प्रवरणेन
निवेदयति । स्प मन्यत् ॥ ४॥
१- पा० ख° द्. 8. २५७ ।
-- “वपिः, स चेधात्मनं व्यकुरूतादिव्यं टतौयं वाय॑ द्टलोयम्-ईइति
इद्देवोपरिटात् २०. द. ५. ३. | ॥
( शच्छ० रव्रा० ) ॥ पद्ययमकाण्डम् ॥ २२९१
^“दे वेद्धः'-दत्यादि-निवित्यद्ानाम्* श्रलुवचनं विधत्ते “ख
अर्षेय सुक्वेति। तानि पदानि क्रमेण व्याचष्टे “देवा दयेत
मित्यादिना । स्पष्टोऽथंः । ५॥ ई ॥॥८॥<॥२०॥९९१॥१९२॥
“च्ास्याच मिति श्रास्यशूपं पाचम् शश्रास्पाचम्ः। “देवपाचं
वा दइति। ्रग्नौ प्रचिक्नस्य दविषो देवेरद्यमानलादद्नर्दवपाचत्वम् ॥
एतदेदित्ः फल माह-- श्राभ्नोति हेति । “यस्य' खल् भोज्यस्य
वस्छनः सम्बन्धि “पाचंः प्र्छतिः? प्राप्नु मिच्छति, तदस्ठ॒सम्बन्षि
"पाच श्राभ्नोतिः एवं वेदितेत्ययेः ॥१२॥९४॥
“च्रं २॥ऽद् वेति । “यथारान्नेमिरिति । (यया) चक्रस्य नाभौ
नेम्याञ्च संयो जिताः कोलकाः “श्रराः', तान् ययाः नेमिः" परितो
वत्तंमानान् व्याप्नोति, तदद् देवान् श्रभ्निरपि सव्याभ्नोतौ-
त्ययः ॥ ९५॥
निंवित्पद्ा नन्तरं वक्तव्य मावाहननिगद मप्यनृद्य पदशो वाचे
“श्राव देवानित्यादिनार। “द्देवानावोढवा दति। श्राङःपूर्वाददतेः
१-- यजुनि वित्पदान्येकादण्र, ऋशख्निवित्पदानि तु दादश; सन्ति च
ऋग्यजुषोः पाठभेदाः । टग्वेदौयनिवित्पदानि कऋक्परिशिरयनिवि-
दथ्याये पठितानि (२. १-१२), रखेतरे यब्राद्धयणे चच प्रपक्य विहितानि
(२. ५.१, २.) । यज्ञुनिंतित्यदानि तु तेत्तिरोयन्राद्यरो समाघ्नातानि
(२. ४. २. ९-२.९); तेत्तिरौयसंद्ितायाच्च तानि विहितानि (र, ५,
€. ₹-श२.) ; इदापि प्रपक्येव व्याख्यायन्ते |
२-- प्पेद्यतिः- दति ज, क, ए । सूजेऽप्येव मेव पाठमेदः।
३-- ावाद्कननिगद मन्लास्तु चयोदश् । व्यान्नातास्तेऽपि तेति यत्राद्धयणे
३. ५. द; विहिताश्च ते तत््ष्ितायाम् २, ४.९. ७, र|
ग< ॥ प्रवपयनब्राद्ययम् ॥ ( श्न 9त्रा० )
सायं तवेन्-प्रत्ययः\ ; यष्टव्यान् देवान् श्रावोदु मानेतु भित्ययेः।
“श्रवद् देवान्""-दति सामान्योक्रस्य श्रावादहनस्य विवरणम् ““श्रभ्नि
मद्र च्रावदः“-इत्यादि निगदलिद्धम् ॥१९६॥
“श्रय यथयादेवत भिति । दशेपूखेमासयोरूभयच योऽचि: पुरो-
डाश्दटेवता, तद्ावादनानन्तर निर्वापखमये यस्यै-यच्ये देवताये
येन क्रमेण निरुप्नम्, तेनेव क्रमेण तस्याः स्वस्याः देवतायाः
“अन्नो षोमावावद्”-दत्यादिवाक्येरावा इमं कायं मित्यर्थः ॥
“दर्वा २॥ऽअगज्यपानिति । प्रयाजानुयाजदेवतावाइनं विवि
मिति व्याग्वष्टे- “'तत्मयाजानुयाजानिति । कम्येवाचिना प्रया-
जानुयाजश्नब्देन तत्सम्बन्धिनो देवा लच्यन्ते। ते हि हविर्भागा-
क्गनैकाराय वोढव्याः। तेषा माच्य मेव हि भागः; “यष्छुङां
ग्टक्ञाति प्रयाजेभ्यस्तट्, यदुपश्ति प्रयाजानुयाजेभ्यस्तत्*-द ति?
अतौ दवो प्डतयो राज्ययोस्तद्ध विष्टश्रवण्णत्र ॥
१ पा० ख० द. ४.९€। र-- २०९ ए० ८, € कर्डिके डद्टव्ये ।
इ-- “यस्ति देवाः सोमपाः, चयस्निंशदसोमपाः। च्छो वसवः,
ख्कादश्च शाः, दादश्चादित्याः, प्रजापति, वषट्कारदेते देवाः
सोमपाः; रखकादश्र परयानाः, रखकादग्रानुयाजाः, रखकादण्योपयाजाः;
र्ते$सोमपाः पश्ुमाजनाः?-इति रे० न्रा २.२. ८। तच वसूनां
च्छदः नामानि तेन्खार° १.९. ९१ वायुना मेकादश्र नामानि च तचेव
९. €. 9, च्सादित्यानां इादश्र नामानि ख उपर २. €. ५, निघ ५.
द्, निस्० २२. २९२० जद्धव्यानि । प्रयाजानां परिचयवस्तु ते° बा
इ. ६.२, द; तथा नुयाजाना म्पि तचैव ३. ९.१२, ९४; ख्व
सुपयाजानान्तु ते* सं* १. ४९२९; ६. ४.९१. ।
{ श्छ रत्रा) ॥ परथमकाण्डम् ॥ ˆ ण<रे
“भनि दोचायः"-दत्यनेन ख्िष्टकृतोऽममेरावाहनं विवखितम् ॥
“खं महिमान मिति। देवताया श्रग्रः खण्डतो. वायूपो
"मदमा? ; तस्यावादनम् ““श्रावद जातबेदःः'-द्तिवाक्येन ॥
प्राक्प्रतिपादितस्याज्यभागादिदेवतानां स्वासा मावादनस्छ निग-
मनम्- “सुयजा च यजेति दति । श्रस्य व्याख्यानम्- ““्नुष्या
च यजेतिः?-दति । च्ररुष्टया,* च्रनुक्रमेण, सम्यगित्यर्थः ॥ २ ९ ॥
यदेतत्छामिषेन्यादिक मनुवचनादि, तत्सव तिष्ठतेव वक्रव्य
भिति विधत्ते “सवा दति) कुत दत्यत श्राद- “्न्वाद होत
दिति। श्वनुवाक्या डि द्युलोकरूपा तिष्टत द्युलो कखम्बन्धो भवति ;
श्रतोऽनुवाक्यार ताव्तिष्ठतेवालुवक्षु योग्या ; शअ्रलुवचनसाग्यात्छामि-
खेन्यादिक मपि तिष्टतेव पठितुं य॒क्र भित्ययेः ॥ ९८॥
याज्धायां विग्रेष माद-- “शरासनो याच्या मिति। “डि
यस्मात् “दयं” छयिव्यात्मिकेव "याज्या", तस्मात् याज्यापाटस्ति्ठता
१-- "अनुच्छा"-इति पाठो मदुदृषेष डातिरसिक्तेषु सवेष्वेव साययाभाष्य-
पस्तकेषु ; डा० वेवर-कृद्टमाव्यपुस्तकेषु चेव मेव ।
२२,द-- “सर्वेषा मयेऽयेऽनुवाक्यास्ततो याज्याः?-इति च्च्° ओ० स० ३,
©. २ । ““पुरुक्तात्तच्छ्मा पुरोऽनुवाक्ा भवति ; जातानेव श्ाटव्यान्
भरयादते । उपरि दटाद्च्छ्रा याज्या ; जनिष्यमागानेव प्रतिनुदते?-दृति
ते सं° २. व. २. दे । ““मन्लप्रतिपाद्याया देवताया नामधेयं लष्ठ ;
तद् यस्या ग्टचि पूर्वादि विद्यते, सा एरोऽनुवाक्या ; तन्नाम यस्या
सुत्तराद्धं विद्यते, सा याज्या । तद्यया- “खनिमूदा-इति पूर्वा
ऽमिश्ब्दः, ‹जि्वा मसे चकछषवे"- दग्न्त रार्ऽभिश्ब्दः"-इति च तक
सार भा० । इयति वा खनुवाक्यया, प्रयच्छति याज्यया ° नसा
२.९४ ॥ ग्रलपयन्नराद्धगाम् ॥ (दपर ५न्रा०)
न कन्तेव्यः; शश्रासौोनञ्च' सन्िकषेविशषात् ष्यिवोरूपापन्नो भवति;
तदिय मित्युक्रम्- “दय मेवेतद् ग्छत्वेति ॥ १८ ॥ ४[४. २.}॥
दति ओखायणाचायेविर चिते माधवोये वेद्ायप्रकाओे
माध्यन्दिनिगशतपथयन्रा्यणएभाय्ये
प्रथमकाण्ड चतुर्थाध्याये दितौयं ब्राह्मणम्? ॥
यो ह वा ऽअग्चिः सामिषधेनौभिः समिद्धः। अति-
तरा» ह वै स इतर स्माद्नेस्तपत्यनवश्ष्यो हि भुवत्य-
नवग्डश्यः ॥ ९ ॥
स युथा हेवार्चिः। सामिधेनौभिः सुमिद्वस्तुपत्येवःः
हेव्॒॒राद्यणः सामिधेनौव्विाननु्रवंस्तपत्यनवश्ष्यो
डि भवत्यनवब्डश्यः ॥ २ ॥
या पुरस्ताल्लच्ता सानुवाक्या स्यात् °-° खथ योपरिद्धात्लच्तणा
सा याज्या स्यषएत्"-द्रति वचेद्देवोपरिषात् ७. २. २७-२९ । ““पुसो-
ऽनुवाक्या देवतास््रगार्या, याज्या च विःप्रदानार्थाः?-इति दि
कात्या० खो र.८. € स ङ ।
९-- अस्मिन् ब्राद्धणे प्रवरुनिगद मन्लपदाना मावादननिगद मन्लपदानाच्च
पाठविधानव्याख्यानान्यान्नातानि, याज्यानुवाक्ययोसरासनो पटे घ्र छा-
च्रातः। तच चष्हवनौयस्योत्तरन उपविश्य दरत्तिगं जान्वाच्य
"यध्वं हव्यवाहनो दम्” - दति ब्ुवतेव क्ञोचा पवरमन्लपाठटः कायैः।
“ “समिड्ोऽतितद्ग६'-दति ख । “समिद्धो । ऽतितश्ा१-द्रति ग ।
(श्व रना) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ` २८६५
सोऽन्वाद। प्र॒ व ऽइति प्राणो वे प्रवान् प्राण॒
मेवेतया स॒मिन्धेऽप्र ऽआ्ायाहि व्वौतय ऽदत्यपानो वा
ऽखुतवानपान् सेवेतया समिन्धे रदुच््ोचा यविष्यत्यु-
दानो वे हदच्छोचा ऽउदान मेवैतया समिन्धे ॥ ३ ॥
सनः थ वाय्य सिति। श्रो वं एथ खवाय्य
श्रोचेण लीद मुरु प्रथ णोति श्रो मवेतया
समिन्धे ॥ 8॥
ईडेन्यो नमस्य ऽइति । व्वाग्वा इंडन्या+ व्वाम्धौदः
सव्व मौट्रे व्वाचेद्ः सव्व मौडितं व्दाच मेवेत॒या
समिन्धे ॥ ५॥
अशो न॒ देववाहन ऽङइति। मनो वं टेववाहनं
सनो हदं मनस्विनं भूयिष्ठं व्वनौवा च्यते मुन ऽरुवै-
त॒या समिन्धे ॥ € ॥
शप्र दौयतं दिति । च्व दौद्येव चुर षैठ्
सुमिन्धे ॥ ७ ॥
अभिन्दत व्वणौमदह ऽइति । ख॒ ख्वायं मध्यमः प्राण
ऽख्त॒॒मवेतया समिन्धे सु दषान्तस्था प्राणाना मतो
न्य ऽऊद्धः प्राणा ऽचअतोऽन्ये ऽवाच्चोऽन्तस्था ह भव-
* ^&डेन्धो'-द्रति क, ग ।
<€ ˆ ॥ शवपथकाद्छयणम् ॥ (रप्र ५अा०,)
त्यन्तस्था मेन मन्यन्ते यु ऽण्व् मेता मन्तस्थां प्राणानां
व्वेद् ॥ ८ ॥
ग्णचिष्केशस्त॒ मौमद ऽइति । शिञ्नं वै शोचिष्को श
श्ण इदुः शञ्चिनं भूयिष्ठः शोचयति शिच
.मेवैत॒या सुमिन्धे ॥.< ॥
स॒मिद्लो अम्र ऽआहतेति । यु ऽण्वाय स॒वाडङः प्राण
रत॒ मेवेतया स॒मिन्ध ऽ्ाजद्ोता दुवस्यतेति सव्वं
मात्मनः सुमिन्ध ऽअ नखेभ्योऽयो लोमभ्यः ॥ १० ॥
स यद्येनं प्रथमायाः सामिधेन्या मनुव्याहरेत् । तं
प्रति ब्रूयात् प्राणं व्वा ऽरुतदात्म॒नोऽ्मावाधाः प्राे-
नात्मन ऽात्ति मारिष्यसौति त॒था हेव स्यात् ॥ ११ ॥
यदि दवितौयस्या मनुव्याहरेत् । तं प्रति ब्रूयादपानं
व्वा ऽर्तदात्म॒नोऽ्रावाधा अपानेनात्मन चात्ति
मारिष्यसौति तथा हेव स्यात् ॥ १२॥
य॒दि दतुौयस्या मनुव्याहरेत् । तं प्र॒ति ब्रूयादुंदानं
व्वा ऽर्तदात्म॒नोऽम्ाव्राधा उदानेनात्स॒न ऽच्चान्तिं सारि-
ष्यसौति त॒था देव स्यात् ॥ १३ ॥
य॒दि चतुथ्यां मनुव्याद्रेत् । तं प्रति ब्रयाच्छोचं
व्वा ऽरुतदात्म॒नोऽमावाधाः श्रोचेणात्म॒न ऽच्रात्ति मारि
ष्यसि बधिरो भविष्यसौति तुथा डेढ स्यात् ॥ १४ ॥
( य° दत्रा०) ॥ पथमकाग्डम् ॥ ` 2९.
युदि पञ्चम्या मनुव्याहरेत् । तं प्रति ब्रूयादाचं
व्वा ऽर्तदात्मनोऽरावाधा व्वाचात्मन ऽ्रात्ति सारि
ष्यसि मूको भविष्यसौति त॒था डेव स्यात् ॥ १५ ॥ .
यदि षथ्या मनुव्याहरेत् । तं प्रति बूयान्ुनोवा
ऽर्तदात्मनोऽ्मावाधा स॒नसात्मन ऽखात्ति सारिष्यसि
मनो मुषिर्हौतो मोसुघु*खरिष्यसौति त॒था इडेव
स्यात् ॥ १६& ॥
य॒दि सप्तम्या मनुव्याद्ुरेत् । तं प्ति बरूयाश
ऽख्तदात्म॒ नोऽग्मावाधाखश्षात्म॒न चात्ति सारिष्यस्यन्धुो
भविष्यसोति तथा डेवु स्यात् ॥ १७ ॥
युद्यष्टम्या मनुव्याहरेत् । तं प्रति ब्रूयन््ुष्यं व्वा
ऽर्तत् प्राण॒ मात्म॒नोऽप्ावाधा सध्येन प्राणेनात्मन
ऽछात्ति स॒ारिष्यस्युट्ष््ाय! मरिष्यसौति तथा डेव
स्यात् ॥ १८ ॥
युदि नवम्या मनुव्याहरेत् । तं प्रति ब्रूयाच्छञ्नंव्वा
ऽण्तदात्मनोऽ्मावाधाः श्पक्चेनात्म॒न ऽच्रात्ति मारिष्यसि
क्तौवो भविष्यसीति तथा हेव स्यात् ॥ १९६ ॥
य॒दि दशम्या मनुव्यादरेत् । तं प्रति बरूयाद्वोश्चं वा
+ नमोसुय॒* इति चातिरिक्तेष ; "मो सुगुः-दति च दृ डाग वेवरेण।
† सस्यश्नयः-द्रति चातिरि छषेषु ; शस्युद्रयः-्ति च दृष्टो डा वेवरेय ।
38
ष ` ॥ ्रसपचयन्राद्यसम् ॥ ( शध भत्र)
इण्तत् प्राणं मात्मनोऽ्मावाधा श्वाचां प्राणनत्सन
ऽश्नाति मारिष्यस्यपिनङ्गो मरिष्यसीति तथा हल
स्यात् ॥ २० ॥
यद्येकादश्या मनुव्याहरेत् । तं पति दयात् सुव्वं
व्वा ऽरुतदात्मान मम्रावाधाः सर्व्वेणात्मनान्तिं मारि-
ष्यसि शिप्रेऽमु' लोक् मेष्यसौति त॒था हैव स्यात् ॥ २९॥
स युथा हेवाथि। सामिषेनौभिः सुमिद् माप-
द्या्ति न्येत्येवट डेव ाद्मणट सामिधेनौव्विद्धाध्स
मनुब्रुवन्त* मनुव्याह्वत्यात्ति न्येति ॥ २२॥ ५ ॥
॥ इति ठृतौयप्रपाटके पश्चमं ब्रा णम् [४. २.] ॥
सामिघेनो मिरग्पिः समिद्धस्याप्नः लौ किकायिसकाग्रादतिश्य
मादह-श्योद्धवा दइति। यस्मादतिशयेन (तपति, श्रतः राच्सा-
दिभिः "धषितुः दिसितु, (मग्ितु) स्यषठुं न शक्य इत्ययः ॥ १॥
समिद्धाथिदृष्टान्तन एववेदितूर्हातुरपि तददनुवचनं कूवतो
ययोक्रविगेषापत्तिभेदनोत्याद-- “ख ययेति । श्रनवष्टव्यः?-श्रनव-
ग्टश्यः*-दइत्युभयच ्टण्ष्डेगेश्चः “दु पधाचाक्लपिचतेः-इति९ कश्मणि
क्यप् ॥ २॥
* व्विद्धा स समनुव्रवन्तः- इति च।
१- त जादिग्नपपाटः । “छष प्रसष्ठ ने?-इति धा० चुन पर
३९५ । “ट अममशंने'-द्रति धान तु° पर १२४२ | श्व्याम्॑नं
स्पेः+-षति सि° क्तै° । -- पाण्दध० ३,२. २१०।
( श्य रना) ॥ प्रयमकाणस् 8 ९६६
अयेताः सामिभेनः प्रत्येकं तन्त खिद्धो पन्यासेन त्राणणपान-
ओओोचादिकरणग्रामविशिष्टाव्मसस्कारदेतुतया प्रशंसति- “सोऽन्ादडे-
-धादिना। “प्राणो वे प्रवानिति। मगमनयक्तलात्९ “पाणः श्र"
` शब्दवान् । प्राण्टत्तिहिं इड़ापिङ्गलाभ्यां प्राचौनं निर्गच्छति,
अतः ( -एतयाः ) प्रश्नन्दटोपेतया प्रथमया साभिधेन्यार पभ्रगमनवन्तंर
“प्राण भेव “समिन्धे दौपयति । एव सुन्तरजापि योज्यम् ॥
श्रपानो वा एतवानिति। बहिनिगंतस्य वायोरात्माभिभ्रुखो
खत्तिद्धंपानः ; अत श्रागभमनविगिष्टलात् “श्रपानःः श्राकारोपसगे-
वानित्य्थः" ॥
'“'डदानो वे दच्छोचा दति" । “दत्” श्रधिकं “श्रो तेः
दौप्यत इति खदष्चछछोचाः'ः श्रचिः; उदानवायुरपि देदस्यो-
च्चेपष्णत् श्रधिकतेजोयुक्तः; श्रतो “ड दच्छो चाः-द्रतिश्रन्देन उदानः
उपस्याप्यते ॥ र ॥
९-- “प्ग्गमनय॒क्तत्वात्-हृति ड ।
२-- “शध वो उाना अभिद्यवः । इ विद्मन्तो छताच्या । देवाञ्जिगाति सख्युः"
दति प्रयमा साभिेनै शरवत, प्ेतिजिङ्गा' वा । ते" बान ३. ध,
२, ₹ । द-- “पागगमनवन्तंः-दइति ड ।
9-- “म आयाहि कौतये। गररणानो ददव्यदातये। निद्लोता सत्वि
वद्धिणि'"-इति द्वितीया सामिषघेनौ "वतौ, ^खतिलिङ्गा' वा।
ते° त्रा ३. ५, २. २ ।
४५-- “तं त्वा समिद्भिरङ्गिरः । तेन वद्धंयामसि । रखदच्छोचा यविष्य”-
द्रति दतौैया सामिधेनी "मर्त? । ते° न्ना ३. ५. २. इ ।
०9 ˆ ॥ शतपदचयत्राद्मरम् ॥ (श्प० भत्र)
न्स न दति। “ज्रोचं वे टयु अवाय्य मिति\। शयुः विस्तौष्
खव्रणएसाधनं थु अवाय्यम् । चरनेन शब्देन ओरोचेद्धियं विवक्ित
भित्याद-- “ओत दोति। उर्-दूति यु गरब्दव्याख्यानम् ॥ ४॥
°ईडेन्य दूति। “वाग्वा ईडन्येति। “डईडन्यो नमस्यः” इत्युचिर
^हेडेन्य'-गब्देन वाग् विवक्िता । कथ मेतदिव्याण्द्यो पपादयति-
^्वागिति। श्वागः एव खल्विदं “खवः जगत् “ईडः स्तौति ) “ईड
स्तुतो?-द्ति घातुः२। यचाप्यन्यः स्तोता, तत्रापि वाचेव करण
श्तया मवं मोडतं भवति । ई दईद्यतै श्रनयेति वा कर्नकरण्ट-
व्युत्पत्या “ई डेन्यः-श्न्दस्य वाग्वा चकलत्व मवगन्तव्य भित्यर्येः ॥ ५ ॥
“श्रयो न दति। “मनो वे देववादन मिति। “आश्य न
देववादनः?- दति" “देववादनः-ग्रब्दो मनम उपलच्तकः। “डि
यस्मात् “मनः (मनस्विनः पुरुषं श्वयिष्टम्ः श्रत्यधिकं "वनौ-
वाद्यते" ग्शं वदति, देवान शौचं प्रापयति; श्रतो दैववादनं
मन इत्ययः ॥ ई ॥
“श्रप्ने दौद्यत मिति । “चकचतवे दौदयेवेति । “चक्तः' दद्धं
९-- “स नः एयु अवाय्यम् । अच्छा देव विवाससि । खददम्रे सुवौव्येम्*
इति चतुर्थौ साभिघेनौ “एयवतमै" । ते ° ब्रा ३.५. २. ४ ।
२-- ““ईेडेन्यो नमस्यस्िरुः । तमा सि दशेतः। सममिरिथ्यते ङषा”-
दति पञश्चमौ सामिधेनी नमसखतौ' । त° ब्रा ३, ५, २, ५।
₹-- धा० अदा० चचा <€ ।
७-- डषो अभिः समिद्यते। अश्वो न देववाद्नः। त इविद्मत्त
देडत)१- दति वद्ध सामिधेनी शदविद्मतीः। ते० त्रा० द. ५.२. द।
( श्छ दतरा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ३०९
हि शूपादिप्रकाश्कत्वात् “श्रद्ये दोद्यतम्"-दतिः\ रौद्यच्छन्देन
दौ शिवादिनोपस्वाप्यते ; श्रलो ऽनया चद्ुःसभिन्धनम् ॥ ७ ॥
“श्रि दूत मितिः। य एवायं मध्यमः प्राण इति । प्राण
पानारि पञ्चखत्याश्रयश्डतो यः चत्रियाग्रत्यात्को रेदमध्येऽवख्वितः
'्राएः', तस्य॒ समिन्धनम् “श्रि दूतम्'-इत्यन्या । दूतो द्यथिः
सर्वषां देवानां सुखम्, तथा प्राणणेऽपो ति, तेन समिन्धनस्योपपत्तिः ॥
“सा ईेषान्तस्मेत्यादि । “सेषाः “रचिं दूतं दप महे"-दूति
सामिसेनो, मध्यमप्राणएकू्पेण पआरणापानादिमंस्तुताना मन्यासा
म्टचाम् “श्नन्तस्था" श्नन्तरवख्िता भवति । चन्ये" दि प्राणः चच्तुः-
ओचादयः “श्रतःः श्रस्मात््राणदारभ्य ऊर्द्ध" चरन्ति; पायूपस्या-
दयः “श्रन्येः प्राण्णः शतः श्रस्मान्मध्यमात् प्राणणदेवारभ्य “शवाश्चः'
अवाङ्मुखा श्रन्तरवस्थिता भवन्ति ॥
एवं ॒बेदितुः फल माद- ““अन्तस्या मिति । “अन्तस्थाम्?
्रन्तरवस्यितां प्राणदेवता सित्ययंः ॥ स८॥
के पुनरेतेषां मध्येऽवाञ्चोऽन्तस्याः माण इति, तान् दभ्यति-
“ग्रो चिष्केगश्रस्त मो मदद दृत्यादिनार। “शिश्नं वे शोचिष्केश सिति।
० ~ 0-०-०9 > ~~ न
९-- “डवगंत्वा वयं षन् । डषाणः समिधौमद्दि । अभ्रे दौद्यतं हत्”
इलि सप्तमौ सामिरेनौ 'डवगवतौः । ते ना० ३. ५. २, ७ ।
ग्-- ^ व्यभि दूतं णमह । होतारं विश्ववेदसम् । स्य यत्नस्य सुक्रतुम्”
इति ष्टम साभियनौ ष्टुत्वतौ?। तेर ना० द. ५, २, ८ ।
द-- “-समिद्यमानो अध्वरे । अभिः पावक ईव्यः | ग्नो चिन्केगस्तमौोमद्े”-
दति नवमौ साभिघेन्ते 'समिच्यमानवतौः । ते ब्रा इ. ५, २. € ।
श् ` ॥ श्तपयत्राद्यणम् ॥ (शमर ४० )
तदु पपादनम्- “शिरं होति । श्रभिलवितस्तोविरडे ्रतिगश्रयेन
ग्रोकडेतुलात् “शो चिष्केशः-शब्दन “शिश्नः पुव्यश्ननं लच््यते ।
तथा च एतच्छन्दोपेतयर्चा श्रानन्दनव्यापारस्य उपस्याख्यस्येद्धियस्य `
समिन्धनं ङतं भवतोत्ययेः ॥ < ॥
“खमिद्धो श्रद्म इतिः?। शय एवाय मवाडङः प्राण दरति।
श्राण-गन्द् दद्धियवचनोऽवाद्मुखः ; च्रपानाख्य मिद्दिय भित्य्थैः ॥
“सवं मात्मान मिति। उक्रद्दियसष्वमत मापादमस्तकव्यात्त
छो वात्मान सेव उत्तमया सामिधेन्यार “समिन्धे । तस्या श्रात्मनख
उक्ररोत्या सर्वोपरि वत्तेनं साम्यम् ॥ १९२०॥
एव मेकाद श साभिधेनोः? प्रत्यृचं लिङ्गविशेषो पन्यासेन प्राण्ण-
प्रानानां सभिन्धनद्ेतु तया प्रशस्य तच तदजुवचनसमये शपतो
देव्यस्य प्राणापानादि वियोजनदेतुलेन प्रशंरुति- ““सख यद्येन मिति ।
“प्रयमायां साभिघेन्याम्" च्रनूच्यमःनायाम् “एन' होतार “यदि
देव्यः श्रनुव्यादरेद्ः शपेत् । “श्रनुव्याहारः शापःद्रति दहि
धू ेखामो भाव्यकारः४ । (तम् श्रनुव्याहरन्त प्रतिः डदोता
१९- “समिद्धो खस आङ्त । देवान् यचि खध्वर् । त्व दि हव्यवाडसि"
इति दश्रमौ सामिद्नो (समिडधवतौः?। तेर त्रा २. ५.२.१० ।
२-- “जुहोता दुवस्यत । अधिं प्रयत्यध्वरे । टणौधष्वभ व्यवादङनम्?"-
इत्येकादशी सामिेनौ उत्तमा" । ते° ब्रा र. ५.२. ९९ ।
इ-- पासा मेव सामिधेनीनां व्याख्यानानि एरस्तादान्नातानि (र त्रा०)।
४-- ापस्तम्नोययचपरिभाषादिश्नौतद्धचेष् ख्तत्कतभाव्यापि त्वद्यापि
पापक्छन्त खव, श्रतपथस्याप्येतत्कतं भाष्यं सायणादिभिरवलोक्कितं
( ष्य दत्रार) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ` ०
श्रूयात्”, “एतत्” एतहि श्रात्मनः' स्सम्नज्धिनं राणं" ह शो !
श्रग्नौ" श्राधाःः निदितवानसि। ^तेः तव श्रारेनः निमित्तेन
( “श्रात्मनः) सखात्मनः (श्राति?) पौड़ां प्राच्यसौोति९। एवं
खोजा प्रतिवचने रते तस्य देव्यस्य यथोक्तं "तयेव" सत्यं भवेत् ।
चचां च प्राणापानादिप्रतिपाद्कलं प्रागेव प्रतिपादितम्र२। एव
थुत्तरचापि योजना । श्रय निगदसिद्धः॥११॥१२।१२॥
१४॥९५॥
"यदि षष्ट्या मिति । मनो सुषिग्डोत दति। मनसो
मोषणं विपरिलोपः, तेन ग्टोतः, श्रत एव श्रतिश्येन मूढः
चरिग्यसोत्ययेः ॥ १६॥९७॥
“यद्यष्टम्या मिति । “उद्श्रायति । 'उद्ष्मानम्' ऊङ्क श्वसनम्,
तत्मष्णेत्य्थः ॥ ९८॥ १८ ॥
"यदि दशम्या मिति। “श्रषिनद्धो मरिव्यसोतोति । च्रपि-
नद्धः" बन्धनयुक्त दत्ययेः ॥ ₹२०॥
'यद्येकाटश्या मिति । “ज्िप्रेऽमु लोक मिति। “चिरे
न्प एव काले, कालविलम्ब मन्तरेण श्रसुः दुखोकं गमिव्य-
सोत्ययः॥ ?२१॥
स्यात् । इदेवोपरिद्ात् पनरपि ६.१.१८; पनः ७. ५.२. १३ ।
कातौयस्रौोतव्या ख्यानेऽप्येव मेव २५. १०. १५ ।
९-- “क्ट गतिपापगयो "इत्यस्य रूपं मूले चलम् ्पास्व्यिसिः- द्रति ;
स्य चेदं प्रतिवचन प्राध्यसौति ।
र-- २६५ ए“ १९-8 प° ददटव्यम् ।
2०४ ` ॥ शतपथयन्नाद्धागाम् ॥ ( एप्र° शत्रा)
एवं सामिसनोरनुन्नुवतो रोतुरभ्निभमानलात् तदृष्टान्तलवेन
दोटशापकाररिणः प्रतिपादिता मार्च निगमयति-““स यथेति ।
नमामिघेमोभिःः करणैः “समिद्ध मिं प्राप्य चया श्राति न्येति
नितरां मराभ्नोति, तयेव “खा मिघेनौः विदुषो दोतुद्धव्यश्च तदरुवया-
हारनिमित्ता सुक्तविधां पौडां म्रान्नोतोत्ययः॥२२॥५[४.३२.]॥
दूति ओौसायणणाचा्यंविरत्िते माधवोये वेदाथप्रकाश
माध्यल्दिनिशतपयत्राद्यणएएभाय्ये
प्रथमकाण्डे चतुयध्यि।ये ठतौयं ब्राह्मणएम्\ ॥
तं व्वा ऽरत म्नि स॒मैन्धिषत। समिद्धे देवेभ्यो
जुदवासेनि त॒स्मिन्नेते ऽख्व॒॒प्रथमे ऽइतो ज्ुदोति
म॒नसे चैव व्वाचं च स॒ुनश्च इ वे* व्वाकू च युजो
देवेभ्यो यन्न व्वहतः ॥ १ ॥
स य॒दुपार्श क्ियुते। तन्मनो देवेभ्यो यज्ञ वद
त्यय यद्धाचा निरू किथुते तद्धाग्देवेभ्यो यज्ञं वदत्ये-
तद्धा इदं दयं कथते तुरेते ऽखुवैतत् सुन्तय्ययति ठक
प्रौते देवेभ्यो यज्ञं व्वहात ऽइति ॥ २॥
क~~ ~= ~~~ ~ ~= ~ ~ ~~ ---------~-~
₹-- अस्मिन् ब्राद्छरे सामियेगौमन्लाणं एथक-एयक फलसं वादाः, तत्त-
त्पाठच्याघातकार्िणां एयक-एयक् दो वाच्ाघ्नाताः।
* दद्देवः-इति च।
( श्व्छ° धत्रार) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ २०५
खुवेण त समुाधारयति। यं मनस ऽ्राघारयति
व्वुषा हि म॒नो व्वुषा हि* सुवुः ॥ ३ ॥
सचा त माधारयति। यं व्वाचु आघारयति योषा
हि व्वाग् योषा दहि सुक् ॥ ‰॥
तूष्णं त समुघारयति। यं मुनस ऽआ्आधारयति न
स्वाहति चनानिरुक्तः हि मनो ऽनिरुक्तश चच्येतद्
यत् तूष्णोम् ॥ ५ ॥
मन्ल्ेण त समाधारयति। यं व्वाच॒ ऽआघारयति
निरुक्ता हि व्वाङ् निरुक्तो हि सन्तः ॥ ई ॥
च्रासौनस्त माघारयति। यं मनस ऽआघारयति
तिष्स्तं यं व्वाचे स॒नश्च वेंव्वाक् च युजौ देवेभ्यो
यन्न व्वहतो यतरो वै युजोहसौयान् भुवत्युपवद्ं वै
तस्मै कुव्वन्ति व्वाग्बे म॒नसो हस्मौयस्यपरिमिततर
मिव डि म॒नः परिमिततरेव हि व्वाक् तद्वाच ऽर्वेत्-
दुपवदं करोति तं सयुजो देवेभ्यो यज्नं व्वहतस्तुस्मात्
तिष्ठन् वाच ऽख्ाघधारयति॥ ऽ ॥
देवा द वं यज्नं तन्वानाः। ते ऽसुरराक्षसेभ्य
ऽअआसङ्गाट् बिभयुाच्चकरस्त॒ ऽर्त॒दसिणतः प्रत्युद्खय-
नुच्छित मिव दि व्वौयं तुस्मादस्षिण्तस्ति्ठन्नाघारयति
=~-~-----~
------ ~~
* ^द्िः-दति च|
39
{ (तन्वानुास्तः-द्रति क, ग ।
१९ ॥ श्रतपथय ब्राह्मम् ॥ ( दध्र न्रा० )
स युदूभयुत ऽआआधारयति तस्मादिदं सन व्वाक् च
समान् मेव सन्नानेव शिरो द वे यन्न॒स्येत॒योरन्यतर
आअधारयोमुल मन्यतर्ः ॥ ८ ॥
सुवण त सुधारयति। यो मलं यन्ञुस्य सरुचा त
माघारयति यः शिरो यज्ञ॒स्य ॥ € ॥
तूष्णं त सुगधारयति । यो मुलं यज्ञस्य तुष्णौ मिव
हौदं मुलं नो यच व्वाग्वदति ॥ १०॥
मन्त्रण त साघारयति। यः शिरो यज्ञस्य व्वाग्धि
म॒न्लः भरौरव्णा हौय सुधि वाग्वदति॥ ११॥
च्ासौनस्त सुघारयति । यो मुलं यन्ञुस्य निषसख
मिन दोदं मल तिष्ठंस्त माघारयति यः शिरे यज्ञ॒स्य
तिष्तौव दौदः शिरः ॥ १२॥
स खुवेण पुव्व माघार् माघार्याद । अश्चि* मभ्रीत्सु-
करौति युथा धुर मध्युदेदेवं तद्यत्पुव माघार् माघार-
यत्यध्यद्य हि धर यज्जेन्ति॥ १३॥
पथय सम्माणि। यनक्छेवेन मेतद्यक्तो देवेभ्यो यज्नं
व्वदादिति तस्मात् सम्मा्टि परिक्रामः< सुम्माष्ि परि
क्रामः हि योग्यं युच्जन्ति चिस्तिः स॒म्माणि चिदङ्धि
यन्नः ॥ १४ ॥
* नमाघार्याद्ाञ्चिः-दति क, ग।
† 'यञ्नन्तिः-ड ति, “यञ्चन्ति"- दति च च-एुस्तके ।
(४चछ° ४न्रार ) ॥ पयमकाग्डम् ॥ ` ०
स सुम्माष्टि। श्रुप्रे व्वाजजिदाजं त्वा सरिष्यन्तं
(त्वा*) व्वाजजितः सुम्माज्मोति यजं त्वा व्वश्य॒न्तं (व्वा)
यज्तियः सुम्माञसौत्यिवेतदाहाथोपरिष्टात्तूष्णो चिस्तद्यया
युक्ता प्राजेत्प्रंहि व्वहेत्येव॒मेवेतत् कश्योपश्छिपति
प्रहि देवेभ्यो यन्नः व्वहेति तस्मादुपरिष्टात्तृष्णौ चिस्त-
द्य॒देतदन्तरेण कम्म क्रिय्ते तस्मादिदं मनश्च व्वाकृ च
समान् मेव सन्नानेव ॥ १५ ॥ € ॥ |
॥ इति ठ्तौयप्रपाटके ष्ठं बाह्यमणम् [४. ४.] ॥
्रयाघाराख्यौ दोमो विधातुं सिद्ध मयं मतुव्रदति- न्तं वा
एत मिति। (तम् एतम्” प्ररत मा दवनौ यम् “श्रिम् “समे ज्धिषतः
सम्यग् दोप मङ्वेन् । केनाभिप्रायेणेति त मार- “समिद्ध इति ।
"तस्मिन् सन्दोपेऽग्मौ “एते एवः मुख्ये श्राघाररूपे श्राङ्तौ'
वाडङूवृनसखयोर यं "जदोतिः। कुतः ? “मनख वाक चः इत्यभो यजौ
भियनौग्डतौ सन्तौ “देवेभ्यः यन्ञसम्बन्धि दविः प्रापयत इति\॥९॥
* च-पुरतकमाचऽचतदधिक पदम् ।
† ख-पसतकमाचेऽचेतदधिकं पदम् । † “यक्ञ्-दति ग, च ।
१-- ड-एस्तक माच म वलम्बेवतदि ह साययोयं भाष्यं सम्पादितम् ; ज-पुस्तके
त्वस्येवं भाव्यम्-- “तं वा खत सिति । 'समैन्धिवतः सन्दीयितवन्तः।
यजमानः प्रयोक्त्त्वेन, खष्वर्नुरिश्माघधानेन, ब्रह्मा साभिधेन्यनुच्तया
छो तानु वचनेन । किमयम् ? “समिधः सति डतौ द्योव्याम इति।
तस्छिन्' समिद्धे “खत ख्व पूवेंत्तराघार्लच्तणे “प्रथमे खाडतौ'
'जु्धोतिः ; न तावदन्धां काञ्िदन्यदेवन्याम् । वच्याध्यात्मिकार्भ्यां
~ ॥ णलपयत्राद्ययम् ॥ (शप्र शृन्रा°)
तयोः क्रमेण हविः-प्रापण सुच्यते- “ख यदिति। "यत्
एतत् ददटम् 'उपांश्ए निरूक्ररूप माड तिद यं (क्रियते, एतदेव (तत्
अआङतियुग्मम् “एतेः मनोवाष्ौ सन्तप॑यति । गेषं खुगमम्\ ॥ २॥
सुवसुग्भ्यां क्रमेणणघारौो कन्तैव्याविति विघन्ते- “खवेखेति ।
मनसो हि कामोत्पत्िदटारा षत्वम्, इति तयोः साम्यम्; अतो
मनःसम्बनज्धिनि श्राचारस्य सखवसाष्यतलम् ; वाकखुचोः स्त्ोत्वं समानम्,
अतो वाक्चम्बन्धिन श्राघारस्य सक् साध्यत्वं यक्त भित्यथेः ॥ र ॥ ४॥
अयेतयोराघारयोः क्रमेण ्मन्कलत्व-समन्त्कत्व-लच्णयै गुणौ
विधत्ते- “'त्वष्णौ मित्यादिना । “खाडेति चनेति । .चनः-गश्ब्दो-
ऽष्य्थ९ ; स्ादेत्यपि गन्द न न्रूयादित्ययैः। मनोदेवतस्याघारस्य
ष्णो कलत्वं य॒क़् मिति प्रतिपादयति- “श्रजिरक्तं होति । निगद्-
सिद्ध मन्यत् ॥५४॥ ई ॥
रूपाभ्यां प्रजापति मिव दश्रंयन्नाद्- “मनसे चेव वाचे चेति । ककि
कारगम् ? ताभ्यां प्रथम निति । “मन द्धै वाक् चेति। युजौ?
युज्येते द्रति, योक्तव्यौ दत्यर्थः। युक्तौ चतौ च्म वद्दत इत्यभि-
प्रायः॥९॥ स्यादिदं हरि सखामिनः?। भ्हादिपुस्तकेघु मास्त्येवाच
भाष्यम् ; ठ-पुस्तके त्वितः पूवत ख्व सप्तमाध्यायौयददितोयब्राद्धययां
यावत् भाष्यं चटितम् ; ए-पुस्तकरंऽप्येतद्धाष्याभावः ।
१-- ज-पसतको त्वस्येवं भाव्यम्-- “स यदुपांश्विति । कि एनयंन्नस्य, कोऽच
बदति ?२। वोए्व्यविभगागायाद्ध- ^“खुतद्वा इद् सिति। ह्दित्वावधारय
सिर मेव दयं क्रियतेः यच्च वाचां - - यच्च तदिपरोत मिति ॥२॥
च्छन्धान्यादश्र पुसतक विवस्णन्तु इहापि पूववदेव ।
न--- (चने ति निपातो लिपातसमाद्टारो वा-दति (दरिसखासिनः?) न ।
( श्च्य* शत्रा) ॥ प्रथमकाणडम् ॥ ` ०९६
उपवे ग्रनावस्थानलच्णौ ग॒ण्णे क्रमेणणघारयो विधत्त “श्रासौ-
नस्त मिति “तिष्ठस्त यं वाच दइति। श्राचारयतिः- द्रत्युभयचानु-
षङ्गः । सूचाघारस्यः तिष्ठता होतव्यत्व सुपपादयति-- “मनश्च इ वै
वाक चेत्यादिना। यजौ" रथावयवे यृगे अश्वादिवद् युक्तौ
ग्दत्वेत्ययेः । “यतरो वा इत्यादि । रोके दि रथादिषु यक्रयो-
रश्वयोमेभ्ये “यतरः खल् हसौ यान्" अतिश्रयेन द्वस््ो ऽन्पकायो
"भवतिः, तस्य साम्येन वदनाय (उपवद् वड: सवन्धप्रदेशः तस्योपरि
शिष्ट मौक्नत्यकरं दारुमयं स्थलपौटकादिकं लौकिकाः कुर्वन्ति ।
यस्मादेवं लोके, तस्मादन्पविषयत्वेन अपरिमितविषयान्मनसो
षसौ यस्या वाचः स्थितिक्रियाविशिष्टाघारेणौन्नत्यकरम् “उपवद्द
मिवः एतद्भवति । श्रत: “तेः वाद्यनसे उमे श्रपि “सयुजो समान-
व इनप्रदेगे भवत इत्ययः ॥ ॐ ॥
स्गव्याघारस्य श्रादवनो य-द चिणएभाग-स्थितिलकच्तए-धमं विशेषं
विदधाति- देवा इ वा दृत्यादिना। ““द्बिणतः प्रतोति।
रा दवनो यस्य द् चिणभागे श्रसुरान् म्रत्युच््रितवन्तः । कथय सुच्छछाय-
स्तषा मित्यत शआ्राद- “उच्छ्रित भिव डोतिं। "उच्छ्रितं
पवंतादिकम्, त भिव वौोयं मपि दुराषद्म् । तादृशवोयेयोगान्तेषा
मु च्छ्रितित्व मित्ययंः ॥
श्रयाघारयोदेचिणणोत्तरपरिधिसन्धि मारभ्येव उभयतः करणं
विधत्ते “ख यदिति। "उभयतः द चित उत्तरतखेत्यथैः।
१-- खगव्याघारस्य?-द्रति जादिषु |
३९० . ॥ श्रतपयन्राद्यणम् ।॥ ( दप्रर दृत्रार )
“समान मेव सन्लानेवेति। मनख वाक् चेत्येतद्भयं समानविषयं
समानाश्रय मेव “सद् भवदपि (नानेवः भिन्ञ मिव भवतौत्य्यः॥
'खवेण त माघारयतोत्यादिकं प्राग्विदितं प्रकारान्तरेण
स्तोति- "शिरो द वं यन्नस्येत्यादिना। श्री निगदलिद्धः ॥
८॥< ॥
मूलत्वेन शर सत्वेन खकूस्ववयो स्तदु पजो वनेन लछष्लौ कल्वं निरुक्रत्वं
च प्राग्विदितः मनूद्य प्रशंसति-- “र्ण त मित्यादिना । "्धन्णो
मिव दौति। लोके डि यदटूच्तादौनां मूलं तत् "ष्णौ मिव हि
अदृ श्यमानल्वात् । एतदेवो पपाद यति-- “नो दयचेति । “नः उ” खलु
शश्च मूलविषये शब्दव्यापारो ऽप्यस्ति, दूरे दृषटिविषयत्वम् । अतो
मूलग्दताचारस्य लौ किकमूलवत् ल्ब्ो कत्वं युक्त मित्ययैः ॥ ९०॥
“मन्त्रेणेति । वाग्धि मन्त्र दृत्यादि । वागिद्धियसाध्यत्ात्
तद्ात्मको मन्लः। साच वाक् “ग्रौष्णेःः उपरि ताल्वोष्टपुशदि-
व्यापारेण शब्द सुच्ारयति, श्रतो वागात्मकस्य “यन्नस्य' “शिरः”
शरुतौर आरघारसम्बन्धो युक्त इत्ययः ॥१९१॥
प्राज्विदि्तैयोरासोनस्धितयोर पि" मलशिरस्लो पजो वनेन प्रशसा
कियते- “श्रासौनस्त मित्यादिना । “निष भिव दहौद मिति।
न्दः दच्वादिमूलं “निषस्म मिव हिः एकचोपविष्ट मिव हि
भवति ; खातत्वेन चाञ्चल्यविर दात् । श्रतो म्रलग्डतस्याघारस्याषन-
९-- दइद्देव टतौोयक्रण्डिकादिकं द्व्य् (२०५, ०८ ए ) ।
२-- इदेव पश्चमकण्डिकादिकं बररटब्यम् (३२०५, ३०८ ° ) ।
द-- ‹ “शिर -स्तुलो'-दरति ड । 9-- इदेव सप्तमौ कणिडिका बर्व्या ।
(श्वर ध्रा) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ` २९.१९.
खन्नन्धो युक्त इत्ययः । ““तिष्टतौव दौद मिति । “डि' यतः ददं
मनुव्यादौनां “शिरः ‹तिष्ठतौवः श्रस्तोति, स्थितिक्रियाविशिष्ट
मिवोद्धे मिव दृश्यते, रतः शिरस्सस्ततस्याचारस्य तिष्ठता कर्चा
निष्यादनं युक्र भित्य्येः॥९२॥
एव माघधारयोः प्रतिनियतचघमान् विघ्ाय च्रनुष्टानक्रम माद-
“ख सवेति । पर्वाचारानन्तर, नोत्तराघारः; श्रपि तु ^अ्रञ्चि
मधरोद्- इतिः शआरा्नोघ्रं प्रति सन्मेषं न्रयात् । तस्व चाय मयैः
डे श्रग्नौत्ः श्राभ्नोध! श्राहवनोयाख्यम् श्रनि सन्यदि
सम्मार्जनं कूर्विति ॥
विधित्सितस्य सम्माजेनस्याघारानन्तय्यै मुपपादयति-- “ययेति ।
श्रनदुदः स्कन्धदेशे "यया" श्वुरम्' युगधुरम् “ध्यडेत्” योजयेत्,
एव मद्मौ धुरोऽध्य॒ह्न मेव पूर्वाधारहोमेन क्रियते । रसिन
लोकप्रसिद्ध माद “अध्यद्येति । “डि' यतः रयादिवदने अनड-
दश्वादिक योज्यमानास्तदौोयस्कन्धस्योपरि युगधुरम् ्र्यु्यः
पश्चात् पागेः “युश्जन्ति" बध्नन्ति ; अतो धुरोऽध्युद्ेनस्थानो यः पूर्वा-
घारशोम इत्ययः ॥ ९२॥ |
अचचिसम्माजेनं विधाय प्रशंसखति- “च्रयेति । “एनम्? श्रि
दविवंहनाय खम्माजेनेन युनक्तोत्ययेः। सम््ाजने घमं विशेषं विधत्ते
^“परिक्राम मिति । परिक्रम्य-परिक्रम्य तन्तत्परि धिदेशं गत्वा तदलु-
सारेणाय्चिं “खसमा । श्रत एवोक्तं कात्यायनेन-- “दष्मसन्ल्हनेरतु-
१९-- का० श्रौ ० ३.९. २९२ । प्रजापतिर्देवता, तेन सखाद्ाकाराभावः ।
२.२ ॥ ण्नतपयत्राद्यगम् ॥ ( प्र द्रा)
परिधि सभ्माश्चेम्मं वाजजिदिति.ः जिस्तिः परिक्रामम्?”-- इति?।
तचापि लोकप्रसिद्ध मुदादइरति- “परिक्रामं होति। एकंकस्मिन्
परिधौ खम्भाजेनस्य चिरादृतन्ति विधाय प्रश्सति- “जिस्तिरिति।
““नित्यवोष्योः??- इ तिर दिवे चनम् ॥ ९४॥
विदितं सम्माजेन मनूद्य मन्तं विधत्ते “ख सम्मार्टोति।
मन्लरस्याभिप्राय माद- यन्न तेति । यत्ञसाघनलाद्धविरच्र यन्ञ-
श्रब्दा भिषेयम् । यज्ञसाधनं इ विलेच्णए मन्नं देवेभ्यो “वच्छन्तं वद्नं
करिय्यन्त मिति, “वाजं सरिव्यन्तम्?'-दरतिपददयस्यायेः। "वाज-
जितम् दत्यस्य व्याख्या यल्ियम्-दति। वाजं यन्ञसाघन
ह विल॑चण मन्न जयतति वाजजित्; तथाच “यज्ञः यज्ञसाधनं
चविररेतौति "यज्ियम्' इति श्न्दायेः सम्पद्यते ॥
उपरिष्टात् सम्माजेनं विधत्ते ““च्रयेति । परि धिचयानुखारेण
परितोऽभिं सम्भज्य, तदनन्तर श्रप्रेः उपरिष्टात्" ठ्ष्लो" “चिः”
सन्रज्यात् । तदेतत् स्तो ति- ““तद्ययेति । "तत्? तया सति "ययाः
खलु लोके युगघुरे ्रनद्धाददं संयोज्य, भरि" प्रगच्छ, वोदृव्ये भार
“वद्धः इत्येवं वदत् "कश्रयाः ताडनेन श्राजञेत्ः प्रेरयेत् । एवं
कशयो पेषण मेव तदुपरि सम्मराजेन भित्ययेंः । स्पष्ट मन्यत् ॥
स्तौ वसगव्याघारयोर्मथ्येऽनुष्ठानं सम्मानस्य ॒प्रशंसति-- “तद्य
दिति। मनोवाकूसंस्हतयोरनयोराघारयोमेध्ये सम्माजेनस्य करणात्
९-- वा० सं० २.७. १ । खुतन्मन्लस्य मष्ौेघरछतं भाष्यं दङ्व्यम् |
२-- का. पौण ० इ. ९. २३२ । सम्मार्जनेन विरजस्क सुज्वलं करोति
2- पान्स्० <. ९. ४ |
( ७ऋअ० त्रा) ॥ परयमकाण्डम् ॥ ` २.
तद्यवधाने सति (मनख वाक चः एतदुभयं (“समान मेव)
समानविषयं समानाश्रय मपि (नानेव भिन्न मिव भवति ॥९५॥
ई॥ [४. ४.॥
दति ओसायणणाचायंविरविते माघवोये वेद्ायेप्रकाशे
माध्यन्दिनिग्रतपयन्राद्धाणएभाय्ये
प्रथमकाण्डे चतूर्याध्याये चतुथं बनाद्यणम्\ ॥
॥ इति प्रथमकाण्डे ठतौयप्रपारकः समाप्तः ॥
१-- रुतस्मिन् त्राद्छयगे पूर्वाघारस्य, ततोऽभिसम्माच्जेनस्य च विधिः।
तचयं पद्धतिः ।-- स््वेगाज्यस्थाल्या खान्यः ग्टद्ौत्वा उत्तर परिधिं
मन्ववद्छत्य पजापतिं मनसा ध्यायन् अ्नेरुत्तरपरदेडे रजुं दोधे सन्ततं
पराञ्चम् ८५ द् प्रजापतये!-इति पूवं माघार माघार्यति । ततोऽप्मीघे
स्पय भिश्रसन्नद्नं च समपेयन् “असि मभ्नोत् सम्मद्भि'-डइति अस्ौधं
प्रेष्यति । ततोऽगौत् स्फ्यं सव्ये पटदोत्वा भिं पदच्िणीकछव्य दत्च्तगा-
पर्थिसन्निधौ स्थित्वा सध्रसन्रहटनेरंच्तियपरिधिपार्छऽभिं चिः प्राक्
सम्माष्टि । तच “म्न वाजजित्'-इति सछत्, दिस्तूष्णौम् । र्व
मेव मध्यमपरिधिपारखं, उत्तरपर्धिपार्खे चेति ।
२-- इतोऽनन्तरः क-पस्तके “काण्ड़ो १२८- इति, ख-पएुस्तकेऽपि तदैव,
च-पुर्तके तु “कण्डिकासद्या १५२०१-दइति । वस्तुऽ प्रपाठके
षटसु त्रा्षणेषु सवकण्डो-सङ्कलनया २८८ ख्व सद्या लभ्यते ।
तद्यघा--~ र्ब्रा० २६ क०्-सप्व्रा० ९ क०-रत्रा० ४० क०-
8 न्रा० २९८ क०्-भ५त्रा० रमर क रत्रा ९५ क०=-१२५८ क ॥
40
९.४ ` ॥ शतपयनत्राद्यणम् ॥ ( शप्र शत्रा)
अय
चतुयप्रपाठटके प्रयमं न्राद्यणम्,
अपि वा
'वतूर्याध्याय पञ्चमं नाद्धयणम् ।
-----्न्= ०9 # ०.
॥ दरिः ॐ ॥
स खचोत्तर माघार् माधारयिष्यन् । पव्वण खचा-
वज्ञलिं निदधाति नमो देवभ्यः स्वधा पिलभ्य इति
तद्देवेभ्यश्चेवंत॒त् पि्ुभ्यश्चात्विज्यं करिष्यज्िद्टते सुयमे
मे भूयास्त सिति खुचावादत्ते सुमुरे मे ब्रूयास्तं सत्तु
व्वा केय सित्येवेतदादास्कन मद॒ देवेभ्यः अ्जाज्य्ः
सुभ्धियास भित्युविक्षुब्य मद्य देवेभ्यो यज्ञं तनवा
ऽइत्येवेतदाह ॥ १ ॥
खद्धिणा च्विष्णो मा त्वावकमिष सिति यज्नोवे
च्विष्णस्तस्मा ऽर्वेतच्निह्ते मा त्वावक्रमिष सिति
व्वुसुमतौ ममन ते चाया सुपस्थेष सिति सध्वौ मभ्ने
ते दाया मुपस्थेष सित्यवेतदाद ॥ ₹२॥
च्विष्णो स्थान मसौति। यन्नो वे व्वुष्णस्तुस्येव
छयेतदन्तिकं तिष्ठति तस्मादा व्विष्णो स्थान मसौतौत
(श्ख० ५ब्रा° ) ॥ परथमकाग्डम् ॥ ` २९५
ऽइन्द्रो व्वौय मक्षणोदित्यतो कैीन्द्रस्ति्ठन् दश्िणतो
नाप्रा रशराध्स्यपादंस्तस्मादाहेत इन्द्रो व्वौये मकणो-
दिन्युङ्खाऽध्वर ऽच्चास्थादित्यध्नरो वै यन्नु ऽज यन्न
ऽअाष्थादित्येवेतदाद ॥ ३ ॥
ग्रे व्वरदेचं व्वदेत्य भिति। उभुयं* व्वा ऽर्तदशि-
देवाना डोता च दृूत॒श्च तदुभयं व्विद्धि युदेवाना
मसोत्येवेत॒दाद्ावतां त्वां द्यावापएथिवौ ऽअव त्वं द्यावा-
शथिवौ ऽइति नाच तिरोहित मिवास्ति सिष्टछ्चट् देवेभ्य
इन्द्र ज्येन हविषाभुत् स्वादेतौन्द्रौ वे यज्ञस्य
देवता तस्मादादेन्द्र ऽआज्खेनेति व्वाचे वा ऽर्त॒ माधार
सुघारयतौन्द्रो व्वागित्यु वाण ऽआहस्तस्मादेवादन्द्र
ऽअाज्येनति ॥ ४ ॥
अथासःरस्पश्धन्त्खचो पर्येत्य । भरवया समनक्ति
शिरो वं यन्नस्योत्तर आधार ऽअत्मा व धवा तदा-
त्म॒न्येवेतच्छिरिः प्रतिदधाति शिरि वे यज्ञस्योत्तर
ऽअआधारः ओन्वे शिरः ओहि वै शिरस्तस्माद्योऽ्स्य
शेषो भुवत्यसावमुष्याद्गस्य शिर ऽडइन्याहः ॥ ५ ॥
युजमान ऽण्व भुवा सुनु । योऽस्मा ऽअ्रातौयति सु
ऽउपभुत स॒नु स युद्धोपभुता समञ्ज्याद्यो युजमानाया-
सि । व्यभयः-दइलि ग।
२९६ ` ॥ श्रतपयत्राद्यगाम् ॥ ( शप्र शब्रा०)
रातौय॒ति त्स्मिञ्च्छियं दध्यात् तद्यजमान ऽर्वेतच्छ्रियं
दधाति तस्माद् धुव॒या समनक्ति ॥ € ॥ |
स॒ समनक्ति। सज्ज्योतिषाज्योतिरिति ज्छोतिर्व्वा
ऽइतरस्या माज्यं भवति ज्योतिरितरस्यां ते तद्भे
ज्योतिषौ सङ्गच्छेते तस्मादेव सुमनक्ति ॥ ॐ ॥
अथातो मनसश्चैव व्वाचश्च। अदं भद्र ऽउदितं
सनखद्वेव्वाक् चाहं भद्र ऽऊद्ाते ॥ टः ॥
तञ्च सुन ऽउवाच । अद मेव त्वच्छेयोऽस्मि न वे सुया
त्वं किष्चनुानभिगतं व्वदसि सा यन्म त्वं छतानु-
कर्ानुवत्मु स्य मेव त्वच्छेयोऽस्मौति ॥ € ॥
श्चथ इ व्वागुवाच । अद्ध मेव त्वच्छेयस्यस्मि । यदे त्वं
व्वेत्यादं तदिन्नपयाम्यदहः< सुञ्ज्ञपयासौति ॥ १०॥
ते प्रजापतिं प्रति प्रन्न* संयतुः। सु प्रजापति-
मनस ऽण्वानुवाच सुन ऽखुव त्वच्छंयो सुनसो वै त्वं
छतानुकरातुवर्त्मासि श्रेयसो वे पापौयान् छतानुकरो-
ऽनुवत्मी भवतौति ॥ १९१ ॥
सा ह व्वाक् पुरोक्ता व्वििप्मिये। तस्यै गभः
पपात सा इ व्वाक् प्रजापति मुवाचाहव्यवाड़वादं तुभ्यं
भूयासं यां मा परावोच ऽइति तुस्माद्यत्किश्च प्राजापत्यं
* ्रतिप्रञ्नः-दति च ( च्व्ययोभाव इति डा० वेवर्ः )।
( श्व्ध० भत्रार) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ` ९.७
यन्नु क्रियत ऽउपाश्श्ेव त॒त् क्रियतेऽहव्यवाडिढ^ व्वुाकृ्
प्रजापतय ऽ्ासोत् ॥ १२॥
तङ्धेतदेवाः । रेतशुम॑न् वा य॒स्मिन् वा बसुस्तुद्ध स्म
स,
पच्छन्त्यकचेव त्यारदिति ततोऽचिः सम्बभ्रव तस्मादु
प्यात्ैय्या योषितेनस्व्येतस्ये हि योषायं व्वाचौ देवताया
ऽखुते सम्भूताः ॥ १३ ॥ १९॥
॥ इति चतुर्थप्रपाठके प्रथमं ब्राह्मणम्? [8. ५.| ॥
श्रय खच्याघारस्य प्रयोगः प्रतिपाद्यते “ख खुचत्यादिना ।
“पूर्वण सचाविति । ज॒ह्पम्टलोः पूवेभाग इत्यथः । खमन्लकस्यः
शच्नलिनिधानस्य प्रयोजन मार-- “तदबेभ्यञ्येति। “श्राविच्छं
करिग्यन्" तद तिक्रमजनित मपराधं तन्नमस्कारेण (निन्भुते" शमय-
तौत्ययेः ॥
समन्त्रकं जजपम्डतोरादानं विधत्त “खुयमे दतिः) एतस्य
* ^ऽदव्यवाए्िए- द्रति क, स, च ।
† “मन् वान्यस्मिन्? दति सा०-सम्मतः।
¡ “चेव-इति च-पाठः, डा० वेवरेगा वङपुस्तकेषु दृद ।
९ सायगाचा््प॑मतेऽचैेव चतुर्थाध्यायपरिसमाक्निः ।
१-- तच मन्लतः-- वाण्सं २.७. २। कान्खौ ख. ३.१. १५ । “तस्मा-
दञ्चत्लिकरगस्थानाद् दच्ियास्यां द्दितौय मञ्जलि सुत्तनं करोति खधा
पिदटभ्य इति (वा० सं* २. ७. ३.) मन्लेणः-द्ति च तत्र पर|
र-- वान सं २.७, ४ । काण श्नौ० ० २.२. १द् क।
९९८ ` ॥ श्चतपयत्रा्मयाम् ॥ ( श्प्र° रेत्रा०)
मन्तमागस्य विवल्ित मर्थं माद-- “खुभरे दरति। खुष्ट मतुनिधन्तु
भक्तैः शक्ये “यमेः हे जुहपण्टतौ ! युवा मौदृश्धौ “च्डयास्तम्" ।
"भक्तैः वां शकेयम्"-इति तात्पर्याचकयनम् । मन्लस्य दितोय-
भाग मनृद्य व्याचष्टे “श्रस्कन्न मयेति, । यत् जुष्हपम्डतोः खित
मान्यम्, तत् श्रस्कन्नंः यथया भवति तया (सभ्भियासम् सम्मत्त
ग्रक्तो शयास मिति मन्रवाक्यस्या्यंः। तदिद माद-- “श्रविचग्ध
मयेति । शआ्राज्यस्य स्कन्दने हि यज्ञस्य विच्ोभः स्यात्; स च
माग्डदित्येवं प्राथ्यैत इत्यथः ॥ १ ॥
लिलिङ्गदेवा तिक्रमणे विनियोगः सिद्ध इत्यभिप्रेत्य केवलं मम्ल
मनु व्याच “श्रद्धिणेतिः । दवौषूपेण वेद्या मवख्ितो यज्ोऽज
“विष्ण'-शन्देन विवकछितः। दचिणातिक्रमवेलायां तस्या तिक्रमगरद्धा
माग्डदिति तदभावः प्रतिपाद्यते- हे “विष्णोः ददेषूप यन्न!
नत्वा त्वां (मा श्रवक्रमिषम्ः श्रवन्ञया त्वां नातिक्रमाभि, श्रपितु
होमाय तचापराधो अया न भवति तथैव सञ्चरदेगशेनातिक्रमा-
मोत्यर्यः, एतललिङ्गक न्वित मेव विनियोगं कात्यायनः खूजयामास-
“द् चि्णातिक्रामत्य्रिणएण विष्णविति, परिपौनपरेण सञ्चरः-दतिर।
खगव्याघार दो माथे यद्किणएतोऽवस्थानम्, तदपि मन्तलिङ्ग-
जिद्ध॒ भित्यभिपरेत्य तं गन्ल मनूद्य व्याचष्टे-- “'्वख्ुमतौ भिति* ।
१-- वा० सं० २. ८. ९ । पूर्श्षण्डिकान्नातस्येवाप रा श्रोऽयम् ।
र-- वान सं° २.८२ । कान्श्चौ० ० ३.२. रद् ख।
द२-- का० ओओ० खन २. १, १७ । सर्वार्योऽयं सश्वरो नोत्तराघास्माचर ।
४- वा० सं० २.९८. े।
( ४व्छ० ब्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ २९९
“वसुमतो धनवतीं वासयोग्यां 'सा्ष्वौ" त्वदौयां दायांः हे च्म!
'उपस्येषम्' उपेत्य तिष्टेय मित्यथैः ॥ २ ॥
मन्त्गरेष मनूद्य व्याचष्टे “विष्णोरिति । “तस्येव द्येतदिति ।
यन्नात्मको दि विष्ण॒रित्यादवनोये निष्यद्यते। यच स्खिला
श्रष्वयजद्ोति, तच । तस्यान्तिक भिति नेदौयलव्यपदेश्रः।
एतलिङ्गसिद्ध मवस्वाने मन्लस्य विनियोगं कात्यायनः खूचितवान्-
"“वस्ुमतो मित्यवस्याये तिः?-द तिः ।
श्त इन्द्र इत्यादेः खवादान्तस्य मन्लस्य९ होमे विनियोगो
लिङ्गसिद्ध दरत्यभिप्रेत्य तं मन्तं भागगो नूद्यऽ्याचष्टे- "दत दृग
द्ति। “हिः यस्मात् श्रस्मिन् स्याने तिष्ठननिन्द्रः द चिएदिगवस्ितान्
राच्सादौन् शश्रपाहन्", श्रत: कारण्णत् (दत दृनद्रो वौोयं मरूणोदितिः
मन्लभागे दन्द्रस्ठतिः । दितौयभाग मनूद्य व्याचष्टे - “ऊङ्धाऽध्वर
द्ति। इन्द्रवौ्येण राच्खादौनां बाधितलात् निविन्नो "यन्नः" ऊद्धं
प्रत्त इत्ययः ॥ र ॥
भागान्तर मनुद्य व्याचष्टे “श्रग्म वेरितिर। डे श्रमे! (हों
शोटकमे वेः" बुद्यस्र । तया दूत्यं दूतकमं विः" बुद्धास्त्र (दति
मन्त्रवाक्या्येः। “विद् ज्ञाने'"-द्रत्यस्मात्" कान्दसो सड सिपि
९-- कान्श्रौ० ख० २.२.२९ । (श्रानाभिसुखः स्थित्वा!?-इति ° ।
र्-- वा० सं ° दितौयावष्यायैयादमकण्डिकायाश्वतुथमागत च्ारभ्य नवम-
कणिडिकाया च्याद्यभागं यावदयं मन्लः। का० श्रौ ख ₹. २.२ ।
द-- वा० सं २.६. ९ । ४-- चघा० खदा० पः ५8।
५-- पाग ०३.8७. ष् |
२० ` ॥ श्तपथत्राद्यणम् ॥ (श्प र्ब्रार)
"दख ९'- इति दकारस्य रुत्वे वेरिति रूपम् । दम मये माद-
"उभयं वा दृत्यादिना । देवानाम् श्रयं श्रात्मनो यद् दूतलं
होदव्वं च श्रद्गोल्ृतवान् “श्रसि', (तत् उभयं विद्धिः जानौ-
रोत्य्ंः । ““श्रवतान्तवेत्यादि निगद सिद्धम् ।
अन्तिमं भाग मनुद्य व्याचष्टे “खिष्टर्दिति । देवेभ्यः"
देवाना मयं सोऽ्चिः -खिष्टकूत्' शोभनया गस्य कर्त्ता डे श्रम !
लं यस्मादेवं भवसि, तस्मादनेन “श्राज्येन हविषा" श्राह्तेन (न्द्रः
सक्तः “श्रग्दत्ः भवतु, -खाहाः खात मिद माच्यं मस्ति
मन्त्रवाक्या्ः । “न्द्रो वे यन्ञस्येत्यादि स्पष्टम् ॥
नतु “मनसे चेव वाचे वेति दितौयाघारस्य वागृदवतायैलं
प्रागान्रातम्र, तदिन्द्राथेल्वे विरुद्यत इत्याशङ्य, तयोस्तादान्य
माह-- “न्धो वाशित्यु वा श्राङरिति। वाच दरश्द्रण व्यारूतलवात्
तत्तादाम्यम्। श्रत एव तेत्तिरौयके “द्मां नो वाचं व्याङुवित्युप-
क्रम्या्नातम्- “ता मिन्द्र मध्यतोऽवक्रम्य व्याकरोदितिर। एषा
प्रसिद्धिरच ववेः-श्नब्दन द्योत्यते । “तस्माद्ेवादेति । वाच इन्द्रस्य
भेदाभावादपोत्ययेः ॥
----~~------ ~ ~~ ~~~ ------------~--------=~-------- ~
९- पा० ० ८. २. ७५ ।
२-- खुतत्पुवब्रा्यणस्य प्रथमकष्डिकायाम् ( २०४ ए ) ।
द-- ते° सं° द. ४. 9. ५-- “वाग् वै परप्यव्याकषतावदत्, तेदेवा इन्द्र
मन्नवन् इमां नो वाचं व्याकुविति, सोऽत्रवौद् वर ङ्यो, मद्यं चे वैष
वायवे च सद उरद्याता दति, तस्मादेन््रवायवः सद्ध ग्रद्यते, ता सिन्दो
मध्यतोऽवक्रम्य व्याकरोत्, तस्मादियं व्ाल्लता वागुच्यते?- द्वति ।
( ४ऋअ० ५त्रा० ) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` २२९.
रस्य ` मन्लस्य लिङ्गसिद्ध दोमे विनियोग मस्चयत् कात्धा-
यनः-- दत इन्द्र दति जुदहोतोतिः॥ ४॥
दो मानन्तर प्रत्याक्रम्य घरुवासमश्ननं विधत्ते- “श्रयेति। “श्रुव-
यति । भ्रुवा मित्यथंः । तदाद कात्यायनः-- ^ च्रसंस्प ्रयन्तख्चावेत्य
जदा ध्रुवा समनक्तौ ति? । तदेतत् समच्जनं प्रशंखति-- “शिरो वा
दति । उन्तराघारस्य यज्ञशिरस्तवं प्राक प्रतिपादितम्र। ध्रुवास्थ-
स्याज्यस्य सवंयन्ञसाधारण्घात् यन्नस्य मध्यदेद एव धवा“ ; श्राघार-
गरेषस्य तस्यां समञ्ननात् “शिरः? एव तस्मित् भ्रतिद्घाति' इत्ययः ॥
यज्ञ शिरस्तव सुपजोव्य ओ्रौरूपत्वेन श्राघार प्रशंसति- “शिरो
वा दूति। शिरसः मोलोपपादनम्- “ओरं वै"-दति। "डि
श्रब्दद्योतितां प्रसिद्धि शोके ओओ भिति शिरस व्यवदारेणणा-
विष्करोति । “तस्मादिति । “श्रद्धस्व दे शमागस्य य्रामादः न्यः ओष्ठो
भवतिः, च्रमुव्यः ग्रामादेः चरसौोः देवदत्तः “शिरः (इतिः
सलौकिकाः कथयन्ति ; श्रतः शिरसः ओौरूपत्वम् ॥ ५॥
किं तत दत्याड-- “यजमान एवेत्यादिना । भ्रुवा मनुः श्रनोः
कमंप्रवचनौ यत्वम्*, ““कमेप्रवचनो ययुक्र"-द्रति दितोयाःः । घरुवाभागो
यजमानं दृत्ययैः । श्रस्मे यजमानाय न्यः “च्ररातोयतिः श्ररातिः
१-- का० ० ० ३. २. ९ (“जुहो द्यत्तसाघारम्'? ) ।
२ का० खौ० द्ध २. २. २२ ।
३ -- पुरस्ताद हेवाध्याये षष्टे ब्रद्यगे दाद श्य कण्डिका नष्टव्या (इ ०ब् ट०)।
8 -- “खत्म "-इत्यस्येवायो “मध्यदे द्ध :*- दति छतः ।
५-- पाग सू०° १. ४. ८8 । द-- पाण द््० २.३२. <= ।
41
३ ` ॥ श्नतपथब्राद्धयणम् ॥ ( श्य शब्रा )
श्रचरिवाचरति, “सः उपणश्डद्वागः । (उपशताः-दइति दितोयायें
दतोया? । स्पष्ट मन्यत् ॥ ई ॥
विदितं समच्नन मनूद्य मन्तं विधत्ते “स समनक्रौतिर।
“ख्यो तिषा च्योतिरि तिर । मन््रगतज्योतिःश्ब्ददयस्याथं माद-
“ज्योतिवां दति । भरुवापेचया “दतरा जुः, तस्यां यत् श्राज्यम्?,
तत् दतो यान्तञ्यो तिःगब्दायः; जुङपेच्या (दतरा ध्रुवा, तस्यां
यत् शच्राज्यम्, तत् प्रयमान्तज्योतिःगन्दायंः । एते चाज्यज्यो तिषौ
क्रमेण सखयःग्यात्यके ; तदूभयें समच्जनेन “सङ्गच्छेते सङ्गते एव
भवत इत्ययेः* ॥ ७ ॥
अआजापत्यस्य परवाघारस्योपां शत्व प्रतिपाद यिद मनोवागभ्यां कतं
सवाद् सुपन्यशितु प्रतिजानोते-- “श्रयात इति । श्रय'-श्ब्दोऽधि-
कारायेः ; शश्रतः परम्, “ग्रह भद्रः निमित्त, श्र मेव भद्रः, श्रर
मेव भद्र इति स्व-स्वोत्कषेविषये, “मनसो वाचश्च यदुक्तं वचनम्,
तदधिक्रियत इत्ययेः। त मबेतिदास सुद्ादरति- “मनति ।
“रदं भद्रः आत्मो योत्कषविषय "ऊर्ाते' विवादं चक्रतुः । वदेः
किति लिटि यजादित्वात् सम्म्रमारणम्* ॥ ८ ॥
१९-- पा० ख० २. १. ८५ ।
र-- ज्वा श्रो वाज्यमध्ये विन्दु" पालयवौत्यर्यः |
द-- वा० सं २.€.२। काण्श्रो० ख इ. २. ₹।
४-- “गच्छता मित्यध्यादारुः । ज्योतिषाः घ्नेवास्थिताज्यरूपज्योतिषा
सद ज्योतिः" जुद्धां सिच्यमान माज्यरूपं ज्योतिः “संगच्छ
ताम्'?-दइति मदत मा०। ५- पाण्सू० द्. २. ११५ ।
( ४च्छ° ध्त्रा°) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ २२८
तच मनसो वाक्य सुदादरति- “तद्धरति । अयस्लकारण
माहइ-- नवा दति) हे वाक! ^त्वं' मयाः मनसा श्रविषयौल्तं
^किम्ः रपि नन वरसि"; चरतो विषयोरृत मेव वद्सि। मालः
"ममः 'रुतानुकराः मया यत्तं तदेवानुङ्वेतौ “अनुवत्माः
च्रनुगन्ल्ौ भवसौत्यथेः ॥ < ॥
श्रयेतस्य प्रत्युत्तर माद -- रय वाशगुवाचेति। हे मनः! “श्रद्
मेव लत्तः सकाशात् “ओयसौः । कुतः? "यत् वै लं यद्रस्तु त्व
“वेत्य' जानासि, श्र तद् विन्ञपयामिः तदन्तगेतविषयं परेषां
विविध प्रतिपादयामि; तत् “सजञ्ज्ञपयामिः सम्यक् ज्ञपयामि,
प्रतिपादयामि । यतो विज्ञापन-सञ्ज्ञापन-साध्य ममैव, श्रतसत्वत्तः
खथसोत्य्थंः ॥ १० ॥
सते प्रजापति मिति । एवं विवद् माने "ते" मनश वाक् चं
'प्रञ्नं प्रति म्रजापत्तिम्ः “एयतुः' जग्मतुः । “सः च (मनस
एवः “श्रनु"कूलम् “उवाचः । तदाक्य मुदाहरति- “मन एवेति ।
छतानुकरत्वस्य निष्कषदेतुलं लोकमप्रसिद्या दभेयति- ““्रेयसो
वा दति ॥ ९९ ॥
“खा हेति । एवं प्रजापतिनोक्तं “साः वाक् "परा"जितवेन "उक्ता,
“विसिभ्रिये' विगतस्मया भग्रवोर्यां बग्ूव । तसात् पराभवात् तस्या
वाचो यो गभः देवमनुग्यादौना मुत्पत्तिडेतुः, सोऽपि 'पपातः।
'सा वाकः पराजयेन खिन्ना सतौ श्रजापतिम्' "उवाचः उक्रवतौ ।
कि भिति। हे प्रजापते! तुभ्य मरम्" श्रदव्यवाड" दव्यवदनस्य
अरद्ेतुग्तेव गयाषम्, भ्यां मा' "पराःजितलेनोक्रवान सि । यस्मादेवं
२२8४ ` ॥ श्चलपथन्नाद्धणम् ॥ (श्प शब्रा)
वाचोक्रम्, “तस्मात्” एव कारणात् यज्ञसम्बन्धि “यत् किम् श्रपिं
प्रजापतिदेवताकं कमे, "तत् स्वं वाग्व्यापारविरद्ेण (उपांश्वेव
क्रियते" । श्रदव्यवाङ्धिः-दइति प्रागुक्ता्थेस्मारणम्\ ॥ १२॥
ख॒ पतितो वाचो गभः क्य मासौदिति तदिदानौ
मनुसन्धत्ते- ^तद्धेतदिति । तत्" “द खल् “एतत् वाचः
सकाशात्पतितं “रेतः, “चमन् चमेणि “श्नन्यस्मिन् वाः यस्मिन
कस्मिंसित्पाचे देवाः "बरमु" तवन्तः । ग्ला च "तत्" प्रतिदिवसं
“छष्छन्ति"-- “चेव व्थारेदितौति। “शचः श्रस्िन् पाते किं ^त्यरत्'
एतत्सिद्धं रेतः कथन््ूतम् ? विचारयन्त दत्ययेः । “विचायै-
माणानाम्ः--इतिः शतिः । यस्मादेवेरविचारितम्, "ततः" तसात् ख
गभ “श्रविः सम्बश्डव'; श्चैव त्यदित्यचिरिति शब्दयुत्पत्तिरित्यधैः।
यतो गर्भाश्यात् शतो गभः श्रतिः सम्पन्नः, (तस्मात्? दखतग्भां
रजस्वला स््ो नागरा ज्राचयोः- दत्याख्यायतेर । तया योषिता
सह सम्भाषणणादिकं कुवन् पुरुषः "एनसो" भवति । ते्तिरौयकेऽप्या-
ज्ातम्- “तस्मान्मलवद्ाससा न संवदेत, न सदासौतः“-दति"।
९-- “वाक् च मनख्छत्तोयेता मदं देवेभ्यो व्यं वद्धामोति वागन्रवौत्'?-
इत्यादि चाचोपाख्यान मान्नातम् ते° सं° २. ५,९११ ।
म्ट- पा० द -* २. <|
२-- “अथय रजखला । स्त्रौधमिंरयविरा चयौ मलिन पुष्पवत्यपिः-
इति म० को० २. ¶. २० । मनुव्याख्यायां कुल्लकभटन
तूक्त म्-“वछाचेयौ च रजसखला रटतुसखरातोच्यते, ^रनखला गत्ता
मचेयौम्'-इति विसम रणा त्?-इति ।
४--ते० सं २. ५.९. ५।
( ४० भत्रा०) ॥ प्रथमकागडम् ॥ ३२५
ननु यस्या गभा ऽचि: सज्ञातः, नेव वागाचेयो ; स्वेस्ौणां कथय
मातचरेयोत मित्यत श्राद-- “एतस्या दति । (एतस्य) स्तौरूपधारिण्या
एतस्याः खल् वाग्देवतायाः “एतेः लौकिकाः खवँ गर्भाः समता ।
गर्भाग्रयलचले चमणि तं रेतो डि गर्भात्मना परिणमति, तच्च
वाक्यं बन्ध्येवेति सिद्धं स्वासा माचयोव भमित्य्यः ॥९२॥१॥
[४.१.]॥
दति ओसायणएणचायंविरविते माधतौये वेदा्थप्रकाभे
माध्यन्दिनिश्रतपयन्राह्यमणभाय्ये
प्रथमकाण्डे चतुर्याध्याये पञ्चमं ब्राद्भयणम्ः ॥
.--------------~~ --~~ ~ ---_ -- -- =-= ==---- ---- -- ~ - ~ --~ --~-~~-~- ~~~ ~=
२-- इह हि ब्राद्यगो पूर्वाघारोत्तराघारु्ोमयोमंन्लारौनि विदितानि।
तचेयं पड्धतिः-- जुद्प्टतोः परस्तात् चआादटवनौय मपरेय भूमौ
एटाञ्जल् निदधाति नमो देवेभ्य इति। तत द्विनौय मञ्जलि
सुत्तानं कशोति खाद्धा पिद्टभ्य इति । नाचापसव्यं नापि दच्तिणा-
सुखता । तत उदक्ोोपस्पशेनम् । तत उभाभ्यां पाणिभ्यां जुद्धं परि-
प्रद्य उपभ्टतोऽग्रत चखानौोय, तस्या उपर्येव निधाय, सुयमे म डति
ते जुह्धपभ्टतावाद्एयेवोत्थाय ऋच्चिणा विष्णविति सव्येन पादेन
ऋअग्रतोऽग्रतशचालितेन वेदेर्दच्तिणभागं गच्छति । तच्च च वसुमती
मित्त पठ्नोणानाभिमुखस्तिष्छति । ततो जुद्भपभ्टतोसयतस्तथेव
प्राची मवतां दत्िणपर्थिस्चिधि मन्ववद्कत्य इतदन््र इति
उनत्तराघारः जुद्धोति । खरेमिद मिन्राय न ममेति व्यागः। ततः
परस्परं स्प्रं मकुरवन्नेव दच्िणेन पादेन खयतोऽमतः पेरितेन षल्या-
गत्य जुद्धस्येनाज्येन घ्रवाख्य माज्यं जुद्धेव समनक्ति सञ्ज्यो लिषोतौति ॥
दर् ॥ प्तप यन्राद्ययम् ॥ (शप्र शब्रा)
वेदायेस्य प्रकाशेन तमो हाः निवारयन् ।
पुमयोंतुरो देयार् विद्यातौ यं मदेश्रः ॥ ४ ॥
ब्रह्माण्डं गोखदसं कनकडयतुला प्रुष सखणंगर्भम्,
सक्नासोन् पञ्चमोरौस्तिद तरूलताधेलुसो वणेश्चमः ।
रन्नोखां रुक्छवाजिदिपमद्दितरयौ सायणिः सिदङ्गणण्यो,
व्यश्राणौदिश्वचकर प्रथितविधिमद्ाग्डलयुक्तं घटञ्च ॥
धान्यादि घन्यजन्मा तिलभव मतुलः स्वर्णजं वणेखुख्यः,
कार्पासौय रपावान् ग॒डशृत मजडो राजतं राजयपूज्यः ।
अआज्योत्थं प्राज्यजन््रा लवणएज मनुषाः प्राकर चाकंतेजाः,
रल्नाक्यो रन्नरूपं गिरि मरकत सुदा पाचसाल्सिङ्गणणयः ॥
दति ओमद्राजाधिराजपरमेश्वरवेदिकमार्गप्रवन्तकश्चौ हरिदरमदा-
रजसा व्राज्यधुरन्धरेण सायणाचार्येण विरचिते माघवौये
वेदार्थप्रकाओे माध्यन्दिनिग्रतपयन्राद्यणभाय्ये प्रयम-
काण्डे चतुर्याध्यायः समापन्नः ॥ ४॥
( ५० शब्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ३२७
[ श्रय पञ्चमाध्याये प्रथमं ब्राह्मणम् ]
->+-->><.<€<-ई€<
स वे प्रवरायाख्रावयति। तद्यत् प्रवरायाख्रावयति
यन्नो वा ऽआाश्रावणं यज्ञ॒ मभिव्याहत्याय दोतारं प्रुखणा
ऽइति तस्मात् प्रवरायाश्रावयति ॥ १९॥
सु इध्प्रसन्नहनान्यवाभिपद्याख्ावयति। स यद्ा-
नारभ्य यज्ञ॒ मध्वयुराश्रावयेद् वेपनो वा इ स्यादन्यं
व्वुात्ि माच्छत् ॥ ₹२॥
तङ्खंके । व्वदेस्तौर्णायें बहिरभिपद्याश्रावयन्तौश्प्रस्य
वा शकल मपच्छिद्याभिपद्याश्रावयन्तौदं व्वे किञ्विद्यन्न-
स्येदुः यज्ञ॒ मभिपद्याश्रावयाम ऽइति व्वदन्तस्तद् त॒या
नु कुर्यादेतद् वै किञ्चिद्यन्नस्य येरिष्छः सन्नद्लो भव-
त्यि सम्मजन्ति तद्व खल् यज्ञ॒ मभिपद्याश्रावयति
तस्मादिष्परसन्नहनान्यवाभिपद्याश्ावयेत् ॥३॥ `
सु ऽआश्राव्य। य॒ रण्व देवाना होता त॒ मेवाये
मरटणौतेऽभि मेव त॒दम्मये चेतैतदे वेभ्यश्च निहते यदहा-
येऽचिं प्ररणौते तदग्नये निहते ऽय यो देवाना होता
त समर प्रुखणोते तद् देवभ्यो निद्भूते ॥ ४ ॥
स ऽह । अद्िदेवो* देव्यो ₹होतेत्यभिहि देवाना
~ ~
` “ऽचखाद्धायिद॑वो?-दइलति ग ।
३२२ ` ॥ शतपथब्राद्छणम् ॥ (प्र रन्रा०)
होता तस्मादाहाचिदेवो देव्यो होतेति तदद्मये चेवै-
तदे वेभ्यश्च+* निद्खते यददामरऽग्नि स॒ह त॒दग्मये निहते
ऽथ यु देवाना होता त मुग्र ऽआआह तदु देवेभ्यो
निहते ॥ ५ ॥
देवान्यरदिद्ांशचिकित्वालिति । रुषः वे देवाननु-
विद्यान् यद्भिः स ऽर्नाननुविदाननुश्या यश्दित्येवे-
तदाद ॥ € ॥
मनुष्द्भरतवदिति । सनु वा ऽमे यज्ञेनेजे तदनु-
छत्येमाः प्रजा यजन्ते तुस्ादादह मनुष्दि्िति म॒नोयन्न
ऽइत्यु वा ऽआहस्तस्मादेवाह स॒नुष्ठद्ति ॥ ७ ॥
भरतवदिति। रुष हि देवेभ्यो हव्य भरति तस्मा-
हर तोऽभिरित्याहरेष ऽउ वा ऽद्साः प्रजाः प्राणो भ्रूत्वुा
विभक्ति तस्माद्धेवाद भरतवदिति ॥ ८ ॥
्ुथार्षेयं प्रटणौते। छछपिभ्य। शवेन मेते वेभ्यख
निवेदयत्ययं महावौया यो यज्गं प्रापदिति तस्माद्ाषेयं
पटणोते॥ < ॥
परस्तादर्व्वाकृ प्रखणोते। परस्ताद्ाव्वच्यः प्रजाः
* भचेवु देवेभ्यच्'-इति च । 1 निन्येवः- द्रति ग।
{ "नुच्ाः-दति ख, डा ०-वेवर-दुष्टे ८ -पुस्तके च ।
९ “दिव्येष'-द्ति ग। | शरुठणौत चटषिभ्यः-इति ग ।
(५० रत्रा) ॥ पयमकाग्डम् ॥ २२९
प्रजायन्ते ज्यायसस्प॒तय ऽ वचेवेतन्तिह्ल ऽद हि
पितेवागरेऽथ पुचोऽथ पौचस्तस्मात् परस्तादर्व्वाक् प्रट-
शोते॥ १० ॥
सु ऽआआषय मक्तराह। बह्यण्वद्ति बद्ध दय्ि-
स्तस्मादाहइ ब्द्मण्वदित्या च व्वशछद्ति तद्या ऽख्वेत्-
देवता ऽञ्ावोढवा ऽच्राद ता ऽख्वेतदाद्या च व्वक्ष्-
दिति।॥११॥
ब्राह्यणा ऽअस्य यज्ञ॒स्य प्रावितार ऽइति । रुते वे
नाह्यणा यज्ञस्य प्रावितारो येऽनुचानुा ऽर्ते छनं तन्व त
ऽखुत॒ ऽख्नं जनुयन्ति त॒द् तेभ्यो निह्भुते तस्मादाह
ब्राह्यणा ऽअस्य यन्तुस्य प्रावितार ऽइति ॥ १२॥
असौ सानुष ऽइति । तदिमं मानुषः होतारं प्रद
रौतेऽदहोता हैष पुरायेतदि हाता ॥ १३॥
स प्रुखतो होता जपति । देवता ऽपधावति यथा-
युष्या रेवेभ्यो व्वषटर्कु्याद् युथानुष्या देवेभ्यो रव्य
व्वुद्ेट् य॒था न दलेदेव देव ता ऽङउपधावति ॥ १४ ॥
त॒च जपति । रुतक्त्वा! देव सवितदेशत ऽइति तत्स-
वितर प्रसवायौोपधावति सदि देवानां प्रसविताश्िर
होचायेति तदये चेवेतदेवेभ्यश्च निहते यद् हायेऽभ्नि
* «ऽद्त्येते"-दति म । 1{ (जप्य तुनत्ना'-दलि ग ।
42
२२० ॥ श्रतपथन्राद्मगम् ॥ ( शप्र° रत्रा° )
माद तदघ्मये निहतेऽय यौ देवाना हीतात सुय
ऽआ तद् देवेभ्यो निह्धते ॥ १५॥
सदह पिका वेश्चानरेणोति । संवत्सरो वे पिता वेखा-
नरुः प्रजापतिस्तत्संवत्सरखेवेतन्प्रजापतये निह्टते न्रे
पुपन् स्मरते र च व्व॒द् ग्र॒ च यजत्यनुवस्यन्वा ऽण्तद्
यश्यन् भवति तदेताभ्य ऽख्केतदेव ताभ्यो लिह्भुते यूय
मुनुन्रत यूयं यजतेति ॥ १६ ॥*
व्वुख्नना रातौ स्याम। र्द्राणा मु्वीया
स्वादित्या ऽदितये स्यामानेदस ऽडइत्येते वे चया देवा
यदसवो रुट्ा ऽआदहित्या ऽर्तेषा मभिगुपतौ स्यासेत्येवे-
तदाह ॥ १७ ॥
जष्टा मद्य देवभ्यो व्वाच सुद्यास सिति। जष्टं मदु
दे वेभ्योऽनूच्यास सित्यवेतदाह तद्धि सग्डद्वं यो जुष्ट
देवेभ्योऽनुनब्रवत् ॥ १८ ॥
जष्टां बद्यभ्य ऽदइति । जष्ट मद्य ब्राद्यणेभ्यो ऽनच्यास
सित्येवेतदाद तद्धि सग्डद्वं यो जष्टं ब्ाद्यमणभ्योऽनु-
ब्रवत् ॥ १८ ॥
जष्टां नराष्रसायेति। प्रजा वें न॒रस्तत्सर्व्वाभ्यः
प्रजाभ्य ऽआ तद्धि सुग्टद्वं यख व्वद य॒श्च न॒ साध्व
दतोऽनन्तर सिद्ध “शतम् । 8००?-दति च-पुस्तके ।
(५० शव्रा° ) ॥ परथमकाण्डम् ॥ २२९.
न्ववो चत्साध्वन्ववोचदित्येव व्वि्छज्न्ते यदद्य दोटठवये^
जिद चक्षुः परापतत् अ्रिष्टत् पुनराधियाञ्जनात॒वेदा
विचषशिरिति य॒था यानयेऽग्नोन दोचाय प्रारणत
प्राधन्वन्नेव यन्मेऽच प्रवरेणामायि तन्मे पनराप्याय-
यत्येवेतदाहइ तथो हास्येतत् पनराप्धायते ॥ ₹२०॥
अथाध्वयु चाद्मीधं च सुम्मशति । सनो वा ऽअध्वय-
व्वाग्धौाता तन्मनश्चवेतदाचं च सन्दधाति ॥ ₹२१॥
त॒च जपति । घषण्मो्व्वोरटहसस्यान््वशिश् णथिकौ
चापश्च वाजश्चादश्च राचिश्चेत्येता मा देव॒ता ऽच्ात्तं
गीपायन्त्ित्धेवेतदाद तस्यो हि न॒ लास्तिय मेता
देवता ऽञख्चात्त गेपायेयुः ॥ २२ ॥
छथ दोठृषदन मुपावत्ततें। स दोदठषदटनादेकं तणं
निरस्यति निरस्तः परावसुरिति परावसुह! वे नामा-
सुराणा होता सत् मवेतद्लाठषदनान्िरस्यति ॥ २३ ॥
अथ होदषदन ऽडपविशति । इद्! मह मर्व्वाव॒सोः
सदने सौदासौत्यरव्वव्वसुर्व्वे नाम देवाना होता
तस्यैवेतत् सदने सौदति ॥ २४ ॥
तच जपति । व्विश्कम्मेस्तनूपा ऽसि मा सोदो-
“डो चवर्य?-इति च च-पुस्तके । 1 “पस वुसुद्धः-इति च ।
{ “ऽङपविश्चतौद्”-दइति ग ।
रर ॥ प्रत पथन्राद्धय णम् ॥ (श्प रत्रा)
पिष्टं* मामा हिध्सिष्ट मेषु वां लोक इत्य॒दङ्खजत्य-
न्तरा वुा ऽण्तदाहवनौयं च गाहपत्यं चास्ते त॒द् ताभ्यां
निहते मा सोदोष्ष्ट^ सामा हिध्सिष्ट सिति तथा
देन मेतो न॒ डिध्स्तः॥ २५ ॥
अया सौशमाणो जपति । च्वि देवाः स्तन
मा युधे होता उतो मनुवें यन्निषद्य । पु मे ब्रूत भाग-
धेयं यथा वो येन पथा व्यमा वो व्वुदानौति युथा
येभ्यः पक्र स्यात् तान् व्रेयाइनु मा शस्त यथाव
ऽअआदरिष्यामि यथा वः परिवेश्यासौत्येव मेवेत-
दवेषु प्रशासन मिच्छतेऽनु मा शस्त यथा वोऽनुष्या
व्वषरकु्यां मनुष्या! व्यं व्वुदेय सिति तस्मादेवं
जपति ॥ २६ ॥ ₹२॥
॥ इति चतुथेप्रपाठके दितौयं ब्राद्यमणम् [५. १.| ॥
॥ शरौगणश्नाय नमः ॥
यस्य निःखसितं वेदा यो बवेदेग्योऽखिलं जगत् ।
नि्मेमे, त मदं वन्दे विद्यातोयेमद्ेश्वरम् ॥ ५॥
"वतुं खामिघेन्यादिराघारान्तः प्रद्श्चिंतः।
भयोगः, पश्चमेऽथास्िन् प्रवरा दि निरूप्यते ॥
* (मोद विष्टः दति च च-पएरतके । † ३२८ ए° [-टैण्पनी द्व्या ।
(५० शब्रा ) ॥ परयमकाग्डम् ॥ ` ददद
तच देवद्दौ चार्वेयमानुषदोद्धणणां वरणं विंवच्तरादौ तदङ्गतथा
श्राखावणं विधत्ते “ख वै प्रवरायाञ्रावयतौति। सः" श्रध्वयुः
प्रवरायंम् श्राञ्चावयतिः च्राख्ावयेत् । विदित माश्रावणं प्रशंसति-
“तद्यत् प्रवरायेत्यादिना। च्राश्रावणस्य यज्ञनिवेन्तेकत्वात् यन्तम् ।
"श्रय होतार मिति) दवं दोतारम्, श्रि मित्ययेः॥१॥
श्रखावणणाङ्गतयेशष्मवन्धन-दर्माणणं यदणं विधत्ते “ख दष्म-
सन्नदनान्येवेति । “एवःकारो वच्छमाणएपच्यनिरासायेः ।
विपचे बाध मादस यद्भूति । यज्ञावयवस्य कस्यवचिद्नन्वालम्भे
सति निरालम्बनत्वेन वेपनः कम्पनशओोलो शवा स्यात्; ्रन्यां वाः
पतनादिलचण्णम् च्रात्तिम्" प्राभ्रुयात् ॥ ₹॥
तच केषाचित् पच्च मुपन्यस्यति-- “तद्धैक दति “सौोर्णाया
दरति। “षष्टं चतूर्थो । तेषा मभिप्राय माविष्करो लि-- “ददं
वा दति । स्तरणएसमिन्धनलच्षणस्य कायस्य करणष्णत् “दद बहिरा-
दिक “यन्ञस्यः (किञ्चित् अङ्गम्) स्पष्ट मन्यत् ॥
तज्निराकरोति- “लदु तयेति ।
, पच्ान्तरादस्य विशेष माइ-- “एतदा इ ति । द्यखन्नदनाभि-
खम्माजेनलचण-कायेद्धयकरणाद् “एतत् इ ्मसन्नदनात्मक मेव
"यज्ञस्य “किञ्चित् प्रशस्त मङ्गम् ; अतस्तद्धारण्पच्च एव अओया-
नित्यथेः । श्रत एव कात्यायनः शआ्रादाविष्यखन्नदनान्येवाभिधायर
१-- पा० २. ३. ६२० वा०९।
र-- का० श्रौ० ० ९. २.९४, २५, ९९, १७ खचाणि चद्व्यानि ।
“अदाद श्र पर्रिधिच्तायम्, रकविश्नति वा-इति च तवेव (१८
१९, ख०) । परिधिरच्तास्विदेवोक्तपूर्वाः (रप० ्त्रा० १९, २०कं०)।
२द8 ` ॥ ए्तपयन्राद्धयम् ॥ (प° रज्रा)
॥
पञ्चात् पचान्तरं निदिदे श--“दश्मसन्नहइनान्यादायो ्रावयेष्त्यादा-
स्तश्रौ षडित्यन्नौद् वेदिवदिंरि्श्रकलल मपच्छिद्ेके-दति? ॥ ₹॥
श्रय देवदहोतुरप्रेवेरण विधत्त- “सख आ्रआआव्येति । “श्रये श्रारचय-
होढवरणए-मानषोठवरण्णाभ्यां पूवम् । टरेवद्ोतार विशिनष्टि
“श्रनि मेवेति ॥
वरणस्य प्रयोजन माद -- “तद् मरय दति । “निन्हूतेः “नि +डः
अरपनयेर” । श्रपनेतव्यश्चाच तदसत्कारप्रयुक्रोऽपराधः । तस्य क्रिय-
माणएत्वादग्ने जिंज्धवः। कथं टेवानां जिद्धवः स्यादिति तं प्रकारं
विभज्य दशंयति-- “यददारेऽ्चि मित्यादिना । श्रप्रदंवद्ोटत्वेन
देवखम्बन्धात् तद्रणेन तेषा मपि निद्कव इत्ययः ॥ 8 ॥
श्र मन्त्रपाठ एवाद्मेवंरण मित्याद- “ख श्रादेति। तेव
कात्यायनोऽप्या-- “श्रय प्रणतो तेऽभिदैवो देव्यो दोतेत्यादिना५।
९-- “श्रद्धयन् प्रवरायाश्नावयिष्यामोति बद्धाय मामन्त्य अश्रावय-
ऋखावय-खावय-अोमाश्चरावयेति वा ऽऽखावयतिः?-इति आपण
खरौ" सू २.२५. २ । अत ख्व तें०-सं०-भाव्ये चाद सायगयाः- .
° खाश्रावयः-इत्यय मेव पाटोऽचत्यः ( तेत्तिसोयग्ाखीयः ) ; 'चो-
श्रावय, आवय, च्ोमाश्नावयः - इति च चयं श्राखान्तसैयम्'?
इलति ( ते सं° २. €. १९. ) |
र~ का० श्रौ० इ. २. इ, ४, ५ चाणि ।
इ-- अदा० ० १०७२ धातुनिपूवे इत्ययः ।
४-- काण शख्ौग्ख० ९.२. ७।
( ५० रत्रा०) ॥ परयमकाग्डम् ॥ ` रध
प्रवर विधिश्ेषाथेवादे यो देवानां निक्छवः सङ्खनहविवरणणाभ्या सुक्रः,
तं मन्त्रपदतात्पर्यामिचधानदारेष्णपि प्रतिपादयते- “श्रगिर्ो-
त्यादिना । श्रग्ेद॑वदोदत्वसमर्थनेन\ ॥ ५ ॥
दितौयं मन्लभाग मनृद्य व्याचष्टे “देवान् यच्चदिति।
“विद्धान्-दइत्यनेन यष्टवयदेवतापरि ज्ञानम्, “चिकित्वान्"-दति परि-
ज्ञातस्याथेस्या विस्मर एम्} श्रग्रस्तथा विघधन्ञानवत्वं “विद्धां ्रा वचि
विदुषो नि षल्सि?-दत्यादि मन्लेषुर प्रसिद्धम् । “श्रनु्ठवाः श्रनुक्रमे-
ष € इ
फत्ययं;२ ॥ ई ॥
१-- “भिर्देवो देव्यो श्ोता देवान् यच्तद् विदांख्छिकित्वान् मनुष्वद
भर्तवदमुवदसुवदरु ब्रह्मण्वदा च वच्तद् बाद्यया स्य यत्तस्य प्रावि-
तारे ऽसौ मानुषः - इत्येव मन्तः पवरनिगद उच्यते। वरगायेप
निगदलच्तणो मन्ल इति तदथः । तस्यास्यामुवदित्यन्त खादयो भाग
इद्ध विहितः, उत्तरभागसत्वनुपद मेवोपरिद्छार् विधास्यते । तापि
भरुतवदित्यन्तो देवद्धोदटवसरणे विनियुज्यते, मसु वदित्यादि रार्थेय-
वर्णे, च्यसाविति मानुषवर्णे इति विवेकः। इमे भागाः खाप
शनौ ° र. ९५. ५-१९-९.४-जेषु च प्रपच्छ विद्धिवाः ।
न - ऋट०स०३. १४. २ ऋचोऽपराड्धं खषः।
द-- ¢“ “अनु छु-इत्येतदव्ययं सम्यक-शब्दसमानाथं सुष्धिति यथा । सम्यक्
च्छनुक्रमेग । पदुःःसुषस्थः (उ० ९.२५. }-द्ूति विधोयमानः
कु पत्ययो बड्लवचनात् तिकछतेरनुपु्वादपि भवति?-इति ऋ ० स°
१.९४. द् भाव्ये सायणः । ^° “ऋनुष्धुया' >< >< > सुपां सुलगिति
( पा० द° अ. २. ३९. ) दतोयाया याजारेश्चः"?-इति च ऋट० स
४. ४. ९५ भाष्ये स रवाद् |
३९६ | ॥ श्तपयब्राद्धयणम् ॥ (शप्र रात्रा)
“मनुष्वदिति । दतोयमन्लभागगतस्य “मनुष्वत्"-पदस्य सा-
€< €. = (3 =
मथ्येलगधोऽयः “तद नुक्त्येत्यादिः। श्रय मयः ।-- यया मनुः खकोये
यज्ञे देवान् अनुक्रमेणष्टवान्, एवम् (दमाः प्रजाः रपि "यजन्तेः।
तदद्भनिरपि होता श्वत्वा यजवित्य्थः ॥
[१ ६६ € । 1 १,
तस्येवाभिप्रायान्तर माद-- “मनोयेज्ञ दत्यादिना । (दतिः
शन्दोऽप्ययं, "वे"-शब्दः प्रसिद्धौ । अस्तिन् पचे “मनुव्वत्?-दति “तच
तस्येव -दति* षष्ठवर्यं वतिः । यस्मात् (मनोज्ञ दतिः श्राङ्कः'
सवे जनाः, भ्रतो मनोर्यागकन्तत्म् ; मनो येन्न दूवास्िन् यन्ञेऽपि
देवान् यजवित्ययः । “नभोऽङ्गिरोमनुषां बत्युपसद्यानम्” इतिः
भ-सञ्ज्ञया पद सञ्ज्ञाया रूत्वाभावः ॥ ७ ॥
““भरतवदितौति । भरतश्रन्दस्याग्भिधायकत्वे देधा व्युत्पत्ति
दशेयति- “एष दोत्यादिना ॥८्॥
यजमानस्यार्धयवरणं विधत्ते “च्रयार्घय मिति । “त्रयः टदेव-
होढवरणणनन्तरम्, श्रायम्" ऋषोणणं सम्बन्धिनं त॒ मध्वयेः
"छृणणौते वरणं ज्घुर्यात्, श्रसुवदसु वत्'-द ति? कौ त्तयेत् । तत््रयोजन
माद-- “कषिन्यश्चेति । “यः यष सु पक्रान्तवान् श्रयं यजमानः
श्रारोरश्र॒ताध्ययनसन्पत्या दि मडासामथ्यैवानित्येतदसुवदसुवदिति
पुरातनप्रसिद्धषिदृष्टान्तेन गम्यते, श्रतस्तेग्योऽस्य यजमानस्य सामथ्यै
९- पान्स्ू= ५. २.२२६्। २ पा० १.४.२८ दख्ग्वा०्ड।
इ-- “मु वदमुवदित्यच सवेनामस्थाने यजमानसम्बन्धौनि पूवेजस्रूतानि
परस्तात् पिद्स्थानौयादर्वां चि पिदट-तत्पु्न-तत्पौच्रूपाणि चपि चार्म
याणि ऋषसेरपत्यानि खणेते-इति काव्ौ० २. २. ७ खून्याण्ड०।
( ५ष्ष शब्रा) ॥ प्रयमकागडम् ॥ २२७
मानेदितं भवति । अ्चान्वाधाने देवतापरियहात् तत्छन्निधानं
सिद्ध भित्यभिमेत्य “क षिभ्य्चेवेन मे तदेवेभ्य्ः-दत्युक्रम् ॥ < ॥
विहित माच॑यवरण मवरोदेण कर्तव्य मिति विधत्ते
“पर स्ताद वां गित्यादिना । “ज्यायसस्यतय इति । "ज्यायान्" र्धः,
पूवे मित्धयेः, तस्य पतिः ततोऽपि ज्येष्ठः, परवेपुरषः । प्रत्येक विवच्-
येकवचनप्रयोगः; यः पूवैः-पूवः तसे तस्मे, तत्तन्नामय्दणेन निज्वं
कृतवान् भवतोत्ययंः ॥
परस्तादर्वाम्बरण्ण सुपपादटयति- (दरं दोति। पिता, पुचः,
पौजः--दत्यनेनैव क्रमेणोत्य्तिरिति यत्, "ददं डि" लोकसिद्धम्;
अतस्तदलुसारेण श्रां वरणेऽपि पवेपूर्व॑पुरूष मारभ्य श्र्वाक्त मेव
युक्र॒मित्ययेः । तथाच कात्यायनः प्रवराभिघानसमये श्रवरोद-
करमेणेव . वरण माड-- ““गगुवच्छवनवदःभ्रवानवदौ वैवज्नमद् भिव
रित्यादिना ॥१०॥ `
“ख श्राषंय मिति। प्रवरगरेषस्य प्रयमभाग मनूद्य वाचे
“ब्रह्मण्वदिति । श्रद्धः परिढं कमर, तत्घाधकल्वादट् “श्रचिः श्रपि
"न्रद्यः; स यया आवहति, तददित्ययेः । “श्रा च वच्दिति। भ्या
एव देवताः" श्रावोदुम्" श्राङ्ातुम् “श्रि मग्न भ्रावदर-द्रत्धादिना
श्राह" होता, (ता एवः श्रावदहविति ॥ ११॥
लन्यन्लवाक्य माद- ब्राह्मण दति । खाङ्गवेदाच्यायिनः “श्न्-
तानाः श्येः सन्ति, त एवात्र श्राह्मणः-श्ब्दधाभिधेया कलिजः ; ते
९--- “न्रद्य परिएं सव्रेतः+"-इति निक ९. इ इ
43
२९८ ॥ शतपयत्रद्यणम् ॥ (श्प रत्रा)
श्रावितारः” कर्तारः । शअ्वतिरच क्रियावचनः ““तन्वते?-दत्यस्य
तात्पर्याभिधानं “(जनयन्तिः- इति) यस्म्मादेतद्धागपाटात् तेभ्यो
निक्कवः कतो भवति, तस्मादयं मन््तभागः पठनौोय इत्यर्यः ॥ ९ २॥
ांयवर फानन्तरः मानुषदहोटटवर णं कन्तेव्यम्, तच मन्लपाठ एवं
तद्र मित्यादह-- ““श्रसाविति। "तत्" तेन ““श्रसौः'-इ तिमन्तपारेम।
असा वित्यच होतुर्नाम प्रथमान्तं निर्दिगेत् । तया कात्यायनः-
“श्रसौ मानुष इति होढठनामयदणएम्'-दतिः। श्रहोता'-दति
छेदः? । एतदः एतस्मिन् मन््रलच्ण्णे वरणे खति ॥९२॥
१-- का श्रौ० सख २. २.२१९२। च्छस्येव ठत्तौ याद्िकदेवेन हदि
विद्ितस्य छत्छ्नस्य प्रवरमन्लस्येव मर्थः छतः--“* चवनिः” धयं "देवः,
न मानुषः, न भूतमा मचेतनम् । ‹देव्यः' देकैरपि एरस्कतः
सम्भावितश्रक्तिः। शछोताः साधह्णाता। य दृशो दोता, सः
देवान्" "यच्तत्' यजतु, ( चा च वच्तत्” ) अवद्देतु च । त मद्धं
तारं ठगो इत्ययः । “विदान्? नानानः। यथया यच्च यद्व्यो-
ऽनादौ संसारेऽभ्यसतकमेत्यय; । कथम् ? “चिकित्वान्” चेतनावान्,
व्छविस्मस्याग्रौलः। सोऽदयुनापि प्रमत्तः सन् (मनुस्वत्" मनोडव ।
यथा खायम्भृवादे मेनो य च्वेऽभनिना देवा इद्धाः, तथास्यापि यजमानस्य
यन्ते यजलत्वित्ययेः । “भरतवत् भरतो मानवो वर्षाधिपतिः, तस्येव ।
वसिष्टादियेजमनम्य पूवेनो मन्नद्क्? तस्येव । ब्रच्मा सर्वेषां पूर्वजः,
तस्येव । “आ च वच्तत्" च्चावदतु च । यद्यपि चेव मनिरेवाच्
ता, तचापि न्रष्छ्यणा च्छस्य यन्ञस्य प्रकर्थेण “ऋअवितारः” रत्ति
तारः । > > > । छसो देवदत्तो यच्लदत्तो वा “मानुषः
हो ता, "यच्त्, अ च वच्तत्"- इति वत्तेतेः- दति ।
"ट-- मूले ““प्रङगोतेऽङोता'-इ यच बोधम् ।
( ५ब्ष० रन्रा° ) ॥ प्रयथमकागडम् ॥ र्द
इत्य मघ्वयेकन्तुकं ₹होटढवरण मभिधाय तस्य खं जपं विधत्ते
“क्व प्रतो होता जपतौति। “देवत उपधावतौति नपप्रयो-
जनकयनम् ; (तस्मात् मन्े सति पिचनग्न्यादोनां खवण्णत् । उपधा-
वनप्रकार योजयिता दग्ेयति- “यथानुष्येति । यया याज्यासमये
होता वषड त्ेव्यदेवता श्रहुदिश्य-ज्रनुदिण्य वषडरोति, यथा का
अरयिस्तं तं देव सुदटिश्य व्यं वहति, तयाच स यज्ञो यथा नन
लेत्" म चलेत्, न भ्चेश्येत; एवं स होता टेवेग्य उपधावनं
शतवान् भवति ॥१९४॥
“तत्र जपतौति ) (लचः तस्मिन् वरणणाख्ये कभेणि । मन्ल-
भागस्याय मयेः- डे “सवितः सकलकूर्माजुज्ञातः ! “देव! ^एतत्'
एतेन मम वरणेन मद्याजेन त्वा ल्वा मेव शटएतेः श्र्वर्यवः)।
"तत्ः तेन मन्ल्रपाखेन सवितुरनुश्ञा लभा भवति । “हि-शब्देन
““सवितौ वे प्रषवामा मोग", दत्यादिश्रुतिप्रसिद्धिीत्यते ॥
"श्रद्मि होचायेतोति । शोतुः कमे “शोचः ख-सख-मन्ल-
पाठादि; तत् शोज कचम् श्र्धिंः इणते; न तु मा मित्ययेः॥
मग््रगतं यत् “श्रभिः-पदम्, यश्व तदधिशेषणं देवदोढ'-पदम्,
तदुभयं पवेवर् विभज्य प्रशंखति- “तदद्मय इत्यादिना ॥९५॥
“खद पिजेत्थादि । विश्वे च ते नराश्च विश्वनराः, लेषां सम्बन्धौ
"वश्वानर; स च पालनात् “पिता उच्यते; तेन सह, श्रं एत
दरति पूर्वै सम्बन्धः । वैश्वानरात्मकं देव मधि च खएत दत्यथंः९ ॥
_--~- ----~-~ ~ ~~_~~--~-~ ~~~ ~~~ ~~ ----~- ~~~
२- रे° ब्रा० ९.२. ५।
-- मन्लस्त्वय मिदेवान्नातो वाजसनेधिनाम् । रखवसुत्तस्चापौोषह बद्ुच।
9० ॥ प्रप थत्राद्यगाम् ॥ ( शप्र रन्रा* )
वेश्वानरगन्दस्याग्मनौ भशिद्धेश्चाभिमत मथ माद-- ““संवल्छरो वा
दरति । “खंवत्छरो वे प्रजापतिः-दतिश्चतेः, संवत्सरस्य प्रजापतितरम् ;
तस्यैव खुकलमनुव्योत्याद्कलेन सम्बन्धात् त्ैश्वानरलम् ॥
श्रमे पूषन्नितिमन्त्भागस्याभिप्राय माद-- ““च्रनुवच्छन् वा
दति) रोता दयनुवाक्याः परिव्यन्, याज्याभिः यच्छन्" च भवतिः;
तत्” एतद् नुवचनं यजनस्येव "एताभ्यः" अन्यादि-ष्देवताभ्यः निङ्क-
वाय भवति । मर च वद्, प्र च यजेति प्रवचनयजनयोस्तेव्वारोपः।
दम मेव जिन्भूतिं विश्दयति-- “यूय भिति॥९६॥
"“वद्धना मिति । रातिदानम्, तस्यां भवेम ; घनं लभेम
त्यथः । ““रद्रा णाम् उर्वायामृ"-द्रति। उरते तेषां यन्महलम्, तसन्
स्यामेति सम्बन्धः । “खादित्याः' तेषा सुपसदनेन सुपरौताः ्रादित्याः
वयम् “अदितयेः देवमाचे, एतन्नामिकाथे देवताच वा “श्रनेरसः”
पापिनः, अअ्नपराधिनो भवेम, ्रयवा दितिः खण्डनं नाश्रःर,
लदभावाय चिरकाललनोवनाय भवेमेत्यथेः ॥
श्च सद्वःविवच््या “चया देवाः'^-इत्य॒क्तम्, एयक ष्रयक्
प्रायनायाः पयेवसितं फष्म माड-- ““एतेघ्रा मिति ॥ ९ ७ ॥
मन्लभागे विशरेव्यश्तस्य वाकूशब्दस्य श्रयं "उथासम्ः दत्य
वदि धातुनैव उपान्त मित्यभिप्रत्य तदिगरेषणौ ग्ठतं जुष्टाम्"-दति
पदं क्रियाविगश्रेषणतया ब्ाचष्टे- “जुष्टा मित्यादिना। अच
केवलोऽपि वदिरूचारणा्थं वर्तते । कि मनेन वाष्ो जष्टलप्राथेन-
येति तदुपपादयति- “तद्कौति । यो जुष्टम्" श्रतुत्रवत्ः ्रतु- `
१--रे० त्रा द. २.७। र्-- निय ०.०.२९, र; ९९.द्२,य्
(५व्ष शत्रा ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ३७२.
ब्रूयात्, "तत्" तदौयं कम्मे सन्डद्धम्" दृत्यथेः। व्रजो ले्चडागमः९ ।
एव सुनत्तरवाक्ययोरपि योजना ॥९८॥
"नद्यभ्यः-दइति ब्ह्यशब्दस्य न्नाद्यण्जातिरयं दरति व्याचष्टे
जष्टां द्भ्य इति ॥१९८॥
"जष्टं नराशंखायेति । यथा सवऽपि नराः श्राः स्वैतः
भ्खन्ति, तयाविधशंखनाय “जृष्टां' भिया भित्ययः । अरज साधारण्येन
नराणणं यो जोष श्राग्ंसितः, स युक्त एवेत्यादइ- प्रजा वै नर
इत्यादिना । न केवलं तद्धि रहोचन्चाना मेव संलापोऽपेचछितः, श्रपि
तु यो जुष्टां वाचं जानाति, यश्च न, स सर्वैरष्ययं खाधुः उक्तवा-
नित्येवंरूपया वाचा “विष्ज्यन्तेः उच्वायेन्ते तदेव सग्डद्ध मित्यर्थः ॥
मानि मन्त्रवाक्यानि व्याख्याय चछगात्मकं मन्ल व्याख्यातुं
साकच्येनानुवदति- “यद्यति मन्ल्स्याय मर्थः ।-- होटवर्थः
होटवरणे निभित्तम्डते सतिः “यत्? "चच्तुःः अङ्गम् ("जिद")
अंशो परेाधेन कुटिलं (परापतत्) सन्निपतेत्, “तत्ः विशेषेण
दष्टा श्र्निःः एुनराभरत् । चचुवेत्रधानं दोचस्यान्ग यद्ष्ट मग्त्,
तदच्चिः समाद्घाविति तत्पर्यायः । मन्स्य तात्पर्यार्थं प्रदश्यैते-
“यथेत्यादिना । युरा “यान् श्रये श्रभनौन् दोचायः टतवन्तः, “तेः
प्राघन्वन्' प्रगता नष्टा श्रमवन् ; “एवम्ः ददानः “मेः मदङ्गं
२-- धा. अदा० उ० 8 । पा० दे. ४.७ स्०, ई, 8.८8 ख्०।
-- “होःटव्यः-द्रति ऋ सं ९. २९. द्। “होचा त्रियत इति
छोटव्या यन्नः? दति तच सा० भा०। |
३9२ ` ॥ शरतपथत्राद्ययम् ॥ (शप्र रत्रा)
श
भ्रवरेणः निमित्तेन “न्रमायिः हिंसित मश्वत् ; तत्छमाधस्तेत्युकतं
मिति ॥२०॥
अथय दतस्य होतुः सम्मशेनं विधत्ते “श्रयाच्वय भिति ।
सम्भे नेनेष्टं विवचुः अनयोः सम्मश्ैने कारण माह “मनो वा
द्रति । श्रष्वथाः कर्तेव्यविषयस्य मनोव्यापारस्य बाङल्यात् मनो-
खपत्ासिघधानम् । याज्यापुरोलुवाक्या दि केवलवाग्व्यापारात् होतू-
वागात्ममकता, तदुभयात्मकलाद् यज्ञस ; तयोः सम्मर््रनेन मनोवा चोः
न्धानं कतं भवति । संस्यशरेनप्रकार माश्वलायन मा₹-- ““श्र॑सेऽध्वयुं
मन्वारभेत पाश्वख्येन पाणिना श्रा्नौभ्र मङ्धदेगेन"”-दति९॥ ९९॥
तच जपतोति । श्रन्वारभ्धेन जयपितव्यं मन्लं सतात्पयं माद
““बएमोर्वोरित्यादिना । श्रग्यादौना सुरूत्वं लोकसिद्धम् । “एताः'
मां दुरितात् पाज्त्िति तस्याथेः । श्रंडःः-श्ब्दस्य तात्पर्याभिधानम्
“श्रात्तंरिति । श्रा्निर्नांशः । श्रग्यादौनां म्रत्यचछदेवतालात् तद्ध चि-
तस्य नागशाभावः प्रसिद्ध दत्याद- “तस्यो दोति॥२२॥
येति । सन्मभ्रनदेशात् “होटषदनंः मरत्यागच्छेत् । उन्तर-
वेदिश्रो णदादषद नम् । “सः होता तस्मात् सदनात् “एकं णं
““जिरस्तः*-दर ति मन्लेण निरस्येत् ॥
परावसोनिरसने कारण मादह-- “परावसुद्ंति। "परा" परागतं
वख" यन्नाख्य धनं यस्मात्, स तयोक्तः? ॥ २ट॥
श्रय होढषदटन इति। उपवेशनमन्् माह दरद् मर
१-- अण्ण श्रौ ख० १. द. २५, २९ । सव्येन वेति तच्छेषः ।
-- स्या खो स० ९. द्. द्। "पराग्वसु”-दइति कयौ २. १२७ ।
( ५र्श्त्रा) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` ३४द्
मिति। “श्रवाः श्र्वाक श्रभिसुखं “वसुः यन्ञाख्यं चन यस्य, ख
तयोक्रः९, "तस्य ; सो दत्यचेति सदनं सानम् तच संख्ितिभाव-
नया स््रय मपि तत्छदूश्ो भवतोत्यभिप्रायः॥ ₹२४॥
तचो पविष्टस्य मनम्लजपं विधत्ते- “तचेति । हे विग्कम्मेन् !
छृत््रविषयव्यापारं करोतोति विश्वकर्मां, (तनूपाः तनोः पाता,
महादेव ! लं शरौरस्य पाता भवसि । उपवे शनस्थानादौषत् उन्तरत-
खलनं समन्कं विधत्त-- “मा मेति । तस्याय मर्थः ।- हे उभा-
वभ्मो ! युवां (माः माम् "उत्" उत्ष्ट मा धिक्येन “मा उकष्टंः दां
माकार्षेम् । “डव दाडे"-दतिर धातुः ।* श्रस्येव तात्य माद-
"मा द्दिसिष्टम्'-इ ति । यतः ˆएषःः “लोकः "वाः सम्बन्धि स्यानम्,
अतो देतोर्मां माददिंखिष्ट मिति प्रा्ेना युक्ता । होदषद्मात्
उदङ उदड्मुखः “एजति “एज कम्यनेर”, जपन् कम्पते ।
‹भश्न्तैरा वा इत्यादिना दाहप्रसद्गप्रदशंनम् ॥ ₹२५॥
अय समन्लक" जपं विघन्ते- ““श्रया्चि मित्यादिना) मन्ल-
स्याय मथः ।- हे “विश्वे देवाः! ^इडः यन्न रोःटतेन “टतः अश्च
"ययाः येन प्रकारेण, "यथाः येन च "पयाः मारं, "वः (दव्यम्
श्रः समन्ताद् वहानि प्रापयानि; तदुभय मे अन्नाय मद्यम्
₹्-- वा० सं* १५. १९. “व्वा ग्वस्लुःः- दति । ““पजन्यो वा उपरि तद्यत्त-
मा्छोपसौत्यपरि दि पजन्योऽय यदर्वाग्वरिन्याद्ातो यर्वा ग्वसः
रष्टिरन्नं प्रजाभ्यः परदौयतेः-दतौदेवोपटिद्टात् (<. इ. ६. २०.) ।
२-- धा० भवा प द<द । द-- धा० म्वा° प २२४।
४-- ऋट० सं० १०. ५२. १।
{.1. ॥ तपयन्रद्ययम् ॥ (प्रण रत्रा)
श्र्रूतः। एतन्मन््स्याथं लोकदुष्टान्तप्रद गेनपुरःसर ` विश्षदयति-
“यया येभ्य इत्यादिना । "ययाः लोके कथित् पाचकः तत्खाभिमं
षस्छति- “पक्रम्ः अन्नं यया श्रानेव्यामि, यथया वा श्रानौतं पारे
समपेयामोति । एवग्म्रकारमप्र्रस्य शोके दृष्टत्वात् उक्र मनु गशासन-
प्रायेन मित्यर्थः दा्टान्तिके योजयति- “एव मवेतदि ति ।
अनुष्ठाः आनुपूव्यंण 'वषड्कयोम्' वषडिति शब्दं च्रूयाम् । “वषड
शब्दो दविःप्रदानसाधनः"; खहाकारेण वा वषडट्भारेण वा
देवेभ्योऽन्नं मरदौयतेः"-दतिभ्रतेः? । सिद्ध मन्यत् ॥ २९॥ २५. ९.|॥
दति ओ्रौसायण्णचायविरविते माधवोये वेदार्थप्रकाग
माध्यल्दिनिश्रतपयन्नाद्यमणभाय्ये
प्रथमकाण्डे पञ्चमाध्याये प्रथमं ब्राद्धणम्र ॥
१-- “यस्ये देवतायै इविग्डौतं स्यात्, तां ध्यायेद् वषट् करिष्यन्?
इत्थादि रे° त्रा° द. १. <= । उद्तच्वेत दचनं निरुत्तो ( ०. द्. ७. ) ।
"नवौदेषडिति वषटकारः-इति ऋखाग् ° श्रो स २. ५.१५ ।
चअतर्व ते सं०र६्. १९ भाव्ये सायणोऽप्याद--““वषट्कारेया
वौैषडिग्येवंरूपो मन्ललो विवच्ितः"?- दति ।
-- “धयजतिजुहोतौनां को विद्धेषः? तिखडोमा वषट् कारपद्ाना
याज्यापुरोनुवाक्यावन्तो यजतयः, उपविदच्धोमाः खाद्ाकारप्रदाना
जुखोतयः'?-इति का० ओौ० १.२. ५, द, ७ ख० ।
द-- च्यस्मिन् ब्रद्यणे प्रवर्विधावाणावयादिक मान्नातम् । तत्यद्धलि-
खेवम् ।-- च्छध्वर्युहो तार प्राद च्ति्रेन सुत्कोत्कर मपरेगा प्राङ्ुरखो
कचोध्परसन्नद्ट नान्यादाय रौ रेख्रावय^- द्रव्या । ततोऽमौत् दच्तिणा-
( ५व्षर रब्रा° ) ॥ पथमकाक्डम् ॥ ` द४५
अरि होता व्वेत्वभमरदहाच सिति । अद्धिरिदर होता
व्वेत्ित्येतेतदादाघ्नदेच सिति तस्यो हि चोचं व्वेत्त॒
प्राविच मिति यन्नो वे प्राविचं व्वेत्त य्न मित्येवेतदाद
साध ते यजमान देवतेति साध ते यजमान देवता य॒स्य
तेऽभिरदेातत्येवेतद्ाद छतवतौ मध्व खच सास्यस्वेति
तदध्व्थु' प्रसोति स यदका मिवा ॥१॥
यजमान ऽव जह् मन । योऽस्मा ऽअरातौोयतिस
ऽउपभत मनुसयद् द्वे ऽइव नयाद् यजमानाय दिषन्त
स्राद्व्यं प्रत्यद्यासिनं कु्यादन्तेव जह सम॒न्वद्य उपभूत
मनु स यद् द्व ऽइव बरयादच॒ ऽच्चादय प्रत्यद्यासिन
कुर्यात् तस्मादका मिवे वाह ॥ २ ॥
मुखोऽध्वयुः मुत्तरेगा स्थितः स्ययसन्नद्धने पाणौ छत्वा नरस्तु
खरौरेषट्- डति प्रव्याद्ध । ततो ग्टक्ैतसलद्न रख्वाध्वयुः "असिरदेवो
रेव्यः-दइत्यादिराद्। ततः परस्ताद् वश्च यजमानस्य चीणि पवर
नामघेयान्यप्याद् । तद्यथा-'कश्यपवद्वत्छार्वन्ने घृववदिति । रख्तद-
नन्तर् मेव ब्रद्यर्वदा च वच्तर् ब्राद्छणा खस्य यच्ञस्य पावितारो-
ऽमुकश््मां होता मानुघः"-द्ति द्धोटनामग्रहण मुचेरूपांश्ु वा
कतैव्यम् । ततो द्योता देव सवितर्त्यादिकं जपित्वा उदव्याय
्ध्वयु मद्नौधं चांसयोः प्रादेशेन सम्मश्रति । दोचा सम्मृौ तौ
चीोपविग्रत इति ॥
* “वत्व ०-इति क, सख, ग, डा ०-वेवर्-दृद्टख । † हच'-इति सा ०-सम्मतः!
¡† -सित्यन्ि-ड्ति ग। ९ दच्े-द्रति च।
५॥
२४१ ` ॥ प्रतपयव्राद्यणम् ॥ ( ४प्र° इत्रा० )
देवयुवं विश्ववारा मिति* । डप।स्तौत्यवेना भेतन्मह-
यत्येव यदाह देवयुवं व्विशवाराः मितौडामदे देव
ऽदडन्यान् नमस्याम नसस्यान् यजाम यज्ियानितीडा-
महे तान् देवान् य॒ ऽदंडन्या नमस्याम तान्ये नम॒स्या
यजाम यज्नियानिति मनुष्या वा ऽन्याः पित॒रो
नमस्या देवा यज्ञियाः ॥ ३ ॥
या व्व प्रजा यज्ञे ऽनन्वाभक्ताः। पराभूता वेता ऽखव॒
मेवेतद्या ऽदइमाः प्रजा ऽ्रपराभ््रूतास्ता यन्न ऽआखाभजति
मनष्यान॒नु पश्वो देवाननु व्वयारस्योषधयो व्वनस्यतयो
य॒दिदं किञ्चंव सु तत्सव्वं यन्न ऽआाभक्तम् ॥ 8 ॥
ता वु ऽरखुताः। नुव व्याहछतयो भवन्ति नुवेमे युरूषे
प्राणा ऽरुतानेवासिनेतदधाति तस्मान्नव व्याहृतयो
भवन्ति ॥५॥
यज्ञो इ देवेभ्योऽपचक्राम । तं देवा ऽछन्वमन्लयन्ता
नः णप न अावत्तस्वेति सोऽस्तु तथेत्येव देवानुपाव-
वत्त तेनोपारत्तन देवा ऽअयजन्त तनेष्टंत॒दभवन्
य॒दिदं देवाः ॥ € ॥
*» [ ष्देवयवं विन्वारा सिति'- इति च। 1 “मिल्युप^-द्रति ग ।
$ °देवांश'-इति क, 'देवांर'- द्रति ख, °देर्वांर२॥"-दइलति च।
( ५अ० रत्रा) ॥ प्रयमकरण्डम् ॥ ` 2७७
स यदाश्रावयति । यन्न मेवेतदनुमन््यत खा नः
श्णप न च्वत्तस्वेत्यय यत्प्रत्याख्ावयति यन्न ऽर्वेत-
दुपावत्ततेऽस्तु तथेति तेनोपाटत्तेन रेतसा भ्ूतेनःऽत्विज
सम्प्रदाय चरन्ति युजमानेन परोऽ य॒था पूरखपाचंण
सम्प्रदाय चरेयरेव मनेनऽत्विजः सम्प्रदायं चरन्ति *
तद्ाचंवंतत्सम्परदुमायं चरन्ति व्वाग्ि यन्नो व्वागु हि
रेतस्तदेतेनेवेतत्सम्परदायं चरन्ति! ॥ ७ ॥
सोऽनुन्र हीत्येवोक्काध्वयुः। नापःव्यादरननो ऽव
होतापव्यादहरेदाश्रावयत्यध्वर्यस्तदद्यीधं यन्न॒ ऽउपा-
वत्तते ॥ ८ ॥
सोऽसमरौनापव्याहरेत् । अआ? प्रत्याश्रावणात् प्रत्या-
ओआवयत्य्नौत् तत्पनरध्व्थं यज्ञ, ऽउपावत्तते ॥ €॥। ॥
सोःध्वयुनापव्यादरेत् । आख यजति व्वक्तोयंजेव्ये-
वाध्वयं चे यन्न्. सम्प्रयच्छति ॥ १० ॥
स होता नापव्याहरेत् । चा” वषद्भारात् तं**
वषड्कारेणय्मावेव योनौ रतो भूत सिच्चत्यिर्ववे
योनियन्ञस्य स ततः प्रजायत ऽइति न हवियन्नेऽथ
सौम्येऽध्वरे ॥ ११ ॥
-- --- --~ ~~ ~ अ ~ ~~ ˆ~ ~ --~ ~~ ~ ----~
*, { “चर्न्ति"-दइति च) { शध्वय्ना१०-इलि ग ¦
|| “काग्डस्याम् । ४९९०?-द्रतौह च-पुस्तकेऽधिकः पाठः ।
९, ¶ ^छरेदा^-द्रतिग। ^ ` ^स'-दइति सा०-सम्मलः;
२३४०८ ` ॥ ण्तपयन्राद्छणम् ॥ (प्रः देव्रा०)
स वं श्रं हौत्वाध्वयुः । मापव्यादरदोपाक्रणादु-
पावत्तध्व सित्येवाध्वयुरन्नालुभ्यो यज्ञ॒ सम्य्रयच्छति॥१२॥
त॒ ऽउद्नातुारौ नापन्याहरेयुः। ओत्तसाया ऽरुषोत्तसो-
त्येवोङ्ञातारो होते यज्ञ सम्प्रयच्छन्ति ॥ १३ ॥
स होता नापव्यादरेत् । चछा» वषद्ारात्तं व्वषट्धार-
ग्रावेव योनौ रेतो भूत सिच्छत्यभ्रिववे योनिर्यज्ञस्य
स ततः प्रजायते ॥ १४ ॥
स युद्ध सोऽपव्यादहरेत् । यं† यज्ञ॒ ऽउपावन्तते यथा
पुणेपाचं परासिच्ेदेव ह स यजमानं पुरासिच्चेत्
स यच डेव गटत्विजिः संविदाना यज्ञन चरन्ति सर्व्व
मेव तच कल्पते न समुद्यति तस्मादेव मेव यज्ञो
भत्तव्यः ॥ १५ ॥
ता वा ऽरताः। पच्च व्याहृतयो भवन्त्यो अवयसत
श्रौषड् यज ये यजामहे व्वौषड्ति पुाङ्खो यन्नः पाङ्कः
पशुः प॒ञ्त्तवः संवत्सरस्येषेका यज्ञ॒स्य साचेषुा
सम्यत् ॥ १६ ॥
तासाः सत्तदशष्राणि। सप्तदशे वे प्रजापतिः
प्रजापतिर्य्ञ ऽरुषेका यज्ञस्य साचैषा रूम्यत् ॥ १७ ॥
* (इरेद्ा'-इति ग। 1 “रेद्यं-इति ग ।
(५ रन्रा०) ॥ प्रथम कार्डम् ॥ ` ३४९
अओ श्रावयति वं देवाः। पुरोवातःः ससूजिरेऽस्तु
श्रौषडित्यभाणि स॒मजावयन् यजेति च्विद्यतं ये यजामह
ऽइति स्तनयन् व्वषट्ारणेव प्रावषन् ॥ १८८ ॥
स य॒दि व्व्िकामः स्यात्*। यदौश्चा वा यजेत
द्शपसखमासयोव्वेव नयाद् इषिकामो वा ऽस्मीति
तचो ऽअध्वयु ब्रयात् पुरोवातच्च व्विद्य॒तञ्च म॒नसा
ध्यायेत्यस्चाणि स॒नसा ध्यायेन्यद्चौधः स्तनयिल्लज्च व्वषञ्च
स॒नसा ध्यायति होतारः स्॒व्वाण्येतानि म॒नसा ध्यायेति
ब्रह्माणं व्वषति देव त॒च युचेव त्विजः संविदाना
यज्ञन चरन्ति ॥ १८॥
ओ खवयेति वं देवाः! । व्विराज मभ्याजुहवरसतु
श्रौषडिति व्वत्सु सुपावासटजन् यजेत्यदनयन्ः ये यजा-
मह ऽइत्युपासौदन् वषद्भार णेव व्विराज मदुदतेयं वै
व्विराडस्ये वा ऽरखष दोह ऽण्व£ ह वा ऽस्मा ऽइयं
व्विराद् सुन्वौन् कामान् दुहे यु ऽर्व मेतं व्विराजो
द्यो व्वेद् ॥ २० ॥ ३ ॥
॥ इति चतुथेप्रपाटके ठतौयं जाद्य णम् [५. २.]|॥
* स्यार्?-दइति ग । 1 °देवा!-द्रतिग।
{ भयजेत्यदजयन्'-इलि च|
२५० ` ॥ शतपथ्त्राह्यगम् ॥ (शप्र रेब्रा० )
श्रय स्तुगादापननिगद् नवचघा विभज्य वयाचिख्यासुराद्यं भाग
मनृद्य तस्यायं माह-- श्रभ्निदेतिति\। वेदि व्यस्य मन्ते निदं ्ात्
"द्रदम्-दूति तत्कर्मप्रदश्नम् । टेग्यो (होता श्र्चिःः शददम्ः अलु
छेयं कमे चित्तु" जानातु । एतन्मन्लवाक्यं "वेलिति" किम् ? श्रार-
ददं “होजः कर्म। जानावित्याद, किं तदेदनेनेति तस्य दौचेणण
प्रतिनियतं सम्बन्ध मार-- ““श्रघनेरिति। "तस्य उ हि" तस्येव दि।
स च सम्बन्धनियम एवकारार्थेन “उ'-ग्रब्देन द्योत्यते ।
दितौयभागे प्राविच"-शब्दायथं माद्- यन्नो वा दति ।
प्रकर्षेणावतति शभ्राविजः' यन्ञः। श्रवतेरिचप्रत्ययः,। यन्नापरिज्ञाने
हौ चन्ञान मपि व्यय मिति तज्न्नान माशास्यते ।
दतौयभागे खामान्येन निदिष्टं यजमानदैवतां विशिष्य
व्याचष्टे- “साघु त दति । डे "यजमानः! ^ते तव देवताः
"साधुः साध्यौ । कथं साधुलम् ? कंषा सा? तदाद-- “थस्य त
इतिर। होदत्वग्ुणकोऽभ्िरेव तव देवतेत्याद स्म मन््वाक्यम् ।
९-- ““आअभिर्ीतेति खगादापनं प्रयाजेषु स्निघेः? इति का० ओौ° ख”
द. २. १५ । श्छुतद्धिघ तेत्तिरीयान्नाये-- त° ना० इ. ५, 9. ९; सं°
२. ५, € । तचत्धपाट्छेवम्-- (९) अनमिर्हीता वेत््वभिः। (२)
छो चं वेत्त प्राविच्म् । (द) स्मो वयम् । (४) साघु ते यजमान देवता ।
(५) तवतो मध्वय खच मास्यस । (ई) देवायुवं विश्वासम् ।
(9) ई डामड्े टे वा ईडेन्यान् । (<) नमस्याम नमस्यान् । (€ ) यजाम
यल्नियान्'"-दति। ख्ष ख्व मन्तः स््रगादापननिगद उच्यते।
२-- “अश्रिकादिभ्य इवोचौ- इति उ° 6. ९७५ ।
इ-- ते° सं° २. ४. € भाव्ये उक्तम्-- “त मिमं शाखान्तरपाठं दूष-
यतौन्यादि । स च पाठस्तच्ान्यविध रखुवोद्धत इति न ्तपयौयः।
(भव्य रन्रार) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` २५२१
चतु यंभागे वाक्यायेस्य स्यष्टलान्तात्यवं माद- ““छतवतौ मिति,
टतपू्णां “खुचम् “श्रास्सखः रस्ते धारयेत्ययेः । अनेन शअध्वथेवे
अनुज्ञां दत्तवान् भवतिः । “उपषर्गादस्वव्यृद्योवां वचनम्"-इत्या-
त्मनेपदम्र । मन्ले “सख चम्'-दत्येकस्या एव निदं शं दिल निर्दश्पच्-
नजिन्दापुरःखर द्ढटयति- “स यदित्यादिना । सः" दोता “एका
मिव" खच भित्येका मेव ब्रूयात् ॥ १॥
यजमान एवेति । “जह्ड मतुः जदा अ्रनुक्रलः, तदमिमानो-
त्ययेः । "यः च यजमानस्य श्ररातोयतिः शाव मिच्छति, "सः"
'पभ्डत मल" उपम्तोऽनुक्रूलः । यत एव मतो होता यदि द्ध दवः
जुहहपग्टता वास्यचखेत्येवं "ब्रूयात्, तदा "यजमानाय" देष्टारं शं
श्र्युद्या मिने' प्रतिकूलोद्योगवन्तं "कुर्यात् । तया च तेत्तिरोयकम्-
"यजमानदेवत्या वे जहः, भ्नादव्यदेवत्यो पश्त्”-द तिर । दोषान्त-
सो पन्यौसेनापि दिवचनं निषेघधति-- ““श्रत्तेवेति। “श्राद्यः' श्रदनोयो
ननो हियवादिपद्ायेः; तम् “्रचः यजमानाय प्रतिकूलं कुर्यात् ॥ २॥
“ददेवयुव मिति। देवानिच्छतोति देवयः"। “क्याच्छन्दसि”
दृव्युप्रत्ययः* । विश्वेरपि देवेवंरण्ीया “विश्ववाराः । आभ्यां खभ्वि-
गेव्यते। “एनां . खचम् एतद् “उपस्तौत्येव' श्ञाघयत्येव । श्च न
क्िदपूर्वेऽर्योऽभिधोयत दति सापि किमे स्तरयत इत्यत
अआह-- ˆएतत्ः -मदयत्थेव' प्रूजयत्येव । "यदाडः यदेतदाक्य मन्त
्रारत्ययः ॥ ।
९-- कान्श्रौ० ख० ३.२.९६ | र्--पा० ७.१. ७ स् वा> र।
=
इद-- त° स २. ५. €. इ । ४-- पाण खर" इ. २. १७०।
२५२ ` ॥ प्रलपथयन्राद्यणम् ॥ ( ४्पर इतरा)
निगदस्य सप्तमादिभागचय ए्यक्-ष्यग् व्याख्यातु मलुवदति-
““ईडामहा इत्यादि । श्यः देवाः ईडन्याः' स्तुत्याः, स्तुतिभाजना
इत्यथः; “येः च “नमस्याः” नमस्कार मिच्छन्ते; ये च (यल्ियाःः)
यष्टव्याः दविभांजः ; "तान् सर्वान् च्रविग्रेषेण स्हति-नमस्कार-यागेः
ेडामडेः प्रजनयामदहे इति सङ्गनहाथेः। ईडन्यान्"-दति “ड
स्ततो "-दत्यस्यः -केन्य-प्रत्ययः । . ईडन्यादौन् प्र्रंसति-- “मुख्या
वा दृत्यादिना। कुग्रलादिस्ततिमाचेण प्रायेण परित्व्यन्त दति?
ईडन्याः२ मनुव्याः', “नमस्कारो हि पिद्धण्ण मितिश्चतेः* नमस्याः"
पितरः, विःप्रद्ान मन्तरेणापरितोषाद् देवाः यल्ियाः'॥रे॥
"यजाम यज्ञिया नितौतिके तने यन्ञस्य प्टद्धिस्तुतया यागं
तदनुप्रवेगेन प्रशंखति- श्यावा इत्यादिना । देवमनुय्यात्मकासु
म्रजाखु मध्ये याः" प्रजाः यष्टव्यलेन यज्ञ॒ मन्वभजन्। तप्रकार
माद-- “मनुव्यानल्िति । “मनुय्यान् श्रनुख्टृत्य “पश्रावः गवाद्याः
च्तोरोघधस्साघनवत्वेनानुप्रविष्टाः। देवान् श्रनु"षत्य "वयांसि
यच्चिणणोऽनुप्रविष्टाः ; “वसन्ताय कपिन्नलानालभते"-दतिञुतेः" ।
अय वा एकद्दायनप्रम्टति-पञ्चदण्डायनान्ताः पशवो वयांसि",
तान्यनुप्रविष्टानौ त्ययः । तान्यनुप्रवे्राचरूपुरोडाशाः, यूपादियन्ञ-
साघनदारे षणी षधिवनस्यत्यादयः। किं बङ्ना श्यत् किं चेदं
प्रतोयमानं वस्तु रस्ति, “तत्ः “सवेम् उः सवं मय्येव मेव द्दारिः
९-- धा० खदा० चखा «| ₹-- प्रायेण परितोषात्?-दइति टः ।
द-- “आौयादिक रखुन्य-प्रत्यषः?-द्ति चट० सं ९, €. ५ सा० भा०।
४-- ते न्रा इ. ३. १०. ८ । ५-- वा० सं २४.२०. ९।
(भअ रवा) ॥ प्रथमक्षाण्डम् ॥ ५
दारथया यश्च मनुप्रविष्ट मेव । श्रतो यजश्नसंस्यश्ेवतां म कदाचित्
पराभवोऽस्ति, तद संस्युष्टं च न किथिदस्तोति यन्ञस्ठतिः ॥ ४॥
निगद विभागगतां नवसह्खांर प्रशंसति- शता वा इति ।
"व्यादतयः' उक्रवाक्यानि। तानि च (नवः; सप्त गोषेष्याः९,
दाववाश्चावितिर्। श्राएणः च्रपि नव) तदेतेन नवविभागकरणेन
“अस्मिन् यजमाने पुरुषे" “एतान्ः प्राणान् “एवः स्यापितवान्
भवति ॥५॥
प्रया्रावण्णप्रत्याश्रावणे विधातु माख्यायिका मादह- “यश्चो
देति ) पुरा किल यज्ञः केनचिद्याजेन “देवेभ्यः ्रपक्रान्तवान् ।
न्तं देवाः “श्नन्वमन्लयन्तः श्रनुनयेनाक्यन्त ।-- हे यज्ञ ! "नः"
श्रस्माकं वचनं श्ररण", "नः" श्रस्मान् ( “उ पाव न्तस ) प्रति निवन्तेस् ।
उपावक्तँंति गु णण्डछन्दषः। यद्वा, उपावन्तंन सुपावन्तेः। श्रावन्तेना-
भावे यागासम्भवात्तस्य साच्नत्वयपदेशः । देवाः यजमानाः
“श्रयजन्तः । भाविगत्या तेषां देवलव्यवद्धारः। “दटेवाःः-इति यदिदं
देवत्व मस्ति, “एतत्? तस्यानुष्टानेन “श्रभवन्' प्रान्नवन्त इत्ययः ॥ ९॥
९-- “अमिता नव'?-इति ते ब्रा० ३.५. ४।
२-- “सप्न कै प्रतीषेन् प्राणा०-द्रति रे० जा २.२. ६; २.९. ₹।
इ-- “ श्छ वाच्च" नाभेर घस्ताद् वत्ते माना ऋपानवाय्वादयः">इति रे जा
२.२. व सा० भा०।
8-- “नव वै एखषे प्राणाः+ इति ते सं° ३. ५.९०. ५। “्श्िरोऽव-
स्थितेष॒ सप्त दिदेव, धोऽवस्थितयोख दयो ञच्छबियोः सञ्चरन्तः
ॐ
प्राया नवसद्घयाकाःˆ- द्रति तच्रव सा० भा ।
45
२५७ ` ॥ श्वपयत्राद्यणम् ॥ (शप्र दन्ना)
ददानो मा्रावष्णं विधन्ते- “स यदिति यस्माटेवं, तस्मात्
"सः श्रघ्वयुराश्रावयेत्ः । "एतत्" एतेन यज्ञ॒ मेवाजुमण्तितवाम्
भवतौति तत्मकारप्रदशनम् । श्रा न इति । यत एतदेवं,
तस्मात् । “श्रा नः ष्टरणःदत्यस्य श्राञ्चावण्णयेत्वात्? ॥
अय प्रत्याञखावणंर विधत्त- “श्रय यदिति। तेन श्र्नोघ्रकरेकेन
प्रत्या्रावणेन (तयास्तितिः प्रतिनिदन्तिः शृता भवनि ; प्रत्याख्क
शक्या उक्रायंप्रतौतेः ॥
अराञ्राव्णादि वषड्कारान्त मध्वरय्यादेः स्व-स्ल-समये मोन
विधिन्छुराह- “तेनेति । लेनः भ्रत्याटत्तेनम रेतसा गतेन
बौजश्डतेन । सखवगांख्यफलोदयात् बो जत्वं यज्ञस्य । ( श्छत्विजः? )
अध्वयादयः सखस्मिन्नाज्ित यज्ञं “सम्प्रदायः सम्यक् प्रदाय-प्रद्ायः
एकोऽन्यस्मै सोऽप्यन्यस्मा द्त्येवम्म्रकारेण "चरन्ति" अनुतिष्ठन्ति ।
-यजमानेनः “परोच्चः त॒ मनपेच्छय तस्य तच व्यापाराभावात् ।
परस्परसमष्पणे दृष्टान्त माह-- “ययेति । यया जलेराप्ूणं घटादि-
पाच ग्रहान्तमेतप्रग्डतभाण्डपूरणसमये परस्यरदस्तन सञ्चरन्ति,
तदत् । एतदेव वि शिनष्टि- “तद्धा चैवेति । “तत्? तदा वाचैव
वाग्रूपेेव, आश्रावष्णादिवाच मन्तरोणए यज्चासिद्धेस्तस्ा यज्ञतव्यप-
देश्रः। आ्स्तवेवं किं तत श्राद- "वाग्धौति । वाचा मन्लात्मिकया
यश्चस्योत्पन्तः तस्या रेतसतवम् । “लदित्याद्युपसंहारः ॥ ॐ ॥
९-- चो शरावयेत्धस्याश्नावयासख्न्त्। ।
२-- इ हाप्नात रष रव च्याश्रावणार्योऽनुवाक्यामन्लः ।
२ चछस्तु अओबडित्धस्य प्रद्ाश्ावयसख्च्ा |
(५० र्ना) ॥ मथमकागडम् ॥ ` २५५
अय सङ्धनेणणोक्र यश्ञसम्म्रदानं विशिंषश्नष्वर्यादः ख-सख-कालेषु
मौनं विधत्ते “सोऽनुब्रहौत्यादिना । खोऽध्वयुः" होतारं प्रति
“श्रुत हो त्यु्ीव' ९ तत्छमनन्तर मेव "नापव्याररेत्" प्रस्ठतालुषयोगि
वचनं न त्रूयात् ।
“होताः च्रपि ्रनुवचनद्धारेणः वाग्रूपयन्चस्य सस्मिन् ममावेशरात्
"नो एव श्रपव्याहरेत्ः ।
पुनः ्रद्नोधंः प्रति श्रष्वयैःः यदा श्राश्रावयत्तिरः, तदानीं
ख॒ वाग्यन्ञः तं प्राप्रोति; श्रतः “सः: पि (न अपव्याहरेत्
सख-प्रत्याञ्नावणएणवचधि ।
सः ('श्रमनोत्") यदा श्रष्वयुं" प्रति प्रत्याश्रावयेत्, तदैव
"यज्ञः" पुनः आगच्छेत् ; श्रतः सः श्रपि श्रष्वयैःः “श्रा यजेतिः
यजेतिभ्वचना वधि “न श्रपव्याइरेत्।
अथ पुनः श्रष्वयुः यदा "यजेतिः सख-वाग्यन्ं “होते सममय-
च्छति, तदा प्राप्रयन्ञः सः" “होताः वषट्ार पयन्तं नापव्याषहरेत्ः ।
“शख वषड्भारेणेति । “खोऽष्वयेः" दोटकृतेन वकषह्कारेण' दविः-
प्रदानसाधनेन श्रग्नौः योनिग्ठते “रेतोग्वतंः दविः “सिश्चतिः प्रय-
च्छति । यस्माद्य उत्पद्यते तन्नस्य योनिरिति प्रशिद्धिः ववेः-गश्ब्देन
उच्यते । उक्र वाङ्क्िमं विषयविशेषे व्यवस्थापयति- ““न्विति।
रच सखचम्- “्रनुन्रदोत्यत्त्का नापव्यादरोद्धोता चाऽऽखावणणत्,
९-- अनुन्रहधौति अनुवाक्यापाठारचो छोग्परेषः।
२-- चनुवाक्य एपराटेनेति बावत् । इ₹-- “शसो खावयेन्यरकेव्य्थैः ।
&-- यजेति याच्यावषहारपाटार्यो शोटटपेषः ।
२५६ ॥ ्रतपयत्राद्यगम् ॥ (श्प्र० दन्ना)
आश्रावितेऽन्नोदा प्रत्याश्रावणात्, प्रत्याश्नावितेऽष्वयैरा होदरप्रषात्,
होता ऽऽवषडारादितिः\ ॥
श्रय सोमविषय वाद्धिग्यमं प्रतिजानोते- “श्रय सौम्येऽध्वरे
इति ॥८॥८९॥९१९०॥११॥
ख वा द्त्यादि । च्रष्वयेःः यदयदहणदनन्तरम् शत्रा डपा-
करणात्, यदा च उद्भातारः स्तोजं प्रारभेरन्, तावत् "नाप-
व्याहरेत्” । यदा “श्रष्वयुः उपावत्तष्व भिति' ब्रूयात्, तदानीं
तस्य यन्नस्तान् (“उन्नाढन्' ) प्राप्नोति, ^ते उद्गातारः श्रपि (श्रा
उत्तमायाः”) "नापव्यादरेयुः' तन्मश्छत्युत्तमस्तोचोयापर्न्तंर न
वदेयः । यदा च “एषा” भ्रन्तिमा स्तोचोयेति “उद्गातारः” प्रन्नाप-
यन्ति, “होताः रपि तदा प्रब्डति (नापव्यादरेत्" “श्रा बषद्भारात्?।
“तं वषट्टाररेत्यादि पूववत् । श्रच दूचम्- “सोमे च ग्रह ग्टरो-
त्वो पाकरण्णत्”-दति* । उन्तमस्तोचौ यां म्रस्हत्य दोत्ुरवेति ब्ुवन्त
उद्भातारः४ शिव्यते ₹ोजे यज्ञं प्रयच्छन्ति, तदा प्रभ्टति वषट्भार-
पर्यन्तं होता नापव्याइरत्< ॥ ९२॥९द॥९४॥
९-- कान्श्रौ० स १. २. १२२२५ । ष्छपव्यादारो लौकिकवदनम् ।
२-- २?ो० व्रा २. २.५.१५ ६ ते ० सं० द्. 8४.२.२१ ; व्याप शोर ख °
१२. २.९९. ९५; पश्र खौ ० स्ट 8. २२.२१२-द् ; काण आण
ख €. ९. १०.-दत्थेतेषु पातरनुवाकोपाकर्णं विद्ितं दव्यम् ।
इ-- तिव च्च र्कं स्तोचियं साम गोयते सामगैः |. तचान्त्या ऋक्
उन्तमस्तोचौया भवति विषरोषतस्तु च्छन्दो भाष्यावतरुखाम्, २े*
व्रा ३. ९.९२ द. ४. 9 इत्यादो च बदटव्यम् ।
४-- कान्द. ३. १७! ५-- उद्राटप्रस्तोटप्रतिदर्तार इत्यदरातारः।
¶-- कान्यौ० २, ९.१८ गर्व्यम् । ॐ- कान्द. २.२१ गदव्यम् ।
(५अ० रत्रा) ॥ प्रथमकाणडम् ॥ ` २५७
उक्रवाङनियमाभावे बाघ माद “स द्धेति। सोमयागे
त्य दण दि-प्रदानावधि-काले यं यञ्ञ उपावर्तते", “सः”
"यद्" यदि शश्रपव्याइरेत् “सः "यजमानं परासिच्चेत्”। श्च
दृष्टान्तः ।-- न्यया? “पूष्णेपाचम्ः श्रमिमतप्रदेओे धरादिषु प्रच्ेप
मरत्वा जन्य "परासिद्चेत्", तादूगेव तत् । श्रपव्या्ारण यन्ञ-
भ्ेशे सति सखगांख्यफल््वेशादट् यजमान एव परासिक्तो भवति ।
अक्रवेपरौत्ये को गण इत्याद “स यजेति । एवं सर्वंऽघ्वर्यादयः
क्रमेण "यच यन्ञे .सविदानाः टेकमत्यं प्राप्ताः सख-सख-कन्तव्य
मेकाग्रेण जानन्तोऽनुतिष्ठन्ति, (तचः तस्मिन् यज्ञे “खवं मेव" श्रङ्ग-
जातं “कन्पतेः फलजननसखमयं भवति । एवं सत्येकोऽप्युलिकू “न
सुद्यतिः स्ानुष्टेयं न विस्मरति; श्रपव्याहारात्मकविचेपा सम्भवात् ॥
निगमय ति-- “तस्मादिति । “एव मेव श्रघ्वय्वादिभिः यक्ञ-
खम्प्रद्ीमक्रमेण “यज्ञः .भत्तेव्यःः पोषयितव्यः ॥ १२५॥
आश्रावणणादिपञ्चक मन्य प्रश्रसति- “तावा इति। व्याष्यन्त
दति वयादतयःः वाक्यानि। तानि शआ्राश्रावयेत्यादिकानि।
पञ्चसद्या स्ति, “यज्चोऽपि पाङ्कः ; घानाः करम्भ दत्यादिहविगंत-
पञ्चसद्धायो गात् । अतः सद्धासाम्यद्वारा व्यादतिपञ्चको य्चः
अस्तु । ततः किमित्यत श्राह- ““पाङ्कः पशष्एरित्यादिना । चत्वारः
पादाः, भिर एक मिति बा, लोमत्वङ्मांसास्थिमन्नमेदेन वा,
९- "सानः करम्मः पशिवापः पएरोन्गश्रः पयस्येत्येष वै यनो ष्वि-
व्म्किःः- दरति रे त्रा० ९.२. €।
२५८ ॥ भ्त पयत्राच्छणम् ॥ (शप्र दब्रा०)
पश्नोः पाङ्भःत्वम् । हेमन्त शि शिरयोरेकत्ेन९ "पञ्चन्तेवः संवत्छर स्यः ।
श्रय यज्ञो व्याडतिपञ्चकद्दारा पर्खवत्सरषूपाभ्यां शब्दाभ्यां परि-
मितो भवतोत्ययंः । “एषाः पर्एसंवत्ससरात्मिका “यन्ञस्यः ˆएकाः
'माचाः इयत्ता । प्रकारान्तर मपेच्छोक्रम्- “एषा सम्पदिति ।
सद्धाद्ारा सम्पादितसम्द्धियज्ञस्य विभुत्व भित्ययैः ॥ १९६॥
श्राञ्चवणणादिकं स्नरवाक्यगतसद्खयाद्वारण प्रशस्य, तद्ताचरसद्य-
यापि प्रश्ंखति- “तासा भिति। श्रो श्रावयेति चतुरच्रम्, शस्त
ओषडिति चतुरच्चरम्, यजेति चरम्, ये यजाम इति पञ्चाच-
रम्, चरो वषड्धारः"-दति,? सप्रदशाच्रता; प्रजापतिरपि माष-
न्तेगतसद्यया सप्तदशः । यज्ञ सखष्टत्वात्सोऽपि यच्च: । “एषा" अच्र-
खद्याप्रात्ता प्रजापत्यात्मकत्सलच्णा 'यन्ञस्य सम्पत् ॥ १९ ९॥
बिहितेष्वाश्रावण्णदिषु टच्चाख्यफलाय तच विश्रेषं विवच-
स्तदु पोद्वात माह “श्रो आ्रावयेतौति। श्रस् ओरषट्”-दतिः
अनेन श्रभ्ाणि' उद्क्सञ्चरणसमर्यान् मेघान् “समक्ञावयन्' सवच
व्याप्नानक्ुवेन् । “शद जिरे"-दति सवच सम्बन्धः । एव सुत्तरजापि
उद्ेशिना मनुदशिनां च पूर्व॑पूर्वाभाव हन्तरोत्तरानुदयात् काये-
कारणभावाभिधानम् । श्रत उक्रवेपरोत्ये न तया शङ्धनौयम् ।
"स्तन यिन्तः-श्ब्दः स्तनयतौोति व्यत्पत्या मेघवाचोर, तथापि तस्य
छयगभिधानादचर स्तननमाच मभिधत्ते ॥ १८॥
९-- “सप्तदश्यो कै प्रजापतिः द्ादश्र मासाः पञ्सैवो हेमन्तश्िश्िरयो
समासेन, तावान्त्सं वत्सरः ; स वत्सरः प्रजापलतिःः?-डइलि रो०्त्रा० १.२. २।
र-- ते सं° ९. ६. १९१. ९ । ्ाश्रावयेति-इति तच पाठः ।
२- उ० द. २८ ; पाण ख द. ४.५५ । अमन को० १.१. २, ८।
( ५व्र रत्रा) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` २५९८
अयौपोहातिक माद- “ख यदौति | "सखः यजमानो श्यदि
छष्िक।मः स्यात्", स एव 'यदौश्चा' सौर्यादिकया फलान्तरसाधन-
गतया “यजेत, तच प्रङतिश्चतयोः 'दशेप्रूणेमासयोर्वां एव त्रयात्"
ऋत्विजः ! “ष्िकामः' श्रम् “श्रस्मोतिः । कं प्रति किं नूयादिति
तदिभच्याङ-- “तचो दत्यादिमा । “तचः तेष्वेव कम्मे “्रष्वयेम्'
( “न्रयात्' )-- आरख्रावणएसमये पुरोवात विद्युतोध्यानं "मनसा कूर्यात्"
दति; मनोव्यतिरेकेण ध्यानासम्भवात्, एकाग्ममना दत्यथेः ) एव
मुतत्तरवाक्येष्वपि योज्यम् । श्राग्रोप्रहयोचीः प्रत्येकस्य व्यादइतिदये
सम्भवात् एककस्य दयोदं योर््यानम् ; “सवे न्रद्या?-द तिः ब्रह्मणः
खवंकन्ेव्यानुसन्धानस्मरणात् स्वे विषयध्यानाभिधानम् । एव मङ्गेष
ध्याने सति दृष्टफलं नियत मेवेत्याह- "“व्षति चैवेति । “संवि-
दानाः" फलविषयं परस्पर मेकमत्यं प्राप्ताः ॥१<॥
परकारान्तरणाश्रावण्णदि पञ्चक प्रशंसति- “चरो आवयतोति।
चरूपुरोडाशादिना विगरेषेष्ण राजत इति “विराट् बेद्यात्मिकां
थिवोर, खा धेत्ुलेन प्रकल्प्यते; “सा मे धृच् यजमानाय
कामान्"-दत्यादि मन्लेषु दो दनसाघनल्ख्रवणात् । तां विराङ्-
धेनुम् श्रो आ्रावयेत्यनेन अ्रभिसुख मायन् “वत्छ॒मुपावाद्जन्
स्तनपानाय वत्छस्य कण्ठगतं पाशं व्यञ्ञेषयन् । "यजेति" श्रनेन तम्
'उद्नयन्” अ्रपरिकवोतं वत्छ मृद्धं सूघसोऽभिसुख मनयन् । 'उपा-
९- य० पण ख रर | रो० ना ५.५. = सपि दद्ट्व्यम् |
र-- वा० सं० ९३. ४२ कण्डिका खालोच्या।
द° ॥ तपथन्राच्छयम् ॥ (प्म शत्रा° )
सोदन्" दोदाय गोः समोपे स्थितः । "वषड्कारेणः हविःप्रदान-
साधनेन ताम् श्रदुदतः दोडनेनेमं यन्न॒ सुद्पादयन्नित्ययेः ॥
विरार्ग्ब्द माह द्धं वा इति । यं एटयिव्येव खलु
“विरार्" । उक्र मथं समथेयते- “श्रस्ये वा दूति । "एषः" उक्तो
“दोः” “श्रस्थे वै" श्रस्या वेद्याल्मिकायाः एयिव्याः सम्बन्धौ खल् ;
च॒र्पुरोडाश्ादियन्ञसाधनानां तस्या एवोत्पत्तेः ॥
उक्राथेवदनं प्रशंसति- "एवं इ वा दति। "यः एतदा-
आ्रावणणादिकम् “एवः दौोद्ात्मकतया "वेदः जानाति श्रसमैः रस्याः
उक्रायें वेदिचे द्यं विराट्" षथिवौ “सर्वान्" धनादिकान् "कामान्
“दु डेः प्रयच्छतोति ॥२०॥र॥
इति ओसायणाचायंविरचिति माधकौये वेदार्थप्रकाओे
माध्यन्दिनिगश्रतपयन्राद्यणभाय्ये
म्रथमकाण्डे पञ्चमाध्याये दितोयं ब्राह्मणम्? ॥
अस्मिन् त्राद्छयणे स्डगादापगमन्लस्य विधिव्याख्ये चऋाश्चाबयादिपश्चक-
विधिनियमौ च विदधौ । तच्रेयं पडति--- “यदा क्ोता शव्षभिर्छाता
वेत्त्विति खगादापनं पठति, तदा अध्वयसमान्यां पाण््यां जुद्ध समुप
म्टत उपरि पुवेवञ्निधाय, छतवतौ मित्यस्मिन् शब्दे छोचा उक्तो, जूद्-
पम्टतावादाय द वौव्य॒त्तरेय पर्धनपरेण सख्येन पादेन वेदेदंच्िरो
भागे गत्वा, ईैशानाभिसुखः स्थित्वा, श्याख्ाय, अस्तु श्मोषट्डिति
पर्यक्ते, समिधो यजेति छोतारु प्रति ब्रूयात् ; ततो जुं प्राची
मवत, वघद्कारेया सङ वा, वघट्रुारछ्ते वा, समिड्धतमे वङ्कः प्रदेष
जुद्भख्य-दतो यांश जुहोति? दइति । खखावणादिपञ्चकव्याख्यानन्त्वेव
( ५चच० उव्रा° ) ॥ प्रयमकार्डम् ॥ दद.
च्टत॒वो ह वे प्रयाजाः । तस्मात् * । पुथ्च भवन्ति पुश्च
चय॒त॒वः ॥ १ ॥
देवाश वा ऽआअसुराश्च। उभये प्राजापत्धाः पस्थृधिर
ऽरुत॒स्मिन् यज्ञे प्रजापतौ पितरि संवत्सरेऽस्माक मयं
भविष्यत्यसमाक मयं भविष्यतौति ॥ र ॥
माद्ह सायगाः-- ^“रुतेष् पञ्चसु मन्तेष्, द्यस्य मन्लचयम्य विनि-
योग मापस्तम्बोऽध्व्ु काग्डे द प्रायति-- “न्रद्यन् --०सावंचिकम्?'-
इति श्रीग्दखू- २. १९५-२८.)। >> > । हे आस्मोघ्नर! यच्छमाग-
देवतां पति तुभ्य मिदं दौयत इत्याभिसुख्येन शखावयेत्यष्वर्युणोक्ते
सति, स गरौघ्रः "खस्तु" व्य कगेकछत्य “खौ षट्?-इति ब्देन शआाव-
यति । हे देवाः! तद्विषय मिदं छविदनं ष्रटगातेत्य्थः। हे द्ोतः!
“यजः याज्यां पटेन्यथैः। इतस्स्यतु मन्लदयस्य विनियोग मण्ला-
यनो होट काण्डे दश्रयति-- “्खागृर्याज्यादिरनूयाजवजेम् । येद्यजा-
मदक इत्यगः । वषद्भारोऽन्त्यः सवं च'?-इति (खश ° १. ५. ४, ५, ध्.) ।
सरवे, ध्ये" वयं छोतारोऽध्वर्युणा यजेति प्रेषिताः, ते वयं भयजामदे"
यान्यां पठामः । वघद्भारज्न्देन “वौषट दनव्येवंरूपो मन्लो विव-
त्त्तितिः । तश्चाशछलायन उदद्हत्य दश्यत -- “ये देयजामदहे समिधः ।
समिधो म्म चान्यस्य व्यन्तुद् । वौदवबडिति वबषद्भारः"-दति
(खे० ख २. ५.२५.) । हविर्दययत इति तस्य ( वौषडित्यस्य )
ष्रान्दस्याथः'?-इति (तें ° सं ०२,.६.९.१.. र सा ° भा ०) । खागूः = प्रतिज्ञा ।
वसम० को० २.५. ५। ्गुःकरुणन्तु रे ब्रा र्. 8. ४ ष्टव्यम् ॥
^ प्रयाजास्तस्मात्”-इति ग । गादिषु केषुचित् पुस्तकेष कण््ठिकादि-
भागपार्यक्यं छतं न दृश्यते क्रापि; तदेवं पदाविच्कछेदछताः पाठ-
46
२९२ ˆ॥ श्तपयत्राद्छगम् ॥ (शप्र श्व्रा०)
ततो देवाः। श्चचन्तः श्राम्यन्तशचेरुस्त॒ ऽर्तान्
प्रयाजान् दडशुस्तैरयजन्त तेकलतन्त्सवत्सर भाजयन्तु-
त॒भ्यः क्लवत्सरात सपनानन्तुरायस्तस्मात् प्रजयाः प्रजया
इ वै नामेतद्युत्प्रयाजा ऽइति तथो ऽख्वेष॒ ऽरतेऽक्छत्-
न्त्संवत्सरं प्रजयत्य॒तुभ्यः संवत्सरात् सप॒नानन्तुरेति
तस्मात् प्रयाजेयजते ॥ ड ॥
ते वा ऽञख्राज्यषहविषो भवन्ति । व्वज्ो वा राज्य
मेतन वं देवा व्वज्रेणाज्येनऽतन्त्संवत्सर प्राजयन्रतभ्यः
संवत्सरात् सपनानन्तरायंस्तथो ऽरखुवेष ऽखुतेन व्व॒ञजे-
शाज्येनतुन्त्संवत्सरं परजयत्युतुम्यः संवत्सरात् सय॒ना-
नन्तरेति तस्मादुाज्यदविषो भवन्ति ॥ ‰ ॥
रुतद्धे संवत्सरस्य स्वं पुयः। यदाज्यं तत्खेलेवेन
भमेतत्ययसा देवाः स्व्यकृव्वल तथो ऽखुवेन भेषु ऽखुतत्
स्वेनेव पयसा स्वीकुरुते तस्माद्ाज्यविषो भवन्ति ॥५॥
स युचेव तिष्ठन् प्रयाजेभ्य ऽआश्रावयेत् । तुत ऽण्व
नापकामेत् सङ्गमो वु ऽणषु सन्तिधौयते युः प्रयाजेय-
जते यतरो वे संयत्तयोः* पराजयते ऽप वे सु काम।त्थ-
प क
मेदास्तेष॒ सन्ति सर्वैव । ते च सधौभिः खय मेवोहनौया इत्यल
भद्द शपाटप्रदशनेनेति ।
* श्संगतयोः"- इति, “संयतयोः-इति वा स्यात् सा ०-सम्मतः ।
{1 “संक्राम?-दति क, रव, च, ५ -पुरतके डा ०-वेवर्-दृद्धच् ।
( ५ च्च ° इत्रा) . ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` द्द्
भितरा सुवे जयन् कामति तस्मादभितरा मभितरा
भेव क्रामेन^दभितरा मभितरा मातीजंहयात् ॥ € ॥
त॒दु तथा नु कुर्यात् । युचेव तिष्ठन् प्रयाजेभ्य
ऽआश्रावयेत् तत ऽरखव नुापक्रामेट् यचो ऽरखव स॒मिङ्ख-
तमं सन्येत तदुाहतौजुंहयात् समिडदोमेन॒ दयेव
सम्टञ्वा! ऽञराहतयः ॥ ७ ॥
सु ऽआआश्चाव्याइ। ससिधो यजेति त॒दसन्त स॒मिन्ये
सु व्वसन्तः स॒मिद्धोऽन्धाग्टतून्त्समिन्ध ऽत॒वः समिद्धाः
प्रजा प्रजनयन्त्योषधौश्च पचन्ति तद्व खलु सर्व्वा
तूल्िराडाय यज-यजत्येवोत्तरानाहाजामिताये जासि
ड कुर्याद् यत् तनूनपातं यजेडो यज्ञेति ब्रूयात् त॒स्माद्
युज-यजत्येवोत्तरानादह ॥ टः ॥
स वै समिधो यजति । व्वसन्तो वे ससिद् वसन्त॒ मेव
तदेवा ऽश्रदश्जत व्वसन्तात्सप॒नानन्तरायन् वसन्तम्बेवेष
ऽरत॒ट् टङ्घखं व्वसन्तात् सपनानन्तुरेति तुस्मात् ससिधो
यजति ॥ € ॥
छथ तनूनपातं यजति । ग्रीष्मो वे तनूनुपाद्गौष्ो
द्यासाम्प्रजानां तनूस्तुपति भरोष्य॒ मेव तदेवा ऽच्ुश्जत
* (मभितरा माक्रामे-द्रति ग, स्यात् सा०-सम्मतश्छ।
1 “सुमिद्धा-दति स्यात् सा०-सम्मतः पाठः ।
ष् 9 ॥ प्तपयन्नाद्छयणम् ॥ ` (शप धतरा)
गरोष्म॒ात् सपनानन्त्रायन् मौष्युम्डेवेघु ऽरुतट् क्कः
ग्रौष्मात् सपनानन्तुरेति तस्मात्तनूनुपातं यजति ॥ १० ॥
अथेडो यजति । व्व वा ऽदृड इति हि व्वर्षा
{इडो य॒दिदं शद्रः € * सरौखरपं गोष्महेमन्तुभ्यां निन्यक्तं
भवति तदर्षा ईडित मिवान्न मिच्छमानं चरति
तस्माद्र्षा ऽदडो व्वषुै ऽखव तदेवा ऽख'टज्त व्वषुभ्यः
सपल्ानन्तुरायन् वर्षां ऽउ ऽरवेषु ऽण्त॒द् क्खु व्वर्षुभ्यिः
सपन्ानन्त॒रेति तस्मादिडो यजति ॥ १९१ ॥
ऋय वर्दिंयजति । शरद्धे बहिरिति हि शर दहिया
ऽदमा ऽऋ्रोषधयो भओरोष्महेमन्ताभ्यां नित्यक्ता भवन्ति
ता व्वघुै व्वज्न्ते ताः शरदि बर्हिषो रूपं प्रस्तीर्णः
शेरे तस्माच्छर ददिः शर द् भेव तुदेवा ऽ्दच्ञत शरद्
सप॒नानन्तरायज्छर दम्बेवेष ऽण्त॒ट् टक्कर दः सपला-
नन्त॒रेति तस्मादटियजति ॥ १२ ॥
थ स्वादहा-स्वाहेति यजति । च्चन्तो वै यन्नुस्य
स्वाहाकारोऽन्त चछत्रूनाई हेमन्तो व्वसन्ताद्धि पराद्या-
ऽन्तेनैव तदुन्तं देव ऽऋचटखच्जतान्तेनान्तात् सपनानन्तु-
रायन्नन्तेनो ऽण्वेषु ऽरखुतदट्न्तं दक्घः ऽन्तेनान्तात् सप॒ना-
नन्त॒रेति तस्मात् स्वादा-स्वाहति यजति ॥ १३ ॥
"च्तुल्तक'- द्रति सा ० -सम्मत इ वद्ध लिखद् डा-वेवरः ।
( ५वष्य° इत्रार) ॥ परयमकाग्डम् ॥ ˆ २९५
तदा ऽण्तत् । व्वसन्तु ऽख्व हेमन्तात् पुनरसरेतस्मा-
ष पुनभेवति पनह वा ऽअस्मिल्लोके भवति य॒ ऽणव
मेतद् ॥ १४ ॥
स वें व्यन्तु व्वेत्विति यजति । श्चजामितायै जासि
इ कुर्याद् यु द्यन्तु-व्यन्त्विति वैव य॒जेट् वेतु-वेत्विति वा
व्यज्त्विति वे योषा व्वेत्विति व्वषा मिथन मेवेतत्
प्रजननं क्रियते तस्माद् व्यन्तु-व्वेत्विति यजति ॥ १५ ॥
अथ चतुथे प्रयाजे समानयति वहिंषि। प्रजा वें
बर्हो रेत ऽखाज्यं तत्प्रजास्वेवेतद्रेतः सिच्यते तेन रेतसा
सिक्तनेमाः प्रजाः पुनरभ्यावत्तम्प्रजायन्ते तस्माच्तुथ
प्रयाजे समानयति बहिषि ॥ १६ ॥
सद्कामो वा ऽरुषु सन्तिधौयते। यः प्रयाजेय॒जते
यतरं वे संयत्तयोभ्मिच मागच्छति स॒ जयति तदेतदुप-
ग्डतोऽधि जदं मिचर सगच्छति तेन प्रजयति त॒स्माच्तुथु
प्रयाजं समानयति बहिषि॥ १७ ॥
यजमान ऽण्व जह मन् । योऽस्मा ऽअरातीयति स
ऽउपभत मनु यजमानायेवंतदिषन्त खादव्यं बलि
दार यत्युत्तेव जुष . स॒न्वुाद्य ऽउपभृत सन्वच्रु ऽरवेतद्ादयं
बलिः दारयति तस्माचतुथ प्रयाजे ससानयति ॥ १८ ॥
* भ्भिच्र मागच्छति'- इति क, ग; “मभि खागष्छति?- द्रति च वेवरः ।
दे् ˆ ॥ प्रतपथन्राद्छयम् ॥ (ध्प्र* भ्रा)
स वा ऽञ्ुनवग्डश्न्त्ससानयति । स य॒ज्खावण्डशेद् युज-
मानं दिषता सरुाट्व्येनावष्टओ्चेदत्तार सायेनावग्टओेत्
तस्मादनवग्डश्न्त्ससुानयति ॥ १९ ॥
अथोत्तरां जच स॒ध्यूदति । यजमान मेवेत॒ट् दिषति
खादव्येऽध्य्हत्यत्तार मादयुऽध्यूहति तस्मादुत्तरां जु
सुध्यूदति ॥.२० ॥
देवा इ वु ऽऊचुः। इन्त व्विजित भेवालु सुव्वं
यज्ञ सस्थापुयाम यदि नोऽसुररक्षसान्यासुजेयुः
सुश्स्थित ऽव नो यज्नुः स्यादति ॥ २१ ॥
त॒ ऽउत्तसे प्रयाजे । सखाद्ाकारशेव सव्वं य॒न्न सुम-
स्थापयन्खादहाभ्रि सिति तदाग्रेय साज्यभाग सम-
स्थापयन्त्स्वाद्या सौम सिति तत्सौम्य साज्यभागर सम-
स्थाययन्त्खाहाभि सिति तद्य ऽरुष॒ ऽउभय॒वाच्युत् ऽआ-
म्रेयः पुरोडाशो भ॒वति तई समस्थापयन् ॥ २२ ॥
य यथादेवतःः। सखाडा देवा आज्यपा ऽङति
तत्पमरयाजानुयाजान्त्सुमस्थाययन् प्रयाजात्ुयाजा वै देवा
ऽअज्यपा जुषाणो ऽअ्िराज्यस्य व्वेत्विति तुदभ्भिर
स्विष्टक्त< समस्थापयन्रग्रिडि स्िष्टकत् स ऽरुषोऽप्येतर्िं
तथेव यन्नः सुन्तिष्ठते य॒थेवेनं देवाः ससस्थापयंस्तस्मा-
दत्तम प्रयाजे स्वाहा-सवादेति यजति यावन्ति हवीषि
( भच्छ रत्रा) ॥ परथमकागडम् ॥ ` इर्
भवन्ति च्विजित मेवेतदनु सव्वं यन्नः सस्थापयति
तस्माद्यदत ऽऊध्वे व्विलोम यन्न क्रियेत न तद्ाद्वियेत
सुध्स्थितो मे यन्न ऽइति इ व्विद्यात् स॒ देष यन्नो
यातुयामेवास यथा व्वुषङ्कतः इतः स्वाहाकतम् ॥ ₹२३॥
ते देवा ऽकामयन्त । कथं न्विस यज्ञ पनराप्या-
ययेमायातयामानं क्याम तेनायातयानन्ना प्रचरे-
मेति ॥ ₹२४॥
स॒ यज्नन्ना साज्यं परिशष्टि मासौत्। येन यज्ञः
समुस्थापयंस्तनैव यथापृव्वे दवौौटष्य॒भ्यधारयन् पुनरे
वेनानि तदुाप्याययन्नयातयामान्यकुंब्वन्ुयातयाम याज्यं
तस्मादुत्तमं प्रयाज मिष्टा यथापृव्वई हवौष्यसिघार-
यति पुनरेवेनानि तद्ाप्याययत्ययातयामानि करो-
त्युयातयाम याज्यं तस्माद्यस्य कंस्य च इविषोऽवद्यति
पुनरेव तुदसिधारयति सिषक्त ऽर्व तन्पुनराप्याय-
त्युयातयाम करोत्युथ यदा स्वि्ट्धतेऽवद्यति न तुतः
पुनरथिधारयति नो हि ततः काश्चन हविषोऽभा-
वाहूतिः होष्यन् भवति ॥ २५॥ 8 ॥
॥ इति चतुधैप्रपाठके चतुर्थं बा द्यणम् [५. ३.]॥
दद् ` ॥ गश्रतपयत्राद्यणम् ॥ (श्प श्रा)
>
प्रयाजातुपरिष्टाद् विधास्यति ; तचादौ तङ्गतां स्यां विधत्ते-
ऋछतवो इ वा दति। यस्मात् तवः" हेमन्तशिशिरयोरेक्येन
"पञ्च", अरतस्तद्ात्मका श्रपि प्रयाजाः" “पञ्चः कर्तव्याः ॥ ९॥
निवेचनद्वारेण प्रशंसितु माख्यायिका माद- “देवाखेति।
स्यद्धाया विषयं दशंयति- “एतस्मिन्निति । “एतस्मिन्' द् शेप्रणे-
मासात्मके "यन्ते" ्रजापतौः । आराञ्रावयास्तुख्रौ षडित्थादिसप्तदशा-
त्मकस्य प्रजापतेर्न्नरूपत्वात्? "यज्ञे प्रजापतोः-दति सामानाधि-
करणश्यम् । स च सर्वेत्पादकलात् “पिताः; तस्य च “संवत्सरः
प्रजापतिः" इतिश्रुतेः मंवत्छरात्मकत्वम् । उक्त्हपे प्रजापतौ (श्रय
मस्ममाक मेव भविय्यति, श्रस्माक मेञेति' स्यद्धां मकुवेन ॥ २॥
ततः दति। ते “देवाः “श्रचचैन्तः' तत्यूजयन्तः, “आआम्यन्तः' श्रात्सानं
क्ते श्रयन्तः “चेः श्रन्वतिष्ठन्, तत्छाघन मन्वतिष्ठन् । (तत एतान्
प्रयाजान्' प्रजापतिजयलाभोपायवेन दृष्टा, “तेः दष्टा ; तत्फलग्दतान्
“छल्वन्ः, तद्वारा “संवत्सर” च “प्राजयन्' 1 जितेग्यः तेभ्यः सकाशात्
९-- ^ “समिद्धो अम्र अनज्यस्यः-दइत्यादिमन्तसाध्याः पच्च प्रयाजाः, “देवं
बह्दिः-दइत्यादिमन्ल्साध्याः चयोऽनुयाजाः?-द्रति रे° ब्रा० १.२. ५
सा० भा० । रतदप्यान्नात मैतरेयके--श््ागा कै प्रयाजानुयाजास्ते
यट्मे श्नौषेन् प्राणास्ते प्रयाजा येऽवाञ्चस्तेऽनुयाजाः'* दति ९. ३. ई ।
इहा पौत उत्तरस्मिन् ब्राद्यशे “प्राणा के.समिघः'? इति ।
२-- एरस्तात् बद्वम् (२४ ए° ९२-१८ पं०) |
इ-- ° ब्रा २. २. 9 द्वयम् । पुनस्तत्रैव तत उत्तरम् -““सं वत्सरः
प्रजापतिः, सोऽस्य सवस्य प्रजन यिता'?-द्रनि च २.५. ७।
८ ५व्प० दन्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ९९९
स्-"सपन्नान्" श्रसुरान् विरडितान् श्रक्कुवन् । "तस्मात्" प्रजय-
साघनलात् एते श्रजयाः-प्रजयाः-इत्येतद स्ति, "एतन्नाम'तः प्रयाजाः
खलु । यथया देवाः, (तया एव “एषःः द्द् नोन्तनोऽपि यजमानः
"एते" रयाजेः ऋतमवष्सरजचद्वारा सख-श न् छतुसंवत्सरेव्यैव-
डहितान् करोति॥ र ॥
भ्तेवा दति । व्यत इति (दविः द्वयम्, तत्तषा माज्यात्मकां
कन्तैव्यम् । सपन्नचातकत्व(त् तद्ाज्यस्य वज्त्वम् । तै" शब्देन
खचिलां वचज्रलप्रसिद्धि सुपपादयति,- यतः “एतेन दयान्येन
प्रयाजयागद्धारा मपन्नानजयन्, श्रतोऽस्य वच्चलं सिद्ध मित्ययेः ।
“तयो '"-इत्यादिः दृष्टान्तः ॥ ४ ॥
प्रकारान्तरेणाज्यद्रयकत्वे प्रशंखति- “एतदा इति। आज्य
मिति यदस्ति, एतत्" खल् संवत्सरस्य खं पयः" । प्रतिनियतधनरूपं
सौरम्; पयःकायत्वाद्ाज्य मपि पयः; गोमहदिव्यारौनां संवत्छर-
पयन्तं प्रायेण द्टोदात्मत्वम् । (तत्ः तस्मात् देवाः प्वेम्
"एनं" प्रजापतिं “सखेनेव' सखद वयभ्च तेनेव "पयसा" 'स्व्यकुवंतः स्वकौय-
घनवत्ता मममयन् । (तयाः एवेदानौ मपि यजमानः प्रयाजा-
नाज्येन यजन् प्रजापति मेव स्वद्रव्यतां करोति । श्रतस्तेषा माज्य-
द विष्कत्व प्रशस्तम्? ॥ १ ॥
प्रयाजदोमविषये स्थाननियम माद “स यत्रैवेति। भ्रया-
जेभ्यः, प्रयाजायं शयचर॑वः प्रदेशं स्थितः श्राञख्ावयत्', (ततः पञ्चात्
९-- “आज्येन पयाजा इज्यन्त ज्येन पलौसयाजाः । > > > पच्च
प्रयाजा इज्यन्ते चत्वारः पल्लौसंयानाः''-इनि ते सं २.६.२०
२७० ॥ प्तप थब्राद्यणम् ॥ ( ४० शब्रा)
नापक्रामेत्? । श्रनपक्रमे कारण माद- “सङ्गमो वा इति। भ्यः
प्रयाजः यजते, श्रयं युद्धाय “सङ्गमः सन्निधोयतेः । च्रतो यद्धाय
-सङ्गतयोः९ मध्ये "यः पराजयते, “सोऽपक्रामतिः पश्चात्पलायते ।
तस्माद् पक्रमणं न यक्त मित्यथेः ॥
पय पुरोऽभिक्रमणएपच्त सुपन्यस्य निराकरोति- “श्रमितरा-
भ्विति । "जयन् कश्िज्निगौषुः श्रभितरा सु वेः शचोरत्यन्त
ममिखुखं खल् (क्रामतिः। यस्मादेवं “तस्मात्” प्रयाज मभिसुख
मभिसुख मोषरौषत्पुरस्ताद्ाक्रामेत् । आक्रमणानुसारेण श्रम्मावपि
दैषदो षत्पुरस्ताद्ाक्रम्य “जुह्यात्” ॥ € ॥
असुं पच्च निषेधति- “तदिति । तदि कथय मित्याशद्कय
ूर्वाक्त मेव पच्च निगमयति- “यचैवेति । चआ्राख्रावणस्य प्रदानाङ्-
तया तयोः प्रदे गेक्यलाभादित्यभिप्रायः ॥
पचान्तर माद-- “यचो एवेति । आहवन यमध्ये यस्मिग्नेव
प्रदे गेऽभचिं प्रज्वलितं मन्येत, तच पञ्चापि श्राङतोजेडयात्? । “हि
यस्मात् सभिद्धा्िदे ण्ड) मात् “अआङ्तयःः श्रपि .समिद्धाः- प्ररोत्नाः,
फलजननसमर्याः स्यः ; चअरतोऽय मेव पक्वः अयान् ॥ ७ ॥
आश्रावणानन्तरं कन्तव्य माद-- “सद्ति। हेदोतः! समि-
नामिका ्रभमिमूर्त्तौः प्रति तासां यागाय यार्ज्या परेति प्रषायःः।
-- न -------- ~~~
१--- 'संयतयोः-दइति भ्त । सयत्तयोरि्यस्यव स्याद्याख्यान सिदम् ।
२-- “अध्वयिवो मचावरूगाःः पष्यति प्र॑षर्ातारम्, दोता यजत्धा-
प्रोभिः वेषलिङ्गामिःःः- पति अश्व खौ खन इ. २. ४, ५।
च््ापियः प्रयाजाखे्यनर्थान्तरम् । तयादि “खयाप्रोभिच्छरन्तिः-
इत्यप्यान्नास्यत इद्देवोपरिात् ( श्तण ब्रा° ३. ८, ९. ) ।
(५अ० रत्रा) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ` २७९
तेन प्रैषेण साक्तार् "वसन्तम्" एव “समिन्धे दीप्तं करोति। म
केवलं तस्येव समिन्धनम्, च्रपि तु तद्भारा सव॑षा मय्यद्वनां षमि-
न्धनं रतं भवति । तया च सति स्वं तवः ख-स-कालोचिताः
प्रजाः सर्वां श्रपयत्पादयन्ति, तदुपजोवनाय शशच्रोषधौख पचन्तिः ।
तदेवेति । यस्मादेव कारण्णत् वसन्तसमिन्धनेन सय मपि
समिद्धाः सन्तः प्रा्युत्पादन मोषधिपाकं चैव कर्वन्ति, तस्मादसन्तः
समििद्धोऽन्यान् खल्रन् समिन्ध इति सर्वान् कऋलत्न् निरादः ॥
समिद्यागवदितरेषा मपि नामनिूशपूवेकत्वप्रसक्तौ तन्निवा-
रयति-- “श्रय यज-यजेति । तदनिश्रस्य प्रयोजन माद-
““्रजामिताया इति। श्रनतिरेकाय । “जाम्यतिरेकनामः-द्ति
यास्कः । एकस्मिन् प्रथमे समिद्यागे नामनिर्हगे सतनैतरेषा
मपयूदयितु श्रक्यतेन निर्दशप्रायलात् पुन्नामनिरतर जामिः
भवेत् । जामिलपच्च सुद्ादत्य प्रदगशेयति- “जामि हेति । श्रत-
स्तनूनपात्प्रग्त) न् (यज-यजेति' एव त्रयात् ॥ र ॥
“तवो इ वं*"-द्त्यचः सद्गशो बिह्िलाः, पच्च प्रयाजाः;
ननाम
९-- निर ४. २. 8 । “पुनसुत्तानामे्घेः'-इति तदुत्तिः। “नामि वा
ख्तद् यज्ते क्रियते, यत् समानौभ्या म्टग्भ्यां समानेऽदन् यजतमेति?-
इति े० त्रा २.५. ₹। र कण ९ (इद ए १ पर) |
२ -- ““पच्च प्रयाजान् यज्तोतौयं पञ्चसहूवा, पयाजाना सुत्पत्तिशगिद्ा ; नव
प्रयाजान् यजतौति, रख्कादश्र प्रयाजान् यजतौति नकरैकादशसह्यया
बाधायोगाद् कैत सद्धा, ऋभ्यासेनेव पूर्फ़्ौया? इति या० ल
(काण श्रौ खद्. द्. ८. )। तदासां पञ्चपयाजाडलोनां परता-
२३७२ ॥ प्रतपयब्राद्धय णम् ॥ ( शप० शत्रा०)
तेव्वेकैकं विधाय म्रण़सति-- “सख पे समिध इत्यादिना। श्र
समिदादौनां वषन्ताद्यात्मतया स्हतौ सद्यासाम्य मेव साधारणम्,
कारणविगेषम्तु तच प्रदश्यते- “सन्तो वा इत्यादि । वमन्तेऽपि
निखिलदक्ताणां कुसुमायुद्गमेन प्रदौप्नतास्तोति समिधो वखन्त-
लाभिधानम् । श्रतः "तत् तेन समिद्यागन "वसन्त मेव श्रटच्नतः
खेलेग्धत्वात् श्रसुरेभ्यः तं वजिंत मकर्वन्। तस्मार् "वसन्तात्
सपन्ान्' ्रसुरान् “्नन्तरायन्' । यदेषा नास्ति, तेन तेऽन्तर्दिंता
दति प्रसिद्धम् ॥
पुरालनट्न्तान्तप्रद ग्रंनस्य प्रयोजन माद-- “दसन्तम्विति । (डः
पि च, ददानौ मपोत्ययः 1 “एतत्' एतेन समिद्यागन (वसन्त
मेव दखद्भुः वजेयति, सखस्पनेभ्य इत्ययः । सिद्ध मन्यत् । एव
मुत्र वाक्यान्यपि योज्यानि ॥ < ॥
श्रय तनूनपात भित्यादि । योभश्नस्य तनूनपात्साम्यं दगेयति--
''ग्रौष्मो दौोति। श्रस्य घकलप्रजाश्ररोरतापकत्ेन तनूनां पालकलात्
-- ---- 2
वनुष्छानप्रकार च्यापस्तम्बेनेवं द शंत: - ‹'्पञ्च प्रयाजान् प्राचो यजति,
प्रति ददिश वा; समिधः पुरस्तात्, तनूनपातं दच्तिणितः, इडः पञ्चाद्,
बद्िरत्तरतः, खाद्धाकारः मध्ये इति श्रौ ख २.१२७.२, २।
९-- ““समिघो यजति, वसन्त मेवदना मवरन्धे"- द्रति ते° सं° २, ई. ९१.
१। “प्राणा वै सभिधः'?-इ्त्यादि च ०. न्रा २.१. ४ । इदन्य-
समिद्-व्याख्याया माद ससखः-“यन्ञेधू इति काव्यक्वः, अग्मिरिति
ष्राकपुणि?इति <. २, २। समिद्यागमन्लस्तु - “समिधो स्न
च्पाज्यस्य वियन्तु (व्यन्तु)7-दलि ते ब्रा २. ५, ५. ९।
( ४५व्प० देत्रा°) ॥ प्यमका्टम् ॥ २७ङ्
तनूनपाल्नम् ; श्रतो श्रयेलः साम्याद् श्योश्मः तनूनपात्" ।
शिष्टं पत्ेवत् ॥ १०॥
““श्रयेड इत्यदि । इड दइत्येतदटेवता यजेत । इडो वर्षालेनो-
पचारे स्तोतव बङलच्चे बोजम् । उक्र साम्यं सषमयंयते- “इति
दोति। “दि एवं खलु "दडा वर्षा" । कथय भिति तचाद- "यदिदं
चल्कम्' प्राणिजिात मित्ययंः। सरद छकलासगोधादिकम् ।
“यरो अद्ेमन्ताभ्यां निमित्ताभ्यां “नित्यक्तः नितरां परित्यक्तश्ररोर
तोषणं -भवतिः ; दमे स्वेपदार्यानां भोतेनात्तलात्, गरौश्ने रसानां
प्रोषणणादिति भावः तत्" सवे वर्षाः दितीयाबह्वचनान्ताः,
भ्रति ईडत सिव" श्रद्यो विनष्टप्रायं सत् इदाभौः पुनखष्टत दति
सव्वेः प्रशंसित भिव “्रन्नंः स््ोचितं टण्जलादिरूपं (दच्छमानम्ः
दृच्छां कवत्, दरतस्ततः "चरतिः ; वर्षासु ठटणजलादि सम्टद्धिसम्भवात् ।
यस्मादेवं तस्माद्” वर्षा भिङ्कपत्र सुक्त मित्ययेः ; द्यत दतो-
डिति यर्-शब्दव्युत्यत्तेवर्षास्लपि सम्भवात्? । शिष्टं पूर्ववत् ॥११॥
१-- “तनूनपातं यजति, यौश्र मेवावसन्धे"- इति तेर सं २. ९.१. २।
श्वाणणो वै लनूनपात्?-द्व्यादि ° ब्रा २.९१. ४। तनूनपाद्
व्याख्याया म7द्ध॒ यास्वौः-- “आज्य सिति कात्यक्वः, अभिरिति
्कपुणिः'- इति ८. र, २। तनूनपाद्यागमन्लस्तु-- तनूपादन्न
च्पाज्यस्य वेतु??-इति ते° ब्रा० २. ५.५. २।
-- “इडो यजति, वर्षा -णवावसन्धेः?- ति तेर सं“ २. ६. १. २ । “छन्नं
वा इव्ठः"-इत्यादि रेष््रा० २,९१.४ | इड्-व्याख्याया माद यास्काः-
"डव देः स्तुतिकमेण इन्धतेर्वा'?-दइति ८. २. ४ । द्रद्यागमन्वस्तु--
““इडो स्म खाज्यस्य वियन्तु (व्यन्तु)""- ति ते° ब्रा° ३. ५. ५. ३ ।
2७9 ` ॥ श्रतपथन्राद्यणम् ॥ (शप्र शत्रा०)
'"'ञअय बददरित्यादि। वर्षा इति। उक्नप्रकारेण विनष्टाः,
ता “श्रोषधयःः वर्षासु प्रखद्धाः सव्यः, “शरदिः प्राप्नायां "बददिषः'
अस्तस्य “रूपम्” प्राज्नुवन्ति। तत् करत द्त्यत श्राद-- च्रास्तोर्णीः'
श्रनुक्रमणसामान्येन आस्ततद् भेवत् “ओर” शेरते । “तस्मात् उप-
पादितात् दतोः श्रद् बदह्िः.॥९१९९२॥
“श्रय सखादेत्यादि । श्रन्त्यप्रयाजे सखादाच्चिंः, खादा सोमम्
-दतिः स्रादारतिरस्ति; तां देवतां यजेति खादाकारेण दविः-
प्रदानात्, तत््रदानस्य च यागल्ात्, तस्य तद्वत्वम्। डहेमन्तोऽपि
वसन्तादयुद्धना मन्तिमः। तदेवोपपादयति- “डि' यस्माद् "वसन्तात्!
"परादयः" परस्मिन् श्रद्धं भागे भवः । “श्रन्तेनः सराहाकारेण श्रन्तं'
हेमन्तम् मसुरेग्यः “अटच्जतर' । गत मन्यत् ॥९द॥
९-- “बद्धियजति, श्रास्द मेवावरुन्धे?-द्रति ते° सं° २. ६,९१.५ । “पशवो
तै बद्दिः-इत्यादि रेष्ना०र. २. ४। बद्धिर्व्याख्याया माद याग्कः--
“बद्धः परिवद्धेणात्?"- इति <=. २. ५। बद्हिर्यांगमन्लस्तु'--
“"बद्छिरमर खाज्यस्य वेतु"-दति ते ना० २. ५.४५. 8 |
२-- “स्वादहाभिम्, खदा सोमम्, स्वादहाभिम्, सखशष्डा प्रजापतिम्,
खाद्ासौषोमौ, खाद्न््रास्ी, ख्देन्रम्, खाद्ा मदेन््रम्, खाद्धा
देवा आज्यपान्, खादामि दोचा जुषागाः, खम अज्यस्य
वियन्तु (व्यन्तु)?-इति खाद्ाक्रलयः । ते° त्रा ३. ५.५. ५।
इ-- ““खाद्धाकारं यजति, हेमन्त मेवावरन्धे "इति ते° सं० र. ६.२९.
¶ । ““सखाहारतौयेजति, प्रतिदा वै खाद्ाकछतयः'-दइत्यादि २ ब्रा
२. १. ४ । खादहहलति-व्याख्याया माद यासाः-- ““खाद्ाक्तयः |
स्वादेत्यतत्-- ख॒ च्छेति वा, खा वागादहेति वा, खं प्रह्ति वा,
खातं द विजैदोतौति वा-दति = द. ५। खाद्टारतियाग-
मन्लास्तु - "“खादानिम्'?- इत्याद्याः ते ब्रा° २, ५, ५. ५।
|,
( ५० देत्रा० ) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` २.७५.
हेमन्तस्यान्तिमिववं प्रकारन्तरेण प्रशंसति- ““तद्धा दति । ^तत्'
वच्यमाणप्रकार वेः खल् “एतत्”, तदिद मपि डहेमन्तप्राशस्त्य
मस्तोत्ययेः । किं तदेतत् ? "वखन्त एव “पुनः ऋत्वार म्भे आ्रावन्त-
मानः सन्, “हेमन्तात्? ख-पूवंभाविनः सकाशात् “पुनरसुः युनः-
प्राप्त-प्राणणे भवतिः । ` कथय नित्यत श्राह- “एतस्मादिति। उक्राये-
वेदनं प्रशंसति- “पुनद वा इति ॥ १४॥ ।
प्रयाजमन्तेषु तदे वताबधतेकलप्रयुक्तं व्यन्तु"-बेतुः-दरति बङधत्व
मेकल्वं वास्ति, तदनूद्य प्रशंसति-- “सख व व्यन्त्विति। उक्तो
जा मिः-शन्दार्योऽसकत् । रेकरूष्येण व्यन्त्विति वा वेलिति वा पाटे
सति श्रटण्वतां मनसि अनादरः स्यात्, च्रतस्तत् (जामिः श्रधिकं
भवति । प्रकारान्तरेण तदेव प्रश्मति- “्यज्त्िति वा दति)
एकस्य पुंसो जायाबज्त्सम्भवेऽपि स्तियास््वेक एव पतिरिति
नियमाद् व्यन्तु-वेद्र इति योषा-ृषण्णै ; रतः “एतत् एतेन
तथाविधपाटेन श्रस्य पुचस्योत्पादनं “भियुन मेवः सम्पादितवान्
भवति ॥९५॥
तेत्तिरो यके ““यदुपश्छति प्रयाजानुयानजेग्यस्तदितिः यदुभयाथं
माज्यद्यदण सुक्तम्?, तस्य विभाग माद-- “श्रय चतय इति।
° चत्पर्यं बहिराख्ये श्रयाजञेः होतव्ये सति, डपग्डतः सकाशात्
जां “समानयतिः आ्राज्यम्२। एतत् प्रशंसति-- प्रजा वा
द्रत्यादिना। प्रजानां पु्ादिद्ारा उपरिबददेणएसम्भवात् वदिंष्टम् ।
९-ते° ब्रा ३. ३. € । र्-- इ ददाप्याग्नातम् रप्र भरत्रा° डद्टव्यम् |
इ-- ““उपभ्रतो जुदा मानयलति!”-इति काण खरौर ख र, २. भ्र ।
२७ब् ˆ ॥ श्रतपधत्राद्गाम् ॥ (४५० धन्ना०)
तस्याख खच्यादि दारा प्रजादि रूपेणोत्यत्तराज्ये रेतः; श्रतो वदि
व्यानयनात् श्रजासुः 'रोतः' भिक्रं भवति। “सिक्रन रेतसा" रतोग्ठते-
नाज्येन 'दमाः' परि दृश्यमानाः प्रजाः" “च्रभ्यावर्तम्" अरभ्याटत्याभ्वाटत्य
कमेव ग्राद् देदसम्बन्धं प्राभ्रुवन्ति । “तस्मा दित्युपसंहारः ॥ १९॥
जदा सुपम्डतः प्राप्त मान्यं भितप्राघ्यात्मना मप्रणंसति-
““सङ्गगम् द्ति। ष्यः च प्रयाजः रंष्ष्टोऽध्वयुः, तेन सङ्खगाम एव
सन्निधापितो भवति । श्रतः “संयत्तयोः' युद्धाय प्रयतमानयो्मेध्य
तरम्" एव योद्धारं "भिचं सायं साहाय्यं क्तम्
स्रागच्छतिः, “स जयति इति लोके प्रसिद्धम्; एवम् (उपशतः
अकाशात् “जुष्टः जृह्टगत माज्यं “मिचरः सत् "त्रागच्छति';
मिचप्रा्घिकारणेन "जयति । तस्मात् समानयति ॥ १७॥
"यजमान एव जुष्ट मिति । ““श्रत्तैव ज्रम् "- दत्याज्यानय-
नाथैत्राद्दयम् “श्रष्वर्यो ! सूच मास्यस्' इत्येतस्य ब्राद्धणवद्
व्याख्येयम् । उपश्तः सकाशादाज्स्य श्रानेता श्घ्वयेः, ग्रचोः
[79 क |
तने
सकराग्रार् बलिम्" उपायनद्रव्य मद्नोय मन्नं दाते यजमानाय
प्रापितवान् भवतोति सङ्गाः ॥१८॥
्राज्यसमानयनसमये उपम्डदवमभ्ने विपक्वे बाधद् ग्नेन
गिषेधति-- “सवा दत्यादिना। “श्त्तार माद्ेनेति। श्रत्तेरन्न-
स्यावमगौ युक्तः, तदधे परौत्येन श्रादेन' अरन्नेनावमने मोक्रुर्यज-
मानस्य प्रतिक्रूलं रतवान् मवति ॥ १९॥ `
१-- पुम्म्तादिद्धैव द् न्रा क (२९), २५१ ए०) चद्व्यम् |
{ ५ हेत्रा० ) ॥ पथयमकाग्डम् ॥ (१.
“श्रयोत्तरा मिति । “उन्तराम्' उपश्डदुपरितर्नौं कला "जल्टम्?
श्रभ्यूषति' विधारयेत् । स्सष्ट मन्यत् ॥ २०॥
अज्यभागादिदेवतां तदलुक्रमेष्ण निर्दिश्य स्वादाकारेण तच
स्तोतु माख्यायिका माद द्टेवा द वा दति । शत्स्रयन्नसमाध्यु-
पायपरिन्नानद्योतना्यौा निष्प्र प्रयाजलाभदरष॑द्योतनाया वा
'दन्त-ग्ब्दः । “इन्त ! विजित मेव प्रयाजपञ्चक मपि ्रसुरविघात
मन्तरण सख्राघौनं कृत मेव ¦ "अनु" तदनुद्त्य एतस्मिन्नेवान्त्यप्रयाजे
“सवैः प्रयाजव्यलिरिक्र सकल मपि “यज्ञः .संस्यापयामः इति। तेषा
मभिप्रायं दग्यति- “यदि न दति। यदि समापनात् प्रागेव
्रसुरा राच्तसाख "नः" त्रस्माकं यज्ञम् आगच्छयुः, लद तस्य भङ्गः
स्यात् ; श्रतः प्रागेव समापित एवास्ति तेषा मभिप्रायः॥₹२१॥
“त इति। एवं विकायं उन्तमे प्रयाजे" “स्वाहाकारेणेव'
स्लाहा-स्वा इेत्युततयैव “सवेम् श्रवशिष्टं “यज्ञं (ममस्थापयन्' ।
तत्प्रकार विभज्य दगशेयति- “खाद्ाग्मि मित्यादिना । 'उभय-
चाच्युतः ्राप्रेयः पुरोडाश्रः"-दति । “वद्ा्मयोऽष्टाकपालो-
ऽमावास्यायां च पोषमास्वां चाच्यतो भवतोति चत आग्रेयोऽष्टा
कपालः पुरोडाशो दर्श पौषेमास्यां च नित्य इत्यथैः ॥९२॥
“श्रय यथादेवत मिति । पौषेमास्या ममावास्यायां च विष्णुः,
श्रन्रोषोमो, प्रजापतिश्चेति विकन्त्ितिा उपांद्एयाजदेवताः९, एका-
९.-- ““विव्यु्वा "इन्यादि कान्श्रौ-ख० ३. २. २५ । व्यवस्थितविकल्पोऽयम्
सन्नयतोऽौषोमौ असन्नयतो विष्णारिति (साचा ९. २.१.द्-२८. ) ।
सान्नाय्ये --दाश्रक्र दधिपयसौ, तदनुतिष्छन् =- सन्नयन्निति।
4:
ऽर ॥ प्रतपयन्राद्धणम् ॥ (श्र शत्रा )
दगशकपालदेवताः, चअ्नौषोमो, श्रमावास्यायां चोभयत्र साधारणः;
अ्रष्टाकपालदेवोऽभिः, दद्ाप्नौ एकादशकपालद्ेवता, दधिपय
देवते इन्द्रमदेनद्राविति या दशेपृषेमास-प्रधानदेवताः षन्ति, ता
अनतिक्रम्य (तन्तदेवता श्ननतिक्रम्यर) तन्तदेवताकं यागं समस्थापथ-
नित्यर्थः) श्रच देवताना मनियतवात् यथयादेवत मिति सङ्गन
णाभिघानम् ॥
'्राज्यपाःर' भ्रयाजानुयाजा देवाः समिदायाः खादान्ताः५ |
तेभ्यः इदं हविः स्ाङत मस्ति तस्यायेः। “जुषाणो
श्रचचिःः-द्त्य५ “ख्िष्टहृद्भ्चिःः विवस्तितः; ख्खिष्टकू्वाभावे
जो षस्येवा सभवात् । तेन -ख्िष्टकत मनिः तदेवताकं यागं “सम-
स्थापयन्" इत्यथैः ; सकलकमैन्यनातिरेकपरिदारायाग्मौ खिष्टशद्धोम-
स्या नुछेयत्वात् । सेषा प्रसिद्धिः “श्रगिर्दोति 'डि"- शब्देनोच्यते ॥
९- ठ-पुस्तके नास्त्य षोऽ णः ।
२-- “साज्येन प्रयाजा इन्यन्ते?- दति ते सं र. द. १९.९५ ।
द-- “रकाद पयाजाः, रखकादग्रानुयाजाः, रख्कादश्नोपयाजाः ; - रखते
ऽसो मपाः पश्ुभाजनः-दइति रे° ज्रा० २.२. ८।
४ -- समिधः, तनूनपात् नराशंसो वा, इन्टः, बद्किः, दुरः, उषासानक्ता,
देव्याद्चोतारा, तिखोदेव्यः ( इडा, सरस्वती, मास्त ) त्वद्धा, वन-
स्पतिः, खाष्ाछतयः दति । ° त्र।० २.९१. ४; ते° त्रा ३.९. ३;
निकर स=चछ० २, द पा. ; निघ ५.२. २-२दे।
५-- “शुषाणोऽचि राज्यस्य वेतु"? इति, “जुषा: सोम खाज्यस्य वेतु
दति च; दावेतो चवाज्यभागयोर्याज्यामन्लौ । खान्नाताविमौ कै" बरार
द. ५. ध्. २, द । रेतरेयकेऽपि विदितौ (९. र. ६. ) ।
( ५च्छ° रत्रा ) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ३७€
विभच्यान्वाख्यानस्य तात्पर्यं माड-- “"ययैवेति । ययाः
छत्छ्लोऽपि "यज्ञः" समाप्नो भवति, तया श्डेवाः* प्रतिपादितप्रकारे-
णान्यप्रयाज एव -समस्थापयन्' । यद्यं माख्यायिका प्रपञ्चिता,
तदिदा्नौः सायेवाद माद-- ^लस्मादिति। भ्यावन्ति इदवोःषिः
आज्यभागादि-खिषटकदन्तानि, तानि खर्वाणि प्रयाजयागेनेव
खन्पादितवान् भवति ॥
समापनफल माद-- “तस्माट् यदत ऊध्वं मिति । "तस्मात्
समापनाद्धेतोः शश्रतः' च्रन्त्यप्रयाजात् "क्ष्व “विलोमः नयनं विप-
रोतप्रकार वा, यदि “क्रियेत, तदिषय मादर न कुर्यत्.
तत्कथं ममाद्ध्या मिति चिन्तां न कु्यादित्ययथैः। किन्त “यन्नः
संस्थितः एव (दतिः जानौयात् । सख एषः" उक्त विधो "यन्नः, “श्रया-
तयामेवः अगतसार एव ; "ययाः च्रपेच्ानतिक्रमेणेव यतो वष-
द्धारादिना उक्त श्रामोत्, श्रतो यातयामलव-शङ्धा नास्तौत्य्यैः।
अयवा श्रपेच्ितस्य वषड्कारादेरसक््वात् स एषः शिष्टः यन्नः"
नयातयामेवः निगेतसार एव ॥ २९२॥
श्रय देवैः रुत मवश्िष्टस्य यातयामत्परिदारं दर्शयति-
न्ते दवा दति । केवलेनाङ्गन फला निष्यत्तेर वश्यं प्रधान मनुरेयम् ;
लश्च गतसार मग्त् ; श्रतः कथ तत्परिद्ियत इति तेषां
कामना ;- गतसार हदि पुनराप्याययेमः इति। कस्तस्य प्रसङ
दूति, त माड- “श्रयातयामान मिति । यामपर्यन्त मव्रस्थित
मशनादिकं यथया नोरसं भवति, एव मय मपोति; गतरसत्व-
खाम्यादस्यापि यातयामम् ॥ २४॥
२८० ॥ भ्रदपचयन्राद्छययाम् ॥ (श्प्रः शन्ना० )
अच तेद मुपायं दरयति- “म यदिति । .खः-दव्यनर्थको
वाक्यालङ्ारायेः । "च्रान्यंः “जद्धाः “परिशिष्टं प्रयाजदहोमेभ्योऽव-
शिष्ट मग्डत् । उपयुक्तादन्यः शषः ; श्रतोऽस्याज्यस्य क्वचिदु पयोग
दरति तं द्शेयति- '्यनेति। यं प्रति यस्य रसो निगंतः, तस्य
तत एव डि श्राप्यायन सुवित मिति शस्थापितावशेषाज्योपादाना-
भिधानम् 1 "ययापूवं मिति । श्राग्रेयोऽमौषोमोयादिति दविषां
पूवं-पूवं मनलिक्रम्येत्यथः ॥
अभिचार मेवाप्यायन मित्याद-- “पुनरेवेति। आज्येन
च्राप्यायन मेवायातयामत्वकरणम् । शच्ाज्यस्यायातयामलवप्रशिद्धिः
'हदिः-शब्देनो च्यते । यद्यं पुरादटत्नाभिधानम्, तदि दानं विचत्ते-
“तस्मादु तम मिति । श्रन्यचावन्तशेषस्य यातयामत्वपरिदडाराय
पुनर भिघारणप्रद शेनेनाज्यस्यायातयामलवं समथ्येते- “तस्मादिति ।
"“यस्य कस्य चेति । चरोः पुरोडाशस्य वा, आज्यव्यतिरिक्रस्य
“ह विषः वत्त मिति शेषः, तम् श्रवत्तगेष -नमिव्ययेः । वशिष्ठस्य
शिष्टकत्युपयो गात् “तत्” तेनाभिघारणएन खिष्टशृत मेवाप्यायित-
वान् भवति, श्राप्यायनेन तद्वशिष्टम् “श्रयःलयामं करोति;
शेषा भिघारणटस्य वत्त विषोऽभिघारणात् ॥
साधारणएएत्वशङ़ां व्युसितुं व्यतिरेक माद्-- “श्रय यदेति ।
“खिष्टरूतेः खिष्टकदयथं "यदा एतत्साघारणं स्यात्, तदा "ततः"
खिष्टक्ृतो ऽवशिटस्याभिघारणात् न तानि श्राप्याययेदित्य्थंः ॥
मभिघारणे देतु माड- नो होति। (ततः दविषः
*_ ~ -- -- - --- ----- ~~~ ~~
९- "पशोः" इति च ।
(५च्षर देत्रा° ) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ष्य
सकाग्रात् (काञ्चनः प्रधानस्य श्रङ्गस्य वा सम्बन्धिनौम् श्राह्तिम्
अध्वयुः “होय्यन्? भवति । श्रतोऽभिघारणस्याप्याप्यायनायेत्व मिति
सिद्धिम् ॥२५॥४॥[५.३.]॥
दति ओओसायणाचायंविर चिते माधवोये बेद्ायंप्रकाश्रो
माध्यन्दिनिग्रतपयन्राद्यणभाय्ये
प्रथमकाण्ड पञ्चमाध्याये ठनौयं नाद्धयणम्, ॥
१-- “अच यद्यपि श्तपये विष्टेषेण श्रतम्-- “य तनूनपातं
यजलति'"- इति (दर्दर ए २७ पं- ), परन्तु प्राखन्तरेऽजास्ति
विशेषोऽपि । तयाद्धि--“रजन्याविबध्रगछवसिष्छपै ग्यश्चन कानां करव्-
कश्यपसङ्कूतौनां नाराशंसो द्ितौयः प्रयाजस्तनूनपादन्येषाम्?- इति
काश्या० श्मौ० ३, २.८० ० | “वसिष्छखुनकानां नारा्रसः।
अक्तां चेके-इति कान्श्रौ० ख ९९. <. <, < | न्नराणसो
म्म च्छाज्यस्य वेत्विति द्दितौयो वसष्छस्ुनकाना मविवघ्नयश्ानां
करवसङ्धतोनां राजन्यानां पजाकामानां चः?-इति साङ्का० २. ७. ३े।
४ तान्येतान्येकाद राध खक्तानि । तेषां वासि माचेयं वाश्चयश्च गात्छ॑मद
मिलति नाराश्र्सवन्ति, मेधातियं देर्धतमसं परेधिक भिद्यभयवन्ति,
तोऽन्यानि तनूनपात्वन्ति-दति चाष्ट यास्कः ( निर० ८, २. ७. )
च्छापस्तम्बस्तु-- “नरप्रासो दितौयः प्रयाज वसिद्धश्ुनकानाम्,
तनूनपादितरेषां गोचाणाम्?*-इत्येवाङ (ओर ० ९) अचखला-
यनेन त्विद्ध बह्न्युक्तानि, तानि तचेव दद्व्धानि (शरो ख डे, २२,
९-८. )। पयाजयागदेवताविचारोऽप्यस्ति । तच यासन दि “कि
न्वताः प्रयाजानुचाजाः'?-इन्युपक्रम्य बड विचारानन्तरम् ““साद्रेया
द. * ॥ शतप यन्न द्यम् ॥ (श्प्र° ५ त्रा)
स वै समिधो यजति । प्राणा वै ससिधः प्राणानेवे-
तत्स॒मिन्धे प्राणे द्येयं पुरुषः समिदस्तुस्मादसिग्टशेति
न्ूयाद्ुद्युपतापौ स्यात्स य॒युष्णः स्यादेव तावच्छधसेत
समिद्धो हि स तावद्भवति यद्यु शणेतः स्यान्ताश्ए्सेत
तत्प्राणानेवास्मिन्नेतदधाति त॒स्मात्ससिधो यजति ॥१॥
चथ तनृनुपातं यजति । रतो वें तनूनपाद्रेत ऽर्वे-
तत्सिश्वति त॒स्मात्तनूनुपातं यजति ॥ २ ॥
अ्रथेडो यजति । प्रजा वा ऽद्डो यदा वे रेतः सिक्त
प्रजायतेऽथ तदौडित॒ भिवान्न मिच्छमानं चरति तन्ये
वे तज्जनयति तस्माद्डो यजति ॥ ३ ॥
अथ बददियजति । भूमा वे बर्हिंभरूसान मेवेतत्प्र
जनयति तस्मादंहियेजति ॥ 8 ॥
अथ स्वादहा-सखादेति यजति । हेमन्तो वा ऽक्तूनाट
स्वादाकारो हेमन्तो होमः प्रजाः स्वं व्व मुपनुयते
तस्माद्खेमन् म्नायन्त्योषधयः प्र व॒नस्यतौोनां पलाशानि
मुच्यन्ते प्रतितरा मिव व्वयाश्सि भवन्त्यधस्तरा मिव
-- ---- ----- - -- - -------
इति तु स्थितिः-इति निर्फोतम् ( निरू ८. दे. €, ७. )। रखुतद्-
वलम्ब्य मोमांसादशंनेऽपि बद्भनि सखूचाणि स्चितानि(२. २.२; ३,
९, ९८१२० ; २.२.१९. ; ४.२.२२९; ४०, ४९ ; ५.२. रद्;
<. र्. ५८, ९० ; १०.९२. २४, ९११५ . )। खसान्येवावलम्न्यादटावधि-
कर्गान्धारव्चितानि माधवाचार्य जेमिमोयन्धयायमालाया मिति ॥
( भरच्छ० शव्रार ) ॥ परयमकाणग्डम् ॥ ` द्द
व्वु यासि पतन्ति व्विपतितलोमेव पापः पुरुषो
भवति हेमन्तो हौमाः प्रजाः स्वं व्वश मुपनयते स्वौ इ
वे त सञ्च कुरूते ्चियेऽन्नाययाय य॒स्मिन्लङ् भवति य॒ ऽखुव
मेतदेद् ॥ ५ ॥
देवाश्च वा ऽ्सुराश्च । उभये प्राजापत्याः पस्यृधिरे
ते दण्डेधनुभिनै व्यजयन्त ते हाव्विजयमाना ऽअचुदन्त
व्वाच्येव ब्रह्मन् विजिगौषामदहैस यो नो व्वाचं व्याहतां
मिथुनेन नानुनिक्रामात्स सबव्वै पराजयाता ऽथ सुव्वं
मितरे जयानिति तथति देवा ऽ्न्रुवस्ते देवा ऽडन्द्र
मञेवन् व्यादरति ॥ ई ॥
स ऽडइन्द्रोऽत्रवौत् । रुकी मभेत्युथास्माक भेकेतौतरे
ऽब्ुवंस्तृदु तन्मिथुनु सेवाविन्दन्मिथुनःः ेकशेका च ॥७॥
दौ ममेतौन्द्रोऽ्रवौत्। च्थास्माकां चे ऽइतौतरे अवं
स्तद् तन्मिथुन सेवाविन्दन्मिथुनः हि दौ चदे च॥८॥
चयो ममेतौन्द्रोऽ्वौत् । अथास्साकं तिख ऽदती-
तरेजरुवंस्तद् तम्मिथुनु सेवाविन्दन्मिथुनःः हि चय
तिखश्च ॥ € ॥
चत्वारो ममेतोन्द्रोऽनवोौत्। अ्ुथास्माकं चतख
ऽइतौतरेऽबरुवस्तदु तन्मिथुन॒ मेवाविन्दन्मिथुनःः हि
चत्वारश्च चतस्रश्च ॥ १० ॥
२८७ ॥ शरतप्रयत्राद्य यम् ॥ (शप्र भब्रार)
पञ्च ममेतौन्द्रोऽ्रवौत्। त॒त इतरे मिथन नावि-
न्दन्नो दयत ऽउद्धं मिथुन मस्ति पुञ्च-पञ्चेति दवेत
दुमुयं भुवति ततोऽसुराः सव्वे पुराजयन्त सुव्वंस्मादेवा
ऽञ्रसुरान॒जयन्त्सव्वस्मात्सपल्नानसुरान्निरभजन् ॥ ११ ॥
तुस्मान्प्रथमे प्रयाज इष्ट ब्रयाटर्। रको मभेत्येका
तस्य य मह देष्मौति यद्य न दिष्याद्योःस्मान् दे्टि युज्च
व्वयु दिष्म ऽइति न्रूयात् ॥ १२ ॥
दौ ममंति दितौये प्रयाजे । दे तस्य॒ योऽस्मान् देष्टि
य॒ञ्च व्वयं ददिष ऽइति ॥ १३॥
चयो मसेति ठतौये प्रयाजे । तिखस्तस्य योऽस्मान्
देष्टि य॒च्च व्वयं दिष्म ऽइति ॥ १४ ॥
चत्वारो ममेति चतुथं प्रयाजे । चतखस्तुस्य यो-
ऽस्मान् दषटि यञ्च व्वयुं दिष्म ऽटति ॥ १५ ॥
पञ्च ममेति पञ्चमे प्रयाजे। न तस्य किच्चनु यो-
ऽस्मान् देष्टि य॒च्च व्वयं द्विष्म ऽइति स पुच्च-पञ्चुत्येव
भुवन् पुराभवति तथास्य सुव्वेः संटक्कं सुव्यस्मात्स-
पनान् निभेजति यु ऽरुव मेतद्धेद् ॥ १६ ॥ ५ ॥
॥ इति चतुथैप्रपाटके पञ्चमं ब्राह्मणम् [५. 8.| ॥
( ५० शत्रा) ॥ पथमकाण्डम् ॥ २८५
अथय प्रयाजान् प्रकारान्तरेण्णनूद्य प्रशंसति-- “सख वा इत्या-
दिना) “एतत् एतेन खमिद्यागेन यजमानस्य प्राणानेव समि-
स्थितवान् भवति । प्राणानां समिद्ध सु पपादयति- “श्राेर्होति।
अयं पुरूषः" चेचन्ञः । प्राणो पाध्यभावे शरोर सम्बन्धायोगात् तेषां
पुरूष सषभिन्धनदेतुलम् । सेषा प्रसिद्धिः “डहि- शब्देनोच्यते ॥
समिधः म्राणएत्वसमर्यनाय प्रासङ्गिकं नेभित्तिक मभिमग्रेन
माद-- “तस्मादिति । यजमानो ज्वरादिना उपतापवान् "यदि
स्यात्", तद्ाघ्वयुः समिद्यागसमये प्राणप्राबल्यायात्मना “श्रभिग्डगेति
यजमानं “नयात्” । “स यदि" "उष्णः" श्रौ ष्ण्यवानित्ययैः । “तावत्
श्राशंसेतः श्रस्योपतापः शाम्यविति ; समिद्यागेषु प्राणदेवता
मनुष्यायन् कामयेत । तावता तद्ाश्ंसनमाचेणेव “ख मिद्धः" प्रबलः
प्राणो गतोपतापो -भवति' एव। तापाभावे तन्न॒ कन्तंव्य
मित्याद- “यदिति । यस्मारेवं तस्मात् श्राणा ए समिघः-इति
सिद्ध सित्ययः। “तत्माणणानित्यादयुपसंहारः ॥ २ ॥
श्रय तनूनपात भिति। रेतसः" सत्तमघातोः शरौरावष्टमभक-
त्वेन तनूनां पालनात् तनूनपात्नम् ; अतस्तद्यागेन स-म्राे यज-
माने रेत एव' स्थापितवान् भवति ॥ २॥
्रयंड दति। इद्यन्तोडोऽन्नानि ; तदुपजोवनेन प्रजाना
भिड़ पत्वम् । एतदेवोपपाद यति-- "यद्" “च्रासिक्र रेतः" प्रजायते
उत्पद्यते, (तदः एव !ईडितंः सवः प्रशस्यमानम् अन्नम् दच्छन्
“चर तिः, (तत्ः तेन इद्यागन “एतत्” रतः (जनयति प्राणिषूपे-
णोत्पादितवान् भवति ॥ रे ॥
49
त्द् ` ॥ शतपचव्राद्धयणम् ॥ (ध्प्र० ५त्रा०)
"अथय बदरिति। रंदतेटदयार्यार् वहिःः-शब्दः; श्लो
“बरि्मा' खल् ; श्रतः प्रजायमान मेतेन बदिर्यागेन बहत
सुत्याद्यति ॥ ४॥
“श्रय खाद्त्यादि । यः खाहाकाराख्यः प्रयाजः, स "लनां
हेमन्तः शअ्रन्तिमिवमाम्यात् ! हेमन्तः खल् दमाः खर्वा चपि
"प्रजाः" स्वक्योयं "वशं" प्रापयति ; दइतरन्तुषु तयाविघप्रजापौडा-
भावात् । श्रत एव च यास्को डउेमन्तपयांय-दिमशन्द मिच्छन
वयुद्पादयत्- “हिमं पुनन्तः" - दतिः । वश्रौकरणप्रकारं स्पष्ट
प्रदशेयति-- ““लस्ममादित्यादिना। वशभगैङ्लतव्वाद्धेलोः “डेमन्' देन्ि,
च्ेमन्ते द्िमोपघातेन "ओषधयः दनस्यतयख स््ञाना गलितपर्णाख
भवन्ति । तया “वयांसिः पचिणः “प्रतितरा सिवः श्रत्यन्तं प्रति-
कूला दव, दमो पहतपच्तलात् उपकच्तौणा दवेत्ययंः; “अरघस्तरा भिव
पत्राणां प्रच्यवनादूूद्धङ्गन्त् मश्क्रा द्व श्रधः च्रा'पतन्तिः। पुरूषः"
सर्वेऽपि (विपतितलोमेवः प्रलुप्तलोमेव कद् िताङ्गो "भवतिः ॥
उपसंहर ति- “हेमन्तो दोति। शय एव मेतत्: कत्स्नस्यापि
दिमवश्यो कृतत्वं ववेद", सः" वेदिता यस्मिन् श्रद्धः श्रद्धेभागेर
देशे "भवतिः, सः "तम् “द्धः देशं .भियेऽन्नाद्याय च सखोकुर्ते
खलुः स देश्रो धनकनकादििया, चरनेन च सश्टद्धेस्तदघोनो
भवतोत्ययः ॥ ५ ॥
९-- “हेमन्तः दिमवान् । हिमं पुनहेन्तेवां दिनोतिर्वाः?-दइति निर०
४. ४. € । कथमेतेन (हिमः-शन्दस्य हेमन्तपयां यत्वम् ?।
-- भ््रूगोलकस्योपरितिनारडंभागेऽघसतना बं मागे वेत्यस्ाकम् । ,
(५च्य० ४न्रा०) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ २८७
द्र्य प्रयाजान् प्रशस्य तदलुमन्लणमन्ल्तान्ः विधातु माख्या-
यिका माद- देवाश्च वा श्रसुराखेति। "प्राजापत्याः प्रजापतेः
पुजा: ब्देवाः श्रखुराख उभये स्पद्धिला, परस्पर द ण्डघनुरादि भि-
देननसाधघनेः विजयं नालभन्त ; सामथ्यैस्य समानत्वात् । जयोपाय-
परि ज्ञानहषदयोतनार्यौ 'दन्तः-गशब्दः । विजयप्रा्ये इत्यम् "ऊचुः,
"वाच्येव ब्रह्मन् विजिगेोषामदहे वायूपे एव मन्ते विवदमानाः जेतु
मिच्छामडे इति । "नः" श्रस्माकं "वाचम्" श्रस्मननिरुक्तं पुंछिङ्गव्चनं
मिथुनेन स्तो लिङ्गान्तप्रतिवचनाभिधानेन मियुनं त्वा "न चनुनि-
कामात्” च्रनुकरमेण न निच्रामेत्, नितरां न च्राक्रामति; “ख सवे
पराजयाते' पराजयं प्राभ्रुयात् । “श्रय “सवे' जेतच्यम् “दतर मिथुनेन
वक्रारः, जेदपच्वादन्ये सर्व्वऽपि "जयान्" जयेयुः । एवं सङ्गते छते
सति "तयति' अङ्गौरुत्य अ्टलात् दन्द्रं व्याहर दत्यन्नुवन्' ॥ ई ॥
स॒ दृन्द्र इति “सः एव सुक्रः “दन्द्रोऽत्रवोत्”,-- "एकः पुत्तो
"ममेतिः अस्तिति गषः। *श्रय' "दतर श्रसुराः `चअनरृवन्",-
“अस्माक मेका इतिः लिङ्गमामर््यात् पुच्ौति गम्यते। श्रय अुति-
स्तेषां वचनप्रतिवचनस्य तात्पय॑माद-- "तदु" तदा "तत्? .तेन एव
मभिडितत्वात् “मिथुन मेव" प्रतिज्ञाविरोधेन “श्रविन्दन्' लब्धवन्तः ।
तत्कय मिति, तदुच्यते- “एक्का च" मिलिला -भियुनं दहि
लोके स्त्रोपुरूषयोमियनलव्यवदारात् ॥ ॐ ॥
“दमौ ममेत्यादि । चयः पर्यायाः एव मेव योज्याः ॥ ८, ८, १०॥
१-- का ओर द° इ. ३. २ । “तस्य प्रयाजस्यानुमन्लणं यजमानेन
कत्नव्यम् ; खात्समगामिवाक्यत्वात्'7-इति मह्टादेवः।
हेष्ष्ट ॥ जशतपथयवब्राद्धययम् ॥ (श्प्र० भ५ब्रा०)
"पञ्चम मेतोति। च्रय दन्दः पञ्चम मेत्यत्रवोत्' ; "तत्? “दतर”
सुराः “मिथुने नाविन्दन्"; लिङ्गद्रयेऽपि रूपाविग्रेषात् ।
्रलाभे कारणं श्रुतिरेवादह-- “नो चदैति। “दडिः-शब्दसूचित मथं
माद- “पञ्चपञ्चेति । स्त्रियाः पुसश्ोभयोरप्यभिधानं पञ्च-पश्च-
त्येव, न व्यावन्तेको श्ूपभेदोऽस्ि ; (ततः पञ्चप्रष्टतौो नां मिथुनल-
स्यालाभात् “श्रसुराःः “सवैः विवादास्पदं जेयम् "पराजयन्तः जेतु
नाशक्तुवन्नित्ययेः । श्रतो “देवाः “स्वस्मात् श्रपि जयविषयात्
सुरान् अजयन्" । जयश्न्दाये माद-- “सवंस्म्ात्छपन्नानसुरा-
न्निरभजनल्िति ॥२१॥
ददानो मयवादसिद्धं प्रयाजानुमन्ल्णमन्तान् प्रति प्रयाजं
विभज्य योजयति-- “तस्मादित्यादिना यस्मादिन्दरेेको ममे-
त्युक्तम्, ्रसुरेखेका ममेत्युक्रम्, "तस्मात् श्रमे प्रयाजे" “एको ममः
द्रव्यादि श्रूयात्" । णवं दितौयादिष्वपि-- ददौ ममः, ददे तस्य
द्रत्यादि इश्व्यम् । यः च श्रः देषः श्रं यस्य देषं करोमि,
"तस्यः "एकाः पुचो स्यादिति ब्रूयादिति प्रथमप्रयाजान्ुमन्ल्रण-
मन्लगरेषस्यायेः । पुन्या: रच्णप्रदानादौ बहतर दुःखसम्भवात् तच्छ
चोराशा स्यात् । यदि क्स्म चिदपि दषं न छूर्यात्, तदा
“योऽसमाजित्यादि न्ूयात् । वस्त॒तो देषाभावेऽपि रागादिभिदधेषा-
चरणात् तन्निबन्धनं देष ममिप्रेत्य शयं च वयं दिश्ः- इत्यभि-
धानम् ॥ ९१९२।१२।१४ १९१५ ॥
= ~----- ---~ ---- ~ न या 3
९-- “णको मेका तस्य, योऽसमात् देष्टि यश्च वयं द्म इत्येवं
मिथुनेयंयासह्यम्'-इति का खौ ख २. २. ३ ।
( भच्छर शत्रा ) ॥ परथमका ण्डम् ॥ इस्य<
"पश्च ममेतोति। "पञ्चमे प्रयाजे पञ्च॒ ममेतिः न्यात् ।
पूर्ववद् । देष्टरि विपरोतफलकामनायां प्राप्ताया माद-- न तस्य
किञ्चनेति । (तस्यः देषरूतः श्रचोः "किञ्चन पञ्च॒ सुजा: पञ्च
कन्या वा स्युरिति “न' ज्नयादित्ययेः । श्रसुरोः पञ्चसद्धायां मियन-
रूपस्य ववचनस्यादग़ेनादिति मावः । उक्रायेन्ञानं प्रशंसति- “पञ्च
पञ्चत्येबेति। “सवे “संदङ्ःः वजेयति, सयं तत्प्राप्नोतौत्ययंः ॥ १९६ ॥
५॥[५. 8.]॥
दति ओौसायणचायेविरचिते माधवौये वेदायेप्रकाग्र
माध्यज्दिनिशतपयन्राद्यणएभाय्ये
प्रथमकाण्डे पञ्चमाध्याये चतुथं ब्राद्यणम्र ॥
१-- का ओ्रौ० सू २. ३. ४ ।
र-- ““ख्तच्ानु मन्त्रणं त्यागानन्तर द विःषच्तेपे च छते कत्तव्यम् । त्यागाख
मनन्लवणिकौभ्यः समिदादिदेवताभ्यः कार्यः । तचरेयं पद्धतिः- इदं
समिद्ध न मम; खुको मम, ख्का तस्य योऽस्मान् देद्ि यं च वयं
दिश्मः?-इति प्रथमे । दितोये- इदं तनूनपाते [नराश्रसायवा] न
मम; दो मम, दे तस्य-- योऽस्मान् देष्ि यं च वयं द्दिष्यमः-दलि।
घतोये-- “इदं सिडभ्यो न मम ; चयो मम, तिखस्तस्य- योऽस्मान्
देष्टियं च वयं द्िद्यः'-इति । चतुयं-- इदं बह्धिषेन मम; चत्वारो
मम, चतखस्तस्य- योऽस्मान् दष्टि यं च वयं दिश्मःः-द्रति।
पञ्चभे-- इद मस्ये सोमाय, अम्येऽस्नौ षोमाभ्याम्, अम्मौषोमाभ्यां
देवेभ्य चाज्यपेभ्यो न मम; पञ्च मम, न तम्य किञ्न- योऽसान्
देष्टियं च वयं द्िद्यःः-इलि। अमावस्यायां तु (इद ममयेऽम्मौ-
सोमाभ्या मन्द्राय देवेभ्य इति सन्नयतः, (इद मन्ये विष्णवे इन्द्रसि-
भ्यां देवेभ्य इलि असन्नयत इति वि्टेषः॥ इत उत्तर सिद्धैव दं
€ ° ॥ प्रतय यन्नराद्ययम् ॥ ( श्पर ५न्रा०)
वेदार्थस्य प्रकाशन तमो हाद निवारयन् ।
पुमयोंश्चतुरो देयाद् विद्यातोयमद्ेश्धरः ॥ ५ ॥
ब्रह्माण्ड गोसदखं कनक यतुलापूरूषौ स्वणएंगभम्,
सक्नासौन् पञ्चमो स्ति ्रतरूलताधेनुखौ वणेग्वमौः ।
रनोखां रुक्छवाजिददिपमद्ितरयो सायणिः सिङ्गगणार्यो,
व्यभ्राणौद्धश्वचक्र प्रथितविधिमदाग्डतयुक्त घटञ्च ॥
धान्यादि धन्यजन्मा तिलभव मतुलः स्वणंजं वणेसुख्यः,
कार्पांसौय कपावान् गुडरृत मजडो राजतं राजप्रज्यः ।
आज्योत्थं प्राज्यजन््मा लवणज मनुणः ग्राकंर चाकंतेजाः,
रनाव्यो रल्नरूपं गिरि मक्त सुदा पाचसाल्सिङ्गगणायेः ॥
दति ओौमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमामंप्रवन्तकशओोदरिदरमदहा-
राजसाश्राज्यधुरन्धरेषण सायणाचार्येण विरविति माघवौये
वेदायप्रकागओे माध्यन्दिनिगश्रतपथयनब्राह्यणएभाय्ये प्रथम-
काण्डे पञ्चमाध्यायः समान्नः॥ ५ ॥
पुणमासौयकाम्यप्रयाजानुमन्ल्तयाविधिरप्य॒क्तः कातव्यायनेन-- ““त्विधि-
मानपितिमान्'?-दत्यादिः (खौ °ख० ३. द.) । “पुवस्मादजुमन्लणादिदं
भिद्यते, एथग्विधानात्"-इत्यादि च तद्वन्तौ या०दे्०। इद्ध प्रतपये
त्वेकादद़े श्त मेतत् सवं स्फटम् ।-- “त्विविरेव परयमः पयाजोऽप-
चितिदितौयो यश्रस्ततौयो ब्रद्धयवचेसं चतुरयोऽन्नाव्यं पच्चमः। स
प्रयमं पयाज मनुमन्लयेत त्विखिमान् भ्वूयासर सिति? इत्यादि (रप
श्न्रा० २०; ९९ कर) । रुतचानुमन्लगं “प्रोषितोऽपि यजमानः
करोति! मद्धददेव इति श्यम् ॥ ।
( दख शत्रा) ॥ परथमकाण्डम् ॥ । २८९
[ रय षष्ठाध्याये प्रथमं नादयम् |
9 -४-
तवो ह वे देवेषु यज्ञ भाग् मौषिरे। च्चानो
यज्ञे भजत सा नो यज्ञादन्तगेता^सत्वेव नोऽपि यज्ञ्
भाग ऽडइति॥ १॥
तद्धे देवा नु जज्ञुः । त॒ ऽऋतवो देवेषएटजानव्खसुरा-
लुपावत्तन्ताप्रियान् देवानां दिषतो खाद्व्यान् ॥ ₹ ॥
ते हेता मेधत् मेधां चकिरे। या मेषा मेता मनुः
ण्वन्ति। सपन्तो ह स्मेव पव्व व्वुपन्तो य॒न्ति लनन्तोऽपरे
ग्टगान्तः शश्वेभ्योऽरष्टपच्या ऽरुवौ षधयः पेचिरे ॥ ३ ॥
तदधं देवाना साग ऽआस। कनौय ऽइन्न्वतो। दिषं
दिषतेऽरातौयुति किम्बेतावन्माच सुपजानोत य॒थेदु
मि लोऽन्यथासदिति ॥ ४॥
ते होचुः । कतुनेवानुमन्तयामदा ऽइति केनेति
प्रथमानेवेनान्यज्ने यजामंति ॥ ५॥
स॒ हाथिरुवाच । अथ यन्मां पुरा प्रयम यजय कादं
भवानौति न त्वा मायतनाच्यावयाम ऽडति ते यदत्-
नमिद्यमाना थाच मायतनान्नाच्यावयंस्तस्माद्ि
* “दन्त॒गां ता?-इति क, ख, ग; "दन्तुर्यातु?-द्ति च डा०-वेवर्-दृद्ः |
† ^इन्वतो?-द्ति क, ख, ग ; डा०-वेवरेग च दृष्टः ।
२९२ ` ॥ श्रतपथयन्राद्यणम् ॥ (प्र त्रा०)
रच्यलो नु ह वा ऽच्रायुतनाच्यवते युस्मिनायतते भुवति
य॒ ऽख्व मेत् मि मच्युतं व्वेद् ॥ & ॥
ते देवा ऽरि मब्रवन् । पुरे द्यनांसत्व मेवानुमन्त्तय-
स्वेति स इन्याधिरुवाचऽत्तवोऽविदं वे वो देवेषु यज्ञ
भाग सिति कथं नोऽविद् ऽति प्रथसानेव् वो यज्ञ
यश्यन्तौति ॥ ७ ॥
त॒ ऽक्त॒वोऽयि मन्रवन्। अआ वयन्त्वा मस्मासु
भजामोयोनो देवेषु यज्ञे भाग स॒विद् ऽदति सु ऽर्षो-
ऽिकतुष्टाभक्तः समिधो ऽच्रम्े तनून॒पादम्न ऽइडो ऽभे
बदह्िरप्रे स्वाहाम्नि मित्याभक्तो ह वै तस्यां पुण्यकत्यायां
भवति युमस्य समानो ब्रवाण॒ः करोत्यभ्िसते इ वा
ऽस्मा ऽअर्थिस॒न्त ऽतव ओ्रोषधीः पचन्तौद< सव्व य॒
ऽर्वु मेत मयि ग्टतुष्ाभक्तं वेद् ॥ ८ ॥
तदाः । य॒दुत्तसान् प्रयाजानावाहयन्त्युथ कस्मादे-
नान् प्रथमान् यजन्तौन््युत्तमान् दयेनान् यज्ञे वाकल्प-
यन् प्रथसान्बो यजामेत्य॒न्रुवंस्तस्मादुत्तसानावाहयन्ति
प्रथसान् यजन्ति ॥ < ॥
चतुर्थेन वे प्रयाजेन देवाः । यज्ञ माप्नुदंस्तं पच्चमेन
सुमस्थापयन्त॒य यदुत ऊध्व मुसः्स्थितं यज्ञस्य स्वगे मेव
तेन लोक सुमाञ्चुवत ॥ १९० ॥
( ईर शत्रार) ॥ प्रथमकागडम् ॥ ` २३९३
ते खगे लोकं यन्तः । श्सुररक्षसेभ्य ऽासङ्गादिभ-
याश्चकुस्तेऽ्धिं पुरस्तादकुव्वत रक्षोऽहणः रश्सा
मपहन्तार म्नि मध्य॒तोऽकुव्वत र्छोऽहणःः रशूसा
मपदन्तार मग्िं पश्चादकव्वत रषोऽष्ुणः रष्षसा
मपदन्तारः ॥ ११ ॥
स युद्येनान् पुरस्तात् । असुररक्षसान्यासिसष्कनसि-
रेव ॒तान्यपाहन्वरक्छोदा रश्सा मपडन्ता युदि मध्यत
आसिसङ्खन्नश्चिरेव तान्यपाहन्कोहा रक्षसा मपदन्ता
य॒दि पञ्चादासिसङ्कन्न्चिरेव तान्यपाहन्व्ोहा रक्षसा
मपहन्तात् ऽर्वई सव्वेतोऽभ्निभिर्गप्मानाः स्वगे' लोका
सुमाश्रुवत ॥ १२ ॥
तुथो ऽरख्वेषु ऽरत॒त् । चतुर्थेनेव॒ प्रयाजेन यजन
माप्रोति तं पथ्चमेन सुटस्थापयत्युथ यदुत ऽऊद्ग सस
स्थितं यत्नस्य स्वग मेव तेन लोकः समश्रुते ॥ १३॥
स य॒दाग्रेय साज्यभागं य॒जति। अश्च मेवेतत्पुरस्तात्
कुरूते रक्षोहण रक्षसा मपडन्तार सथ यदाम्रेयः
पुरोडाशो भवत्यञ्चि मेवेतन्मध्यतः कुरुते रश्छोहणःः
रक्षसा मपहन्तारः समुथ य॒द्चिईः स्िष्टङ्तं युज-
त्यश्चि मेवेतत्यश्चात् कुरुते रक्षोहण रक्षसा मप-
हन्तारः: ॥ १४ ॥
60
३€ ॥ प्रतपचयब्राद्छयगम् ॥ (श्प न्रा)
स ययेन पुरस्तात् । असुररश्षसान्यासिसङ्कू-
नत्यशिरेव तान्य॒पहन्ति रघ्लोदा रक्षसा मपदन्ता य॒दि
मध्यत ऽआसिसङ्कनन्त्य्चिरेव* तान्यपदन्ति रसोदा
रशसा मपदन्ता य॒दि पश्चादासिसङ्कन्त्यभिरेव! तान्य॒प-
न्ति रक्षोहा रसा मपदन्ता स ऽरुवु सव्वतोऽ्चि-
भिर्गुप्यमानः स्वगु लोकाः सुमश्चुते ॥ १५ ॥
स यद्येनं पुरस्ताद् । यन्ञ॒स्यानुव्याहरेत्तं एति बरूया-
नस्या सुत्त सुारिष्यस्यन्धो वा बधिरो वा भविष्य-
सौत्येता वे मुख्या ऽश्रात्तयस्तथा हेव स्यात् ॥ १६ ॥
य॒दि मध्यतो यज्ञस्यानुव्याहरेत् । तं प्रति ब्रूयाद्-
परजा ऽअपशभविष्यसौति प्रजा वे पश्वो सुथ्यं तथा
हेव स्यात् ॥ १७ ॥
युद्यन्ततो यज्स्यानुव्याहरेत् । तं परति ब्रूयाद्प्रति-
शितो दरिद्रः ्िपेऽमुं लोकं मेष्यसौति तया इडेव
स्यात्त॒स्मादू ह नानुव्याहारौव स्यादुत दयेवंव्वित्रो
भ॒वति ॥ १८ ॥
संब्वत्सर ह वै प्रयाजेजंयश्यति!। स॒ ह न्वेवेनं
* “मध्यत् च्छसुरर्च्तसान्धासिसङ्खन्त्यप्िरेव?- दति च।
† "पश्ादसतुरस्च्तस्ान्यासिसङ्गन्त्यिरेव'-इति च ।
{ ज्यं जयति?-इति क, ख, ग ; “जयन् जयति?--दइति च ।
{ श्वय रत्रा) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ प २९५
अयति योऽस्य इाराणि व्वेद् कि हि स तेः कुर्या-
द्यानन्तरतो न॒ व्यवव्विद्यादट् यथा+* यथास्य ते भवन्ति
त॒स्य व्वसन्त॒ ण्व दारः हेमन्तो हार तं व्वा ऽरुत॒
संव्वत्सर£ स्वगं" लोकं प्रपद्यते सुन्व" वे संव्वत्सरः सव्व
कु ऽअश्षय्यु मेतेनो हास्याय सुकूतं भवत्यश्ग्यो
लोकः ॥ १€ ॥
तदाहः। किन्देवत्यान्धाज्यानौति प्राजापत्यानौति
इ ब्रूयाद् निरुक्तो वे प्रजापतिरनिरुक्तान्याज्यानि तानि
हेतानि यजमानरेवत्यान्येव युजमानो छव स्वे यज्ञ
प्रजुापतिरेतेनु युक्ता ऽकत्विजस्तन्वते तं जनुयन्ति ॥२०॥
स ऽच्चाज्यस्योपस्तौयं । दिदवि षोऽवदायाथोपरिष्टा-
दुाज्यस्यायिधारयति सेषुाज्येन मिश्राहतिहयते य॒ज-
मानेन देदेषेतन्मिश्चा इयते य॒दि हवा ऽपि दूरे
सन् युजते युद्यन्तिके य॒था हेवान्ते सत इष्टः
स्यादेव दवैवंव्विदुष ऽदष्टम्भवति य॒द्यु हापि बद्धिव
पापं करोति नो हैव॒ बदा यज्ञाद् भवति य॒ ऽख्व
मेतद् वेद ॥ २९१॥६॥
॥ इति चतुथेप्रपाठके ष्ठं ब्राद्यणम् [&. १.| ॥
* साययामाय्ये, च-पएस्तके च नास्त्येतत् पदम् ।
† 'सद्”-द्रति स(०-भा०-सम्मतः पाठः, डाग०-वेवरेग ठृ ।
३९९ ह " ॥ श्लपयत्राच्छयाम् ॥ (शप्र दृब्रार )
= क्छ
॥ ओनगखशाय नमः ॥
यस्य निःशसित वेदा यो बेदेभ्योऽखिशं जगत् ।
निमेमे, त मद वन्दे विद्यातोयंमद्ेशखरम् ॥ इ ॥
अय वसन्तादिप्रयाजदेवेषु कथ मम्मोः सम्नन्ध दति तदुप-
पाद्नायाख्यायिका माह- तवो ह वा इति । छतवः' पुरा
द भेपूषेमासादि-“यनच्ञेः “भागम् ईषिरेः रेच्छन्। ते देवान्
मरति श्रस्मानपि “यन्नः भागिनः कुरुत ! "यन्ञात्' श्रस्मात् च्न्तर”-
दूतान् “माः कुरुत! श्रतोऽस्माकम् “श्रपिः "यन्न भागोऽख्ितिः
अन्रुवन् ॥ १॥
“तदे देवा नेति । “तत्? कायें द्टेवाः" “नः प्राजानन् तेषु
'अजानत्छुः कथ मेतेः खड वासेनेति तदैरिग्डतान् देषकारिणः
सुरान् "उपागत्य (॥ २॥
“ते हेता भिति।) तेषु "यामः शद्ध देवेष श्रन्वायन्ते९,
तादगोम् "रएधतम् द्धि मद्रेषु प्रवद्धेयाश्चक्रः । तेषु प्रवद्धिंतेषु
सत्यु असुराः केखन वापनात्पूवभा गिनः सन्तः ङषश्िबाडङ्ल्यात्९
हषन्तो यन्ति" ; किल केचन कष्टे खचरं वोजानि "वपन्तो यन्तिः ;
उक्तयोजाख केखन सस्यानि सम्यक् फश्ितानोति परस्पर सुच्चारयन्तः
परिणतानि सस्यानि “खनन्तो यन्तिः ; केचन लूनानि बौरिफलानि
श्टणणन्तः प्रहरन्तः, खले बलो वद्ाक्रमणएदिना स्तम्बाद्धान्यं ष्यक
९-- “ऋद्धिं देवाः चत्वा वथन्ते-इति र ।
-- “केचन वपात् पूवे डष्िनाल्यात्"-द्रति क ।
(द्व्य रना) ॥ प्रथमकार्डम् ॥ ` ३< ॐ
कवन्तः ; तथा श्रसुरद्े खलु क्षानपेकिता नौवारादयो सुङमुंडः
सवदा परिपक्रा रासन् ॥ ₹ ॥
तद्वै देवाना मिति । एवं वेरिषव्वख्रेषु सृण्डद्धेषु सक्छु “देवानां
मनसि “च्रागःः आ्रारूोत् । कथ मिति तदुच्यते- “श्रत श्रस्मात्
“ट्चुः-दति श्रतिक्रमाद्धेतोः ^दिषन्ः देषका्ंवा सुरसने “दिषतेः
देवस्य श्ररातौोयतिः शाचव माचरित्ु मिच्छतिः। एतत्
"कनोयः दन्न निष्टं खल् । श्रत" प्रदद्धेः सह कलशो न कायः
किन्त् “इदम् चछत्वतिक्रमलच्णं विच्छिन्नं कायम् (दतः' श्रस्मात्,
ददानो प्रटन्तप्रकारादर् श्रन्ययाः प्रकारान्तरेण समाहितात्मना
श्रसत्* भवेत् । “एतावन््माचम्” श्रवनृद्यध्व मिति परस्मर
सन्रुवन् ॥ ४ ॥
नते होचरिति। उक्ता च, "कट्धनेव श्रत्तमन्तयामरै-
"दूति" जिधित्य, तेषा सुक्रो वः “केनः दइतर्टेवेभ्यः “प्रयमानेवः
"यज्ञे यजन मङ्ग चक्रुः ४ ५॥
अय प्रायन्ये तेग्योऽवक्ञुप्ने सत्धाहइ-- “स हदाभिरिति। “श्रभिः'
पूवं "माम् एव भ्रयमम्ः दृष्टवन्तः, इदान ते प्रथमं यष्टव्याखेत्
"अद कुच स्थाने यज्ञे .भवानोतिः अ्रन्रवोत् । श्रथ तेनोक्रास्त
त॒ म्नि स्लस्थानात् “न च्यावयाम दतिः प्रतिञ्चत्य, खताङ्ान-
समये श्रनि" सस्यानात् प्रच्युतं न चक्रः। (तस्मात् श्रभ्मिः'
स्वस्थानार् “च्रच्यतः” श्रग्ठत् । “एवं” “यः” कोऽपि श्रग्नेरच्युतलप्रकार
जानाति, सोऽपि सखस्थानान्न च्यवत दरति उक्तायेञ्ञानफलम् ॥ ६ ॥
९-- “टत्वतिक्रमा देतोः"- इति ऊ । ग्-- पार्द रे. १.१० ।
द९८ ` ॥ प्रतपथत्राद्यणम् ॥ (श्प दन्ना० )
नते दवा इति। श्रय नते देवाः" श्रमः स्थानस्य पालन-
दाचिष्छात् खलतुमन्लणे “्रथिम्” एव प्रेरयामासुः । "सः तयेत्यङ्लो-
रत्य ल्नागत्य "उवाच च्राद-- “तव दृति) “वः यु्माकं
"यज्ञे “दवेषु मध्ये भागं बुद्धवानस्ि (दतिः। केन प्रकारेणेति
षष्टः, भ्रयमानेवः सतो युश्मान् "यच्छन्तिः-दतिः श्रन्रवौत् ॥ ७ ॥
“त ऋतव द्रति। श्रय सन्तृष्टाः ऋतवः, दे श्रद्ने ! त्वं "यन्ते
स्माकं प्रथमम् च्रविदः?; श्रतः (लाम् श्रस्मासुः मघ्ये श्रा
भजामःः-द्रति च्न्रूवनः। यत एव मतः शश्रभमिः' “कतुषु" भागं लब्ध-
वान् । “समिधो श्रग्म-““तनुनपाद्"-'्रग्र इडः" इत्थाद्याभजन-
भकारप्रदशनम्९ । उक्रायेन्लानं प्रशंसति- च्राभक्रो इवा दूति।
शरस्य क्षातुरदं समानः" इति स््नात्मानं नवाः कञित्पुरूषो श्यां
पुष्यत्यांः यत्पुण्यं कमे, दशेपूलवेमासादिकं करोति”, तचासावपि
भागवान् भवति; तया “एवम्” उक्तप्रकारेण श्रि ग्दतुष्वाभक्तः
ष्यो वेद" श्रेः श्रग्निमते, उक्रा्यंज्ञानसामर्थ्ेन यागस्यावण्यं
लाभादभ्रिमान् भवत्येव ; अतोऽस्मे खलु उक्रपकारोष्टाभ्निना सददिता
तवः”, “श्रोषधघोः' ब्रोदियवादिकाः सख-स्न-कालोचिताः पाकं
वन्ति । कथं पक्तव्या श्रोषधयः ? कियन्तः? दति, तचाड-
दरदं खब्वे मिति यद्यल्लोके परिदृश्यमानं, तदिदं स्वं मोषधि-
जात मित्ययेः ॥ ८॥
समिध इत्यादौनि पयाज-मन्त-परतौकानि। ते च मन्लाः तेण ब्रा
२, ५. ५ च्मान्नाताः, ते° सं २. ई. ९ विद्धिताच्।
( ईव्ध शब्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ३९ €
भयाजदेवतानां प्राथम्यं ब्रह्मवादिनां चोद्यञुखेन प्रण्सति-
“तद्ाडरिति । श्रावादनक्रमेणीव सर्वच यागो दृष्टः, शच कथं
वेलचष्य भिति तेषा माश्यः। तेदष्टं तत्कारणं दर्शयति-
“उत्तमान् होति । “हिः यस्मात् प्रयमभागकल्पनासमये “एनान्
उन्तमान्' चरमभाविन एव देवताः कल्ितवन्तः, पञ्चात् श्रप-
गतानां तेषां पुनरागमनाय यतो वः युम्मान् प्रयमान्
यजाम द्त्यन्रुवन् ; तस्मात्" उक्रविधं वेलचण्धं सच्जात भिति।
चेषा मावादनाज्तिमलं “देवा श्राज्यपा चरा वद-दत्यभि-
धानार्. द्रष्टम् ; श्राज्यपाः स्वल प्रयाजानुयाजदेवाः९ ॥ < ॥
रादि मध्यावसानेव्वनुषटेयाना माज्यभागप्रथानख्िष्टङ्द्यागाना
मभिदेवताकत्व मभिधात माद- ““वतूर्थनेति । चतु्ंप्रयाजेनैव
पुरा “देवाः दशेपूषेमासाख्यं “यन्नम्ः श्राश्चा, (तं पञ्चमेम
समस्थापयन्' ; ल यष्टव्यान् देवान् क्रमेणोदिश्य सखाहा-
छतल्ात्र । “यदत ऊद्धः "यज्ञस्य च्रवशिष्ट माज्यभागाद्यस्ति, ^तेन
स्वगे लोकं समास्नुवतः ॥ ९० ॥
न्ते स्वगं मिति । श्रस्ुरेग्यो राचसेभ्यश्य तेषाम् शश्रासन्गगत्ः
९-- २८ ष्ट ९५ पर दर्व्यम् |
र-- ९२ ° टलौया टौप्पनो बद्धव्या ।
इ-- लद्यथा- “खा भिम् । खादहा सोमम् । सखाहाभिम् । खाद
प्रजापतिम् । खाह्ास्रीषोमो । खादहेन््राप्म । खाद्ेन््रम् । स्वाद!
मद्ेन््रम् । सखाष्टा देवा अनज्यपान् । खादामि होचा जुषाणः।
च्छ व्याज्यस्य वियन्तु ( यन्तु )"7-द्रति पच्चमप्रयाजमन्लः। तेर
न्रा° द. ५. ५.५ ।
8०० ॥ ष्रातपयन्राद्ययम् ॥ (ध्र दृत्रा०)
निरोधात् भोताः श्रासन् ; तत्परिदाराय रच्ोहन्तारम् श्रथः
"पुरस्तात्" परवेभागे र्सां बधाय स्थापितवन्तः । तया मध्ये,
पाञ्च, श्रि मेव रच्लोदन्तार चक्रः ॥९१॥
““ख्ञ॒यद्येनानिति । श्रतः कारान् सः" रच्ोहाः ्र्चिः', स्वगं
प्रति गच्छतः “एनान्ः 2देवामस्ुरराच्ठसांख “पुरस्तात् प्रवंदेशे
^आचिसङ्खुन्' शआ्रासङ्गं प्रतिबन्धम् मेच्छन् (तानि अ्रसुरर््वांसि
चायदहतवान् । एवं मध्ये, पञ्चाश च ॥ १९॥
"तयो एतेष दति । श्रच सर्वचा्िभिरादिमध्यान्तस्थितेः
रचिताः खगंशोकं प्राप्ताः यथया दे वाम्तयेवेदानोन्तमोऽपि यजमानः
चतुग प्रयाजेन यज्ञं स्वाधोनं कृता पञ्चमेन समाप्य तदूष्वे-
भाविना श्रसंस्थितेनावग्िषेन यच्चेन पुरस्तान्म््ये पञ्ाच्चाञ्चिनेव
यन्ञविघातकान् घातयित्वा निर्वाचं स्वगे मश्नुते ॥ ९२॥
शरग्रेः पुरस्तान्मध्ये पथा स्थापनप्रकारं दशेयति- “ख यदा-
म्रेय मित्धादिना। सोम्यस्याप्याज्यभागश्य सम्भवात् “श्राग्रेयम्"-इति
विगश्रेषितम् । प्रथमम् ज्राञ्यभाग माग्मेयंः शतवान् यजमानः,
स्गप्रात्तिसमये श्रनि मेवः रचोहनमनाय पुरस्तात्" रतवान्
भवति । अनेन प्रयम माप्मयाख्यभागं कुर्यादिति ह भ्यते । एव
माप्ेयेनाष्टाकपालयोगेन अरिं मध्यतः कुरूते। श्राग्मेयेन
ख्विष्टशता च पश्चात् ॥ ९४॥
चिष्वपि यागेष्वाभ्नेयत्वकर णस्य प्रयोजन माईइ-- “स यदेनं
षुरस्तादिव्यादिना । एतत्प वेवा क्य व्याख्येयम् ॥ ९ ॥
गी णण. ममम कि
१२-- इदेव दाद शकग्डोव्याख्या द्रष्टव्या (8 पं) ।
( दच्छ° र्त्र) ॥ प्रथम काण्डम् ॥ ४०१
"ख॒ एवं सर्वतोऽपि भिगुप्यमानः”- दति९ यदभ्चिरच्ण सुकम्,
तत्प्रशंखनाय कञ्चिद् दृष्टं प्रयोजन माद- “स यद्येन मिति। “खः
“अनुव्यादारोः निन्दकः, "एनम्" श्रश्चिना रचितं यजमानं यञ्ञस्यः
"पुरस्तात्" प्रवेभागे “चनुव्या रेत्" वेकल्यविषयं वाक्यं रयात्, नं
निन्दकं श्रतिः स यजमानोऽपि न्रूयात्”- “मुख्या मान्ति
मारिग्यसि,- श्रन्धो वा बधिरो वा भविय्यसौति”। एषैव सुख्या
श्राल्तिरित्याद-- “एताः अन्धबधिरादयः । ज्वरशिरोव्ययादि-
तात्कालिकौ मान्ति मपेच्छय एतामां मुख्यत्वम्? ॥ १ ई ॥
"यदि मध्यत इत्यादि । स्पष्टम् ॥ ९॥
“"यद्यन्तत इति । “क्तप्र श्रविलम्बितस्वकाले गमौ प्रतिष्ठा
रितो (दरिद्रः सन् “सुं लोकः स्वगंम् “एव्यमि'-“दतिः। अचर
स््रगेस्य नागशात्मकलात् “श्रसुंल्लो कम्'-इत्येतदस्माललो कात््रच्युतिमानन
पर्यवस्यति । कि मेव मभिघानमाचेणफ तथाविधा श्रसुखप्रा्िः
सिद्धा स्यादित्याशङ्कोक्तम्- “तया देव स्यादिति। उकक्रप्रकारः
स्याटेवेत्ययंः । यस्मादेव मवश्य फलम्, "तस्मात्: “्रनुव्यादारोव
न स्यात्" यच्ञस्य निन्दको म भवेदिति विधिः।
उक्तान्ञं प्रशंसलि-- न केवलं यष्टेव; श्रपि तु “एवंविद्?
रपि स्वदूषकात् सयं “परः उत्को भवतिः। श्रयवा एवं
वेदनाथां तात्पयेवान् भवेदिति श्राख्येयम् । तस्माद्ाज्यभागादोना
माग्रेयत्वकरणं प्रशस्त मिति तान्प्याधैः ॥ १८॥
प्रयाज एव किञ्चिदेदि तव्य मित्याद्-- “संवत्सरः हेति । शप्रयाजेः"
। २८9 9, ५ ० | +न चऋस्मन्मते तु “मुख्याः सुरवम्र्टन्तोधा
1
४०द्द् ॥ ण्रतपयत्राद्यगाम् ॥ (शप्र त्राः)
माघनेः साध्यं जयन्" संवत्सरं खल (जयति । जितप्रकारः पूर्वा-
ध्याये देवाश्च वा श्रसुराखेत्यच ““छल्नसवत्सर प्राजयलन्नित्या-
दिमोक्रः९। यः “श्रस्यः संवत्सरस्य दाराणिः जानाति, “सः
खल्वेव “एनं संवत्सरं “जयति, नानमिन्ञः । “यान्” प्रयाजान्
“अन्तरतः मध्यतो "हिः "नः व्यवजानाति। ^तेः च ययाः येन
प्रकारेण “स्यः उपकारकाः भवन्तिः, “सः' शरनुषटाता "तैः गद्य
मारीरनुेयैः प्रयाजः “किं कूर्यात् किं साधयेत् । “संवत्सरः
यदेकंकं तत् चयिष्ण, यत् “स्वे' तद परि च्छदात् तावत् “श्रयिः ।
एतत्परिन्ञानेन च सुक्तः, तत्फलभग्दतं पुण्लोकख, उभावपि
"अच्यो? भवतः ॥ १९९
अय शआ्राज्यद्रव्यं प्राजापत्यतेन पभरशंभित्ु माद- ""तदाङरिति।
भरजापतेः सकलदरेवतासमच्छात्मकत्वेन श्रय मसाविति निवेक्त मश्च
क्यत्वाद् निरक्रत्वम् ; चलो आव्यानि प्राजापत्यानोति च्नयात्"।
पङतिभेदटेन बडङ्कवष्वनम् ॥ |
प्रजापतिश्ब्टस्या्न विवचित मये माद- “तानि डेति।
तानि एतानिः प्रयाजादियागसखाघयनद्रव्याण्याज्यानि 'यजमान-
देवत्यानि?। “एवः-कारेणण प्रखिद्धः प्रजापतिरपोद्यते। एतदुप-
पाद्यति-- “यजमानो दौोति। इतरेषा मपरोऽस्त्येवेत्याश्ङ््ाडद-
"एतेनेति । खलिजां द चिणणदिद्ानेन पालनात् प्रजापतित्वम् ;
'चऋलिजः" त्तु “एतेनः नियुक्ता एव यज्ञं (तन्वते स्व-स्व-भागं
विस्तारयन्ति । तदेवाद्- “लं जनयन्तौति । (तः यत्नम् ॥ ९२० ॥
९-- इद्र ए० द पर, द्र एर रपर ; रदर<ू ए०,९४ पर|
॥.2
( € टता) ॥ पथयमकाण्डम् ॥ ` ७०द्
दद माज्यं यजमानरैवताकलत्ेन प्रशस्तम्, | श्रतस्तनोपस्तरणामि-
चारण्णदि कन्तेव्य मित्याद-- “ख श्राज्यस्सेति । खः" श्रघ्वयैः
“च्यस्य शअपस्तोयः पुरोडाश्रस्थापनदेग्र माच्येनास्ततं रत्वा,
“ड विषः विः, पुरोडाशादि “डदिरवदायः, श्रवन्तस्य “च्राज्यस्यः
"उपरि" श्राज्यम् “श्रभिघारयति'। सेषाः उपस्तताजिघारिता
शच्राज्येन मिखाः सतौ शआघ्वयुणा इटयते" । श्राज्यस्य यजमान-
देवताकल्स्य प्रतिपादितत्वात् "यजमानेन एव मिश्रा हहयतेः ।
यत एव मत श्राज्येनोपस्तरणएणाभिघारणं छत्वा जडया दित्ययेः ॥
उक्तार्थन्ञं प्रशंखति-- "यदि डेति। "यया डेव यथेव ख्
“शन्ते सदः सदसो देवयजनस्य सन्निधो दष्टः साङ्ग स्यात्",
"एवम्? आआराज्यस्य यजमानदेवत्यत्वप्रकार जानतो यजमानस्य दे शा-
न्तर स्यस्यापि “दष्टं भवतिः, वचवघानदोषो नास्तोत्ययेः ॥
न केवलं विप्रकषेदटोषाभावः, किन्त वेकल्छदोषोऽपि नास्तौ-
त्याह-- “यद्यु हेति। शच एतदेवं वेद्”, खः "पापम्" श्ङ्गभवं णादि-
लच्वणं "यदिः “बह श्रपि' छ्र्यात्, ख "यज्ञात् साङ्गात् नेव
'वदिरद्धाः वाद्यो (भवतिः । अथवा उक्रायंज्ञानेन बह्पापोऽपिर,
यन्नाधिकारो भवेदित्यथेः ॥ २२९॥६॥[६. १९.)॥
१-- “पापः, पातापेयानां, पापव्यमानोऽवाखेव पततौति वा, पापद्य-
तेवा स्यात्?-द्रति निरु ५.९१. २। पुगः “न पापासो मनामहे
(चट० सं ° व. 8. ३७, ई.) इ ति-मन्लस्य व्याख्यायाम् “न पापा
मन्यामहे > > >< स्त्यस्नासु ज्रद् चयं मध्ययनं तमो दानकर्म
तयबिर्वोचत्'?-इति च तज्रेव द. ५. र
॥ प्रत प यन्रद्छययम् ॥ (४ इत्र)
दति ओौसायणाचायंविर्विते माधवोये वेदायप्रकाे
माध्यन्दिनिग्रतपयननाद्यण्माय्ये
प्रयमकाण्ड षष्ठाध्याये प्रयमं ब्राद्यणम्ः ॥
॥ इति प्रथमकाण्डे चतुथेप्रपाटकः समाप्तः, ॥
^“प्रयाजानुमन्लणम् (३, ३. २.) ”"- इत्यादि-कातौय-वचनानौद
पर्यांलोचखानि ।
इत उत्तरं क-पुर्तके ““काग्डो ९९ॐ-द्रति, -पुस्तकेऽपि
लयेव, ग-पुस्तके “कण्डिका ९,२९-इ ति, घ-ख-एुस्तके त्व सम्पूर्गे,
च-पुस्तकेऽस्त्येव “क ण्डिकासद्या ९२९?इति । तच त्रा०्
कण्श्द, ब्रा० कर्न; त्रान् क्र, त्रा-४ क०्र४, त्रा०४
कर्, ब्रान्द् करर, सङ्भलनया २ इति सिद्धम् ॥
( ० न्रा) परथमकागडम् ॥ ४०४
अय
पञ्चमप्रपाठके प्रयमं ब्राद्धुणएम्,
रपि वा
षष्टाध्याये दितोयं नाद्यणम् ।
॥ हरिः ॐ ॥ `
यज्ञन वै देवाः । इमां जितिं जिग्युर्येषा मियं जिति-
स्ते दोचः कथं न इदं मनष्यरनाभ्यारा दय स्यादिति तं
यज्ञस्य रसं धोत्वा य॒था म॒धु मधुक्तो निद्घयेयुव्विदुद्य
यन्न यपेन योपयित्वा तिरोऽभवनुय य॒देनेनायोपय-
स्तस्मायपो नाम तदा षो मनुञ्चत मास ॥ १॥
यज्ञन ह वे देवाः। इमां जितिं जिग्युयषा मियं
जितिस्ते दोचः कथं न ऽइदं मनुष्यरनभ्यारोदय
स्यादिति ते यज्ञस्य रसं धौत्वा यया सुधु मधुतो
निङयेयुव्विदुद्य यज्नं युपेन योपयित्वा तिरोऽभवन्तिति
त मून्वेष्टु दभिरे॥२॥
तेऽ्वैन्तः श्राम्यन्तशेरः । श्रमेण इ स्म वे तदेव
४० " ॥ शतपयत्राद्यणम् ॥ (४प्र० रत्रा)
जयन्ति युदेषां जय्य^ मासऽषयश्च तेभ्यो देवा चैव
प्ररोचयाश्चकरः स्वयं वेव दधिरे प्रेत तुदेष्यामो य॒तो
देवाः स्वगं लोकः समुाञ्चवतेति ते कि प्ररोचते कि
प्ररोचत ऽइति चेरूरुत्पुरोड़ाश मेव करम्ब भूत्वा सुष्यन्तं
ते इ सुव्वे ऽखव मेनिरेऽयं व्वै यन्न ऽदति ॥ ३ ॥
ते दोच्ः। अश्धिभ्यां तिष्ठ सुरस्वत्थे तिषठेन्द्राय
तिष्ठेति स॒ ससर््ेवाञ्चये। तिष्ठेति ततस्तस्थावस्मये
वा ऽअस्थादिति त॒ मद्यावेव परिषद्य सव्वदत मजदव-
राहतिदि देवानां तत ऽर्भ्यो यन्नः प्रारोचत त॒ मसल
जन्त' त॒ मतन्वत् सोऽयं परोऽवर यन्नो ऽनूच्यते पितैव
पुचाय ब्रद्य्वारिणे ॥ 8 ॥
स वा ऽरभ्यस्तत्परोऽदाश्यत् । य॒ रुभ्यो यन्न प्रारो-
चयत्तुस्मात्परोदाशः पुरोदाशो इ वे नामेतद्यत्परो-
डा ऽइति सु ऽरखुषु ऽउभयुचाच्य॒तु ऽआद्ययोऽष्टाकपालः
पुरोडाशो भवति ॥५॥
सन् पौखमासटं हविः! नामावास्य मग्नीषौमौय
°युज्यः-द्रति च डा०-वेवरेग दृष्टः पाठोऽश्ुद्ध खव ।
"मास चटषु यखख'-दइति ग । { “दध्िरे-दति क ।
^ते छो चुरुश्धिभ्यां-दति ग । खव मिद्धोत्तसचापि सवंच।
'ससर्पुवाञ्नये'-डति च । ¶ भमुष्टजन्त'-इति च ।
~ 2 ~~ नैः
( दशन रत्रा ) ॥ प्रयमकाणग्डम् ॥ ४०७
ऽख्व॒पौखमासई हविः सान्राख मामावास्यं यज्ञ
ऽखवेषु ऽउभयचावक्लुप्तो नेयक्नादटुयानौति न्वेव पुरस्ता-
त्पौखमास॒स्य कियत ऽरुवुम्बा*मावास्यस्येतन॒ तद्य॒स्मा-
टच क्रियते ॥ € ॥
य॒द्य॒ ऽन सुपधावेत् । इश्या मा याजयेत्येतयेव
याजयेद्यत्कामा वा ऽखत मषयोऽजडवः स॒ ऽर्भ्यः कामः
समद्यत यत्कामो हद वा ऽरुतेन यज्ञन यजते सोऽस्म
कामः सुग्डद्यतें य॒स्य वे कस्ये च देवताये दवि द्यतेऽप्मो
वै तस्ये जुच्त्यद्ना ऽउ चेच्ञोष्यन्तस्यात्कि मन्यस्ये देवताया
ऽदि शेत्तस्मादम्मय ऽणव1 ॥ ७ ॥
अभ्निर्ववे सर्व्वा देवताः। अग्नौ हि सुव्वाभ्यो देव-
ताभ्यो जुति तद्य॒था सुव्वां देवता ऽउपधावेदेवं तत्त्
स्मादग्मय ऽर्व ॥ ८्ा॥
अभिव्व देवाना मद्धातमाम् । यं व्वा ऽअ्खातमां
मन्येत त मपधावेत्तस्माद्यय ऽख्व ॥ < ॥
अ्िव्वु देवानां खद् हदयतमः। य वं सद् हृदयतम
म॒न्येत त म॒पधावेत्तस्मादग्यय ऽखुव ॥ १० ॥
* (ख्व म्वाः-दइरति क, ग ।
{ «^ऽण्वु?-इति च; खव सिद्ोत्तसचानि सवच
¡ “श्रतम् ५००'-दइतोह च-पुस्तद्धे ।
^ ॥ णतप यन्राद्ध णम् ॥ ( ५प्रर रन्न? )
अभिर्व्वे देवानां नेदिष्ठम्। यं वै नदि मुप-
सत्तव्यानां सन्येत त सपधावेत्तस्मादम्मय ऽख्व॥ ११॥
स यदौष्टिं कुव्वौति । सप्तदश साम्िनौरनुनूयाद्-
श देवतां यजति तन्लौशिरूपं मृडन्वत्यौ याज्यासुवा-
क्ये स्यातां वाचघ्रावाज्यभागौ चिरगजो संयाज्ये ॥१२।१.
॥ इति पञ्चमप्रपाटके प्रथमं नाद्यणम् [€. २. | ॥
आग्रेयं पुरोडाशं विधातु माख्यायिका माह-- “यज्ञेन वा
दत्यादिना। पुरा किल दवाः धमां जितिम्' ददानः परि-
दृष्यमानप्रकारं सखगेजयं “यज्ञेन' एव साधनेन ( “जिग्धुः" )
जितवन्तः । ^ते" देवाः सेजितं स्वर्गस्थानं तुच्छैः मनुखेः "कथम्
्ररोडणणादं न भवदिति परस्पर सुक्ता, (यन्नस्य' रसं “धत्वा
पत्वा, "ययाः सरघाः “मधुः निःगेषेणणखाव्य गतसार भेव
परिग्रेषयन्ति, एवं “यज्ञं ( “विदूद्यः ) विदो कछला, तं यूपेनः
श्राच्छछाद्य तिरोदिता “श्रभवन्' । श्रतो योपन-साघनत्वात् यृपस्य
"यूप'-नाम सम्पन्नम्? । "तत् दवेः रुतं यन्ञविमो दनम् “चषोणणाम्
अरनु्त मासः षयो ऽन्वग्ररए्वन्नित्ययेः ॥ ९ ॥
९-- 'ययोक्तदेवतां परति दइ विङ्कन प्रद्यद्रव्यरूपः पक्रः पिद्विर्डः पुरोडाश
इ त्युच्यते?-इति सा० भा० (रे° ब्रा ९.९.९१.) ।
न्-- “यज्ञेन वै देवा ऊर्दः खगे लोक मायंस्ते ऽनिमयुरिमन्नो दृष्टा मनु-
व्याख चटषयखानुप्रज्ञास्यन्तौति तं वै यूपेनवायोपयस्तं यद् युपे-
ने वायो पयंस्तदयूषस्य यूषत्वम्?"-द्रति रे त्रा २,९१.१ ।
( दख रत्रा) पथमकाण्डम् ॥ ४०९
श्रनुखुतप्रकारं पुनरलुवदति°-- “यज्ञेन ह वे देवा दति। तं
यूपे यो पितं यज्ञम्, कषयः “श्रन्वेष्ुम्' अन्वेषणे मतिं स्त्वा, (॥२॥
"“तेऽच्न्त दति ।) तदन्वेषणन “च्रचन्तःः श्रन्वेष्टव्यं प्रूजयन्तः,
अन्वेषणप्रयाचेनात्मानं खेद यन्तः, इतग्ततः सं-"चेर्ः" । कथय मित्या-
शरद्धा द-- ““ख्रमेणति। देवा षय पूरवे जेतु शक्य मधरैर अमेव
"जयन्तिः ; श्रत: च्राम्यन्तश्ंरुरित्येलदुक्त भित्ययंः । अय तदेन्वेषणे
एतेषां देवा अपि रुच्युत्पादनर मच्ुबेन्,। तेऽपि स्वय मपि
तदथं मतिं कत्वा परस्यर यपं प्रगच्छन्तः । यस्मात् “स्वगं लोक”
द्देवाःः प्रान्नाः, (तत्? साघनम् “एष्यामः (दूतिः उनत्का (दद्
मन्वेषणं कायं ^कि प्ररोचते*) किं तत्र मतम्- किं तव मतम्
(द्रति ब्रुवाणाः "चेः । परिभ्रम्य च पुरोडाश्र मेवः। कूमेरूपं
एला, सप्पेन्तंः पुरोडाश्रम् “श्रा इत्? । न्रा" दूत्युपसगेजयुते याग्य-
€~
क्रियाथ्यादारः; त माजग्मुेवेत्ययः। ^ते सवं" अपि “ज्रयः कूं
एव श्रस्म्माभिरन्वष्टव्यो ग्यज्ञ दतिः निखिताः ॥ ३ ॥
९ -- ध्यनज्ञेन कै देवा इमां जिलिं---गतम्ाद् यूपो नाम । तदा ऋषौणा
सनुश्ुत मासः" - द्रव्यादि चाचेवोपरिद्टयत् (२. २. २. १९. १२.) |
२-- “"च्तय्य-जय्यौ प्चक्यार्थंः”- द्रति पा० खू० ६. श. ८१ ।
द-- शद्धुत्पादन?- इलि र ।
8-- बन्धनौ त्चिङ्कान्तःकछ तोऽयं पारो स-पुस्तके नास्ति ।
५--- (परिग्नाम्यः-दइति ज, भ्र ।
६-- ““च्छतुङ्ग मनपूपाङतिं क्रूभेस्येव प्रतिति मन्धसफमात्र करोति,
यावन्तं वा मन्यते'?-इति अपण स्रौ सू ९.२५ ७, ५।
52
७९० ॥ ्रतपयनाद्ययाम् ॥ (५प्रर शब्रा)
“ते होचुरिति ते डे यन्नावयव-पुरोडाश! त्वम् श्रश्ि-
भ्याम्? श्रथाय ( "तिष्ठ? ) खिति कुरू. मा पलायिष्ट इति
“चः । लयापि “सरस्त्ये तिष्ठ दति, द्धाय तिष्ट-दतिः
चान्रवन् । तस्मिन् सपति सति श्रग्रयें तिष्टेति ऊचुः । (ततः ख
स्थितवान् । ज्य ते रयं पुरोडाग्ोऽग्मये सित दति (तम्" श्रग्न्यथे
मेव परिग्णह्य, यथया देवतान्तर सम्बन्धराडित्येन खः “श्रग्रयेः एव
श्रस्थात्”, तया “सवं इत मजडवुः" ॥
कि मेकस्मै स्वस्यापि प्रदान मिति, तचा “श्राति
देवाना मिति। भियेति ओेषः। यतः प्रियस्य वस्तुनोऽसाकच्येन
प्रदान मजुचिलम्, श्रत: स्वद्ोमो युक्त दृत्ययेः। “लतः अर्मः
प्रद्ानात्कारण्णत् (एभ्यः कडषिभ्यो मनुस्येभ्यः श्रारोचतः रूचि सुद-
पादयन्। (तम्? “श्रषजन्तः उदपादयन् । “तम्” एव ( श्रतन्वतः )
शरङ्गकलापे विंस्तारितवन्तः । “सोऽयं यन्नः “परोऽवरम् श्रनुच्यते' ।
यया परभावः खन् कस्यचिदुपादिष्टः, सखन्मखादन्यस्योपदेशनात्
श्रय मेव “श्रवरः" पञश्चाद्भावौ भवति, तयानुक्रमेणोच्यत इत्ययः ।
तदेवा-- “पितैव पुचायेति । (न्रस्मचारिणेः उपनोतस्येव वेद्
वि्याधिकारान् न्रद्धचारिण द्रत्युक्रम् ॥ ४ ॥
श्रय पुरोडाशं नामनि्वेचनदारेण स्तौति- “खवा इति)
यतः "सः" करूमेरूपेणच्छननो मनुव्येद्टः, "तत्, ततः यागखमये
पुरः" पूवंस्मिन् काले यश्नसुखे “श्रद् श्यत्" फल मदापयत् । तथा
"यः पुरोडाशः “एभ्यः मनुव्येभ्योऽचं "यन्तं ॒प्रारो चयत्” । यस्मात्
९- “पराभावो?-दति ठ। २-- (तचः-दति न।
( श्वय रत्रा) ॥ प्रयमकाग्डम् | ` ४११
पुरोऽदा श्यत्, “तस्मात्? सखः पुरोदाशः'। वस्ततः “एतन्नामः,
"यत्" सरवेरिदानौन्तनैः “पुरोडाग्र दतिः व्यवद्धयते९ ॥
दत्थ मयेवादेन प्रशस्येदानोः तं विधत्ते ““स एषेति । “खः
देवेराच्चछाद्ितः, “एषः मनुवयेलेग्धः, “पुरोडाशः “श्राग्मेयः' अद्मि-
देवताकः९ । सः" (उभयच' दँ पौलेमास्यां च ( “च्रच्युतः" ) नित्यं
कन्तेव्यः “भवतिः ॥ ५ ॥
उभयसाधारण्य मेव स्थापयति- “सख नेति | पौणमास्यां भवं
"पौ खंमासम्, एवम् “श्रामावास्यम् । उभयात्मकस्यान्यतरत्वाभावान्े
डि प्रतिनियतेकदविषौ दति ते च्राद- “्रन्चौषोमौोय एवेत्या-
दिना । उभयचापि नियमेनानुतिष्टता मभिप्राय माद- “यज्ञ
एतरेष दति । यज्ञसाघनलात् (एषः पुरोडाशः “यज्ञ॒ एवः । स
उभयकालोऽपि नियमेन देवैः श्रयानिः-(ति'; उभयनावक्लृ्
मतिक्रम्य नेव गच्कानि। यदा श्रन्यदलुतिष्टानि, तदा नेत्
परिभयं भवति । “नेत्येष इदित्येतेन सम्मरयज्यते परिभये? दति
डि निवेखनेन खख्वभिप्रायेण "पोष्पेमासस्य', श्रामावास्यस्यः च
यागस्य पुरस्तात्" पवेकाले “क्रियते यस्माद्" दँ पौलेमास्यां च
यस्मात्कारणणाद कुष्ठो यते, “तत्” तत्कारणम्, “एतन्नु" उभयं निमित्तं
स्वस् ॥ ९ ॥ ट
१-- पा० ख ङ्. २. इर, =. र. दऽ । का वा० २.३९, २०२८।
य° वा प्रा २.४द्।
२ “सास्य देवता । अम्नेएक!?-दति पा० ख् ४. २. २४, इद् ।
इ- निख० ९.२. ध् | (सवतो भयं परिभयम्- द्रति तर्रत्तिः।
४-- ^“ भ्यन्न ख्व । स उभयकालोऽपि तयोः पुवंकाजे कियते?-इति ढ।
४९१२ ॥ . प्त पयन्नाद्छण्म् ॥ (४५८० शत्रा)
अरस्य एवादरेयस्य' ऋद्धि फलायं एयक -प्रयो क्तव्यता माद-- “यदु
इति । “एनम्' श्रष्वयम् । “एतयैव श्राद्येयेश्यैव । “यत्कामा वा
दू्नि। पुरा “एतम् च्ाग्मयाष्टाकपालपुरोडाशम् “चछषयः यं काम
मपेच्छ च्रजदवुः” श्रन्व तिष्ठन्, "एभ्यः" "स कामः" सम्टद्धोऽभ्ठत् ; अत
ददानो मपि यः "एतेन यजतेः, “श्रस्मेः रपि "स कामः" भवत्येव ।
यत्सम्बन्धादष्टाकपालेष्टिरेवंविघधमस(मर्थ्याऽग्चत्, त मभि बहधा
प्रशंमति- “यस्ये वै कस्ये चेत्यादिना । यां काञ्चिदेवता सुदिश्य
अन्यसोमादि दविः" “गण्यते, तत् “अप्नौ" एव “ज॒द्तिः, नान्यच ;
श्रतः स्वे वा सवेस्य ( श्रद्माऽउः) श्रग्मावेव 'डोव्यन्ः यदि भवेत्,
तदि किमर्थम् “श्रन्यस्येः इन्द्रादि-^देवतायेः अरसुष्या दृद भिति
"आदि गेत्” ; "तस्मात्" श्रद्मौ दोमस्यावश्यकलात् शश्रद्मये' एव हो मः,
प्रशस्त दति शषः ॥ ऽ ॥
दरतोऽप्यम्मय एव प्रदान य॒क्र मित्याद-- ““्र्चिवां दति।
उक्प्रकारेणए श्रप्रावेव स्वंदेवतायेदवनात्तदु पघावितलात् "सर्वाः"
'अञ्चिःः एव । "तत्" तस्मात् सवंदेवतो पधावनात् यद्भवति, तदग्ने
उपधावनेनेव स्यात् । “तस्माद्य एवः हविरादेशः प्रशस्तः ॥ ८ ॥
“रिव देवाना मिति। किं यया लोके यम् “श्रद्धातमाम्'?
्रतिग्रयन भ्रत्यत्तफलदं रन्येत, (तम्' एव “उपधावेत्, घव मयरः
प्रत्यचरटेवत्वात् ्रभ्रय एव'॥ < ॥
९-- “स्या खा्रेये्धेः??- इति = ।
र-- “अद्धा'-इत्धव्ययम्, सत्यनामसु पठितम् । निघ रे. ९०. ४।
दद्ोत्तरचापि बड्छच र. २.९. २५; २. २. ४. २९ ।
( दव्छ° रत्रा) ॥ पथम काण्डम् 8४२९
तया इतरदेवलाभ्योऽम्मरेव शोभनं प्रसादाय ग्डद्ददयत्वात्,
म्रत्यच्चद त्वेन स्मोप एव सेव्यत्वाचच ्रग्रय एव" होमो यक्त
दत्या द-- “्रद्चिवें देवानां ष्टदुदद्यतम दति, “श्रथचिवें देवानां
नेदिष्ठ मिति ष ॥१९१०॥ १९२९ ॥
श्रय ष्रयकू-प्रयोक्तव्याया श्राग्चयेष्र्वेगेषिक मङ्गजात माद
“ख॒ यदटरोत्यादिना । यदिः ्दषश्ि दभप्रणंमासात्पु थगेव "कुर्वतः
“स सामिघनोः सप्र गानुन्रूयात्', तथा प्रधानदेवता उपांश्ए यजेत ।
तत्” उपांइ्लवं काम्येष्टिरूपं खल् ; उपांश्ए काम्या दृष्टयः क्रियन्ते
दति? । एवं मूर्धन्वत्यः" ““अभिमूषा, सुवो यज्ञस्य'"-दत्येतेर मूर्ध
शब्दवत्यो, प्रधानस्य याज्ये खिष्टशृद्याज्यापुरोनुवाक्ये ; “विराजौः
विराटर॒क्न्दस्के “म्रद्धो श्रग्र, दमो अद्म" दत्येतेः भवतः" ॥९२॥
९॥ [&€. २.।॥
दति श्रौसायणाचायविरचिते माघवये वेदायप्रकाशे
माध्यन्दिनिश्रतपयन्राद्यणभाय्ये
प्रथमकाण्डे षष्ाध्याये दितौयं नाद्यमणम् ॥
९-- पुरस्ताद् (३.५.२०. ए० २९द६्) चष्यवयम् |
२--- “वयस्यासु मरन मतुप्??-दइति पाग सख ४. ४. १२८७ ।
इ-- वा० सं १२. २.४ (इ. ९२.), १५ ।
8--- वान्सं° ९.७, रू ( तेन्सं० 9. €. ५.११.) तेन्सं० ४, 2. १.२. २९ ।
५-- संयाज्य श्रन्दार्थस्त्वेव माह सायगयः-- “खिदटसत्सम्बन्धिन्यौ याज्या-
नुवाक्ये इत्यथ." -इलि रे न्रा ९. ९. ५. भा०।
४२१ ४ ` ॥ ण्तपथयन्राच्छयम् ॥ (भरप्रर रत्रा)
म
त्वष्ट ॑वै पुचः। विशीर्षा षडक्ष ऽआआस तस्य
चोण्येव मुखान्यासुस्त्य॒देवु रूप ऽन्चास त॒स्मादिच्ु-
रूपो नाम ॥९॥
तस्य सोमपुान मेवेकं मुख सास । सुरापाण सेक
मन्यस्मा ऽ्रष्नायेकं त सिन्द्रो दिदेव तस्य तानि
भ्णेषुणि प्रचिच्छेद ॥ २॥
स यत्सोमपान मास । ततः कपिज्जलः सम॒भवत्त-
स्मात्स बभ्रुकु ऽदव बभुरिव हि सोमो राजा॥३॥
अय य॒त्सुरापाण सास । तुतः कलविङ्कः सुमभव-
नलस्मात्सोऽभिमाद्यत् क ऽइव व्वदत्यभिसाद्यन्निव हि
सुरां पौत्वा व्वदति ॥ ४ ॥
अथ यदन्यस्मा ऽष्नायास। ततस्तित्तिरिः सम-
भवत्तस्मात्स व्विश्वुरूपतम ऽइव स॒न्त्येवु छतस्तोका ऽइव
त्वन्मधुस्तोका ऽइव त्वत्पखेघाश्ुतिता ऽख्वुई रूपु भिव
हि* स तेनाशन सावयत् ॥ ५॥
स त्वष्टा चकोध। कुविन्मे पुच मवधौद्ति सो-
ऽपेन्द्र मेव सोम मुज स युथायःः सोमः प्रसुत ऽरव
मुपेन्द्र ऽरुवासु ॥ € । |
५८ऽख् व् रूप दिः? द्रति च
(ईपण रेत्रा० ) ॥ परथमकाग्डम् ५ ४२.४५
इन्द्रो इवा ऽईष्ाश्वके। इदं वे मा सोमादन्तये-
न्तौति स युथा बलोयान॒बस्लौयस ऽखव मनुपडत ऽरव
यो द्रौखकलशे शुक ऽछास तं भक्षयाश्चकारस॒द्ेनं
जिदिध्सु सोऽस्य च्विघङ्केव+ प्राणेभ्यो दुद्राव सुखाज्खै
वास्य नु दृद्रावाथ सुव्वेभ्योऽन्येभ्यः प्राणेभ्यो द्रवत्तददुः
सौचामणौतौष्टिस्तुस्यां त्याख्यायते यथेनं देवा ऽअभि-
षज्यन् ॥ ७ ॥
स त्व॒ष्टा चुक्रोध । कुविन्सोऽनुपह्हतः सोम म॒बभस््-
दिति सु स्य॒ मेवु यज्ञवेशसं चक्रे स यु द्रोणकल्लभ्रो
शुकः परिशिष्ट ऽस तं प्रवत्तेयाच्चकारेन्द्रशचुव्वद् स्वेति
सोऽचि मेव प्राप्य सुम्बभूवान्त॒रेव सुम्बभूवेत्यु हक
ऽआदः सोऽौषोमावेवाभिसुम्बथ्रुव सुर्व्वा व्विद्याः सुर्य
यः सव्य मन्नाद्यः सर्व्वा ओरौ ॥ ८ ॥
स यदुत्तमानः सस॒भवत् । तस्माहचोऽय यदपात्सम-
भवत्तस्मादुदिस्तं दुनुख्च दनायुञ्चः सुतेव च॒ पितेव च
परिजणदतुस्तस्माददानव ऽइत्याहः ॥ € ॥
छथ यद्त्रवौडिन्द्रण्वव्वंदञस्वेति। तस्मादु डेन सिन्द्र
* ^व्विम्ववु'-इति क, ख । 1 शओौ"-इति क, “रौम्?-दति ख +
{ (्दनायुख'-दइति?- द्रति पाठः सा०-सम्मतः, डा०-वेवस्गा दृदटख ।
४२६ ॥ श्रतपथन्ना््मणम् ॥ (५प्र० रत्रा०)
ऽख्वु जघानुाथ य॒च्च शदु वश्चयटिन्द्रस्य शचव्वेचस्देति
शश्वद् इ सु ऽरवेन्द्र॒ महनिष्यत् ॥ १० ॥
अथ यद्जवौदस्वेति। तस्मादु ह स्मेषुमाच मेव
तियंडः वद्खत ऽदषुमाचं प्राङक्हो ऽवैवावर समुद्र
दधावुव पुवः स यावत्स ऽञ्रास सुदेव तावदन्नाद्
ऽस ॥ ११ ॥
तस्म इ स्म पूर्वाह्न देवाः। ्रश्न मभिहरन्ति
मध्यन्दिनि मनुष्या ऽअपराह्कं पित॒रः ॥ १२॥
स॒ वा ऽडन्द्रस्तयव नुत्तश्चरन् । अघ्मौषौोमा ऽउप-
मन्लयाच्चक्रऽग्रोघोमो यवं वे मम स्थो यवयोर
मस्मि न य॒व॒योरेष किञ्चन कम ऽदइमं दस्य व्वद्धयथ
ऽउप मावत्तथा मिति॥ १३॥
तौ दोचतुः। कि मावयोस्त॒तः स्यादिति ताभ्या मेत्
मन्नोषोसौय मेकाद् कपालं पुरोडाशं निर वपत्तस्मा-
द््ोषोसौय ऽखुकादश्कपालः पुरोडाशो भवति ॥ १९ ॥
तातेन सुपावरततुः । ताव॒नु सव्व देवाः परेयुः सर्व्वा
व्विद्याः सव्वं य॒ शः सव्व मन्ना सर्व्वा शमेस्तनेषटेन्द्र
ऽखुतदभवद्यदिद सिन्द्र रष उ पौखमासस्य बन्धः स यो
हेवं व्विद्धान् पौखमासन यजत ऽर्ताःः हैव श्यं
गच्छत्येव यु शो भवत्येव मनादौो भवति ॥ १५ ॥
( च्छ रत्रा) ॥ प्रयम क! ण्डम् ॥ २.७
तदेव खलु हतो व्वृचः। स युथा इतिच्धिष्यौल
ऽण्वः संलौनः* शिश्ये युथा नि्धुतसक्तभस्तेवः
संनौनः! श्ये त सिन्द्रोऽभ्यादुद्राव हनिष्यन् ॥ १६ ॥
सु दोवाच। मानु मे प्रहार्षौस््वं वै तदेतच्यसि
युदहं व्येव मा कुरू! मासुया भ्रुव सितिसवे मेऽन्न
मेधौति तथेति तं दधान्वभिनत्तस्य य॒त्सौम्यं न्यक्त सास
तं चन्द्रमसं चकाराथ युदस्यासुय सास तनसा: प्रजा
ऽउद्रेणाविध्यत्? तस्मादाइव्वै् ऽख्व त॒ यन्नाद्
ऽचासौद् उच ऽरतर्हौतौदः दि यदसुावापूयते.स्सादेवे-
तस्लो कादाप्यायतेऽथ य॒दिमाः प्रजा ऽञ्ुषटन मिच्छुन्ते-
ऽस्मा ऽखुवेतहचायोदराय बलि दरन्ति सयो डेव मेतं
व्वुचच मन्ादःं व्वेदानादौो डेवु भवति ॥ १७ ॥
ताऽउ हेता शेव॒ता ऽऊचुः। या ऽदसा ऽअघ्रौषोमा-
वन्वाजम्मुरप्नौपोमौ युवं वे नो भूयिष्ठभाजो स्थो
युयोवी मिदं युवुयोरस्सानन्वाभजत सिति। ॥ १८ ॥
*„ { (स्लोनः"-इति च पाठो डा०-वेवरेग दृष्टः । सं्लीनः, “संन्तोनः'-
इति वा च-पाढठः सा०-सम्मतश्छ।
[ “मा कुर्" इति सा०-सम्मत डा०-वेंवर्-दृष्टख।
$ “ऽउद् रे गायुध्यत्”-इति सा०-सम्मत इत्या डा०-वेवर्ः|
|| “भजत ऽङलि"-इति च ाग्-वेवरेय दृशः ।
53
४९८ ॥ .श्रतपयत्राद्ययम् ॥ (प्र णन्रार)
तौ होचतुः। कि मावयोस्त॒तः स्यादिति य॒स्य
कस्ये च देवतायै दविन्निव्वैपांस्तदां पुरस्तादाज्यस्य
यजानिति तस्माद्यस्ये कस्ये च देवताये हविनिर्व पन्ति
तत्पुर स्ताद्ज्यभागावम्नौषोमाभ्यां यजन्ति तन्तु सौम्ये-
ऽध्वरे न॒ पशौ यस्ये कस्ये च देवतायै हविनिर्वपा-
निति* दयन्रवन् ॥ १८. ॥
स॒ छाश्चिरुवाच । मय्येव वः सुवेभ्यो नुदतु तदोऽदं
मय्याभजासौति तस्मादभ्मो स॒र्वेभ्यो देवेभ्यो जुद्धति
तस्मादाहरभिः सवा देवता ऽइति ॥ २० ॥
य ह सोम ऽउवाच। समा मेव वः स्वेभ्यो जुद्धतु
तद्योऽदं मय्याभजासौति तस्मात्सोमः स॒र्वेभ्यो देवेभ्यो
जुदति तस्मादाहुः सोमः सुवा देवता ऽइति ॥ २१ ॥
थ यदिन्द्र स॒वे देवास्तस्थानाः । तस्मादाहरिन्द्रः
सुवा देवता ऽदन्द्रशरे्ठा देवा ऽडइत्येत् वै देवास्त्रधेक-
देवतया ऽअभवन्त्स यो डेवु मेतदेदेकथुा हव साना
श्रेष्ठो भवति ॥ २२॥
दयं वु ऽइदं नु ठतौय मस्ति। आद्रुष्चेव शष्काञ्च
यच्छष्कं तदाप्रेयं यदाद्रं तत्सौम्य समय यदिद दय
* इद्ध “इ विः"-पदं न दृश्यते च-पुस्तङ्गे ।
† “डन्द्रज्येष्छा"-दति पाठः सा०-सम्मत इत्याह डा०-वेवरः।
( ईच्छ° दत्रार) ॥ पयमकाख्डम् ॥ ` ७१९
मेवाथ* कि मेतावत्कियत ऽडइत्यभ्नोषोमयोरेवाज्यभागा-
वभ्रौषोमयोरूपाध्शुयाजोऽम्रौषोमयोः पुरोडाशे यदत
रखुकतमेनेवेद सवे माप्रोत्यय कि मेतावत्कियत
ऽइन्यन्नौषोमयोहवेतावतो च्विभूतिः प्रजातिः ॥ २३ ॥
सूय ऽख्वाम्रेयः । चद्रमाः सोम्यो ऽदरेवाप्ेयः रावि
सोम्या य॒ ऽखुवापूयेतेऽच्नमासः स॒ ऽआम्रेयो योऽपक्षौयुते
स॒ सोम्यः ॥ २४ ॥
छाज्यभागाभ्या मेव । खर्याचन्द्रमसावाप्रोत्युपारशु-
याजेनैवादोराे ऽआाप्रोति पुरोड़ाथेनेवाञ्चमासावाप्रो-
तौत्यु देक ऽहः ॥ २५ ॥
तदु डोवाचासुरिः । अज्यभागाभ्या मेवातो यतसे
वा यतमे वा इदे ऽआप्रोत्युपाधशुयाजेनेवातो यतमे वा
यतमे वा द ऽाप्रोति पुरोड़ाशेनेवातो यतमे वा
यतमे वा दं ऽआाप्ोतिः सुवं म ऽत मसत्सवें जितः
सुर्वेण व्वुच नानि सर्वेण दिष॒न्तं सुटव्यः दना-
नौति तस्मादा ऽरुतावत्कियत ऽइति ॥ २६ ॥
तदाहः । कि मिदं जासि क्ियतेऽमौषोमयोरेवाज्य-
= ~------------- ---==~---_
ज क
“मेवाप्यः-इति च । सोऽय मखद्धः पाठः स्यान्मुगाकरप्रमादजः।
† चच-पएस्तके*तु “यतमे वा यतमे वा डदे"-दइत्यस्य स्थाने ऽदो राजेः-दइति पाठः|
{ च-पस्तके तु यतमे वा यतमे वा दे ऽखाप्रोति"-दत्यस्य स्थाने ^ऽदडमासा-
वाघ्नोति?-द्रति पाठः|
४२० ॥ ्रतपयत्राद्यगाम ॥ (पप्र रत्रा)
स्याप्नौ षोमयोः पुरोडाशस्य यद्नन्तर्दितं तेन जामी
त्यन॒न इह त्ववुाजाम्याज्यस्येतरं पुरोड़ाशस्येतरः तदन्य-
दिवेतर मन्युदिवेतरं भवत्यच मनच्य जषारोन यजत्यच
मनुच्यच्चा यजति तदन्ध॒दिदेतर मन्य॒दिवेतरः भवत्यनेन
द त्ववाजाम्युपाभशाज्यस्य य॒जन्युचेः पुरोडाशस्य स
यदुपाःशु त॒न्प्राजापत्यु< रूपं त॒स्मात्तस्यानुष्टभ मनु-
वुपक्या स॒न्वाह व्वाग्यनुष्टुब् वाग्धि प्रजापतिः ॥ ₹७ ॥
रतन वुं टेवाः। ऽउपाध्शुयाजेन यं य ससुरा
स॒कामयन्त तु मुपत्स॒य व्व॒ज्रेण व्वषद्धारेणाघ्र॑स्तयो
ऽखुवष॒ ऽरुतेनोपाशुयाजेन पाश्ानं दिषन्तं माठव्य
मुपत्सय व्वुजण व्वषद्वारण हन्ति तुस्मादुपाश्शुयाजं
यजति ॥ र्ट ॥
स ना ऽच मनुच्य जुषाणेन यजति । तदुन्विमा
ऽअन्यतर्तोदन्ताः प्रजाः प्रजायन्तेऽस्थि गसि हि
दुन्तोऽन्यतरतो देतदस्थि करोति ॥ २९ ॥
अथच मनुच्यऽचखां यजति । तदुन्विसा ऽउभयतो-
दन्ताः प्रजाः प्जायन्तुःस्थि यगुस्ि हि दन्त ऽउभयतो
च्येतदुस्थि करोत्येता वा ऽदमा इय्यः प्रजा ऽअन्यतरतो-
दन्ताञ्चवोभय॒तोदन्ताख स यो हेवं च्विद्वान्नौषोमयो
प्रजाति यजति बहुहव प्रजया पश्रमिभ्वति । ३० ॥
( दव्य ° दत्रा° ) ॥ प्रयमकागण्डम् ॥ ` ४२१
वे पौखमासेनोपवत्स्यन् । न॒ सचा सुदित ऽदव
स्यात्तनेद् सुद्र मसुय लिनात्याहतिनिः प्रातं व मेष
ऽउ पौखमासस्योपचारः ॥ ३९१ ॥
स॒वं सम्परत्येवोपवसेत्। सम्प्रति खः दनानि
सम्प्रति दिषन्तं ख्राटठ्व्यःः हनानौति ॥ ३२ ॥
स वा ऽउत्तरा मेवोपवसेत् । स मिव वा ऽख्षु कमते
युः सम्प्त्युपवसत्यनद्वा वै सङ्कान्तयोयदौतरो वेतर
स्भिभवतोतरो वेतर सथ य ऽउत्तरा मुपवसति युथा
परा च्व साटत्त समि;ःष्याद्प्रत्यालभमानुई सोऽन्यतो-
चालत्येव स्यारेवं तद्य ऽङत्तरा मुपवसति ॥ २३ ॥
स वै सम्प्त्येवोपवसेद्। युथा वा ऽअन्धस्य दतु
सम्यिःष्यारेवं तद ऽउत्तरा मुपवुसति सोऽन्यस्येव छता-
नुकरोऽन्युस्योपावसायौ भवति तस्मादु सम्पत्येवोप-
वसेत् ॥ 2४ ॥
प्रजापतेह वे प्रजाः सखटजानस्य। पर्वाणि व्विसख्सुः
स॒वे संव्वत्सर ऽखव॒प्रजुापतिस्तस्येतानि प॒र्व्वा-
ण्य होराचयोः सन्धौ पौखमासौ चामावास्या चर्त
मुखानि ॥ २५ ॥
स व्विखस्तेः पव्वभिः। न॒ श्णक सहतु त॒ मतै-
इवियज्ने्टेव॒ा ऽअभिषज्यन्न्िदोचेणेवाडहोरावयोः सन्धौ
४२२ ` ॥ ग्रतपथत्राद्यणम् ॥ (प्र रत्रा)
तत्पर्व्वाभिषज्यंस्तत्समदधुः पौखमासेन चेवामावास्येन च
पौखमासौं चामावास्यां च तत्पर्व्वाभिषज्यंस्तत्स॒मदधुखा-
तु्म्मास्येरेवऽत्तंसुखानि तत्पुव्वीभिषज्छंस्तत्समद्धः॥ २६॥
स सुदिवः पुव्वभिः। इद् मन्ञाद्य मभ्युत्तस्थौ य॒दिटुं
प्रजापतेरन्रा्यः स यो दैवं व्विददान्त्सम्पुत्युपवसति
सम्प्रति हेव प्रजापतेः प॒व्वे मिषज्चत्युवति डेनं प्रजापतिः
स॒ ऽरुव मेवान्नादो भवति यु ऽर्वं व्विदुगन्त्सम्पत्युपवुसति
त॒स्माद् सम्प्रत्ेवौपवसेत् ॥ ३७ ॥
चुश्षषौ ह वु ऽर्ते यज्ञुस्य यदुज्यभागौ । तस्मात्पु-
रस्ताज्जहोति पुरस्ताद्गौमे चश्पुषौ तत्पुर स्तादेवेतचषटुषौ
दधाति तस्मादिमे पुरस्ताचक्षषौ ॥ डटः ॥
उत्तराद्खपर्वाद्ध देके। आग्रेय सुगज्यभागं जुद्नति
दक्िणाद्धपूवाद्धं सोम्य स॒ाज्यभाग मेतत्पुरस्ताचचश्षुषौ
दशम ऽइति व्वदन्तस्तुदु तदुाविज्ञान्ध+ भिव खवौपि इ
वा ऽआत्मा यन्नुस्य स य॒देव॒ पुरस्ताद्वविषां जुहोति
तत्पुर स्ताचुश्ुषौ दधाति य॒चो ऽरुव सुमिद्वतमं सन्यत
तदुाहतीजुंहयात्समिच्वदोसेनु छव सगद्धा ऽञ्राहु-
तयः ॥ ३€ ॥
स वा ऽचच मनृच्य जुषाणेन यजति । तस्मादिमे
"त दति विन््ञान्य'-इलिग
( श्र देत्रा°) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ` ४
ऽस्थन्त्सुत्यनुस्थिके चक्षुषो ऽ्राश्िषटे ऽश्रय यडच मनु-
च्यऽखा युजेदुस्थि देव् कुर्यान्न चुः ॥ ४० ॥
ते वा ऽर्ते। ्रग्रौषोमयोरेव रूप मन्वायत्ते
यच्छुक्रं त॒द्ाभ्रेयं य॒त्कष्णं तत्सोम्यं युदि वेतरथा य॒देव॒
छष्णं तदा्रेयं यच्छक्तं तत्सौम्यं य॒देव व्वौखते
त॒दाम्रेय रूपः शष्कं* ऽदइव हि व्वौशमाणस्याशिणौ
भुवतः शष्क भिव ्याप्रेयं यदेव स्वपिति तत्सौम्यु्ट रूप
मद्र इव हि सुषपुषोऽश्िणौ भुवत शश्राद्रं ऽव चि
सोम आजरसुई इ वा ऽअस्तिललोके चस्षुष्मान्भवति
सचश्षुरमुष्मिल्लोकेः स॒म्भवति यु ऽख्व॒॒मभेतौ चषषौ
ऽाज्यभागौ व्वेद् ॥ ४९॥ २॥
॥ इति पञ्चमप्रपाठके दितौयं जा दय णम् [&. ३.] ॥
्रम्रोषोमोय मेकादशकपालं विधातु माख्यायिका माद-
८८ = १ ८ ०१२ रे *
त्वुं वं युत इति । पुरा किल त्वष्टुः शिरस्य युक्रः
^ श्युस्कोव"-इति कर । † “ऽअस्मिन् लोके?-द्ति ख,
^ऽअस्सिल्लोके'-इति ग, “ऽख्धस्जिलोके'- दति च ।
† “स्मुश्िन् लोकेः-इति ख, “शमु श्धंल्लोक"- दति ग, “र मुद्धंलोक?-द्रति च।
९-- खत दारभ्याटमकग्ड़ीस्य-नदुाव^ इत्यन्तं य्रस्थजातम् पनः पश्चमे
कारडे व्यपि आतम् (५. ५. 9. २८.) ।
ष्-- “त्वष्टा, तू मस्त इति नेसक्तास्िकेवा स्याद् दौभिकमंणस्वच्ततेवा
स्यात् करोति कमेसा?-इति निरू° ८. .९०। एनस्ततरैव तत
४२४ ॥ प्रतपयन्राद्धययम् ॥ , (भप्र श्ना)
कञ्चित् “पुचः बश्व^ः। यतोऽय सुक्ररोत्या बहरूपः, शतः सः
“विश्वरूपः?-दत्यन्वयेनामा श्रग्दत् ॥ १ ॥
“तस्येति । “तस्यः भिर स्लयगतेषु सुखत्येषु मध्ये (एकं सुखं"
सोमपानं सोमः पौयते अनेनेति करणे च्युट्९ । सो मपानायाग्डन् ।
अन्यन्म॒खं “सुरापाणः सुरापानघाधनम्। “वा भावकरण्योः?-दरतिर
पत्वम् । शश्रन्यस््रे पानव्यरिक्राय श्रशनाय' भोजनाय “एकः सुख
मासौत् । "तं विद्रूपं दृष्टा, “दन्दः “दिदेषः देष मकरोत् । दषणं
तेत्तिरौ यके समान्नातम्- “स प्रत्यकं देवेभ्यो भाग मवदत्, परोच
मसुरेभ्यः-दति"। स कद्ध इन्द्रः (तानि चौण्पि शिरांसि
“प्र चिच्छेदः ॥ २॥ |
“ख ॒यत्ोमपान दति। तेषु चिषु मुखेषु मध्ये 'यत्' सोम-
पानाय सुखम्, (ततः' (कपिञ्जलः' पत्तो “समभवत्? । “क पिच्नलः
उत्तरम्-- ““माध्यमिकसवद्टेत्याड्छः । मध्यमे च स्थाने समाघ्नातः
(निघ ५. ४.२९.) । च्निर्ति शाकपूणिःः"-इति (१९) । “सवे
शल्िमता माचार्या देवद किर्दा च्तायगौ-पएक्ो दादश्ाना मादि-
त्याना मन्यम इ्येतिह्ासिकाः?-दलति च तद्भाष्ये प्यालोच्म् ।
दयुस्थाने खादिव्यनामसु चान्नातो निघरटौ (४५. €. <.) । “त तेतिद्धास
माचच्तते?- त्यादि नेरु्तं चाच्ालोच्यम् (निरू* ९२. १. १९०.) ।
१-- चिश्रिसे व्णेनं छतं सायणाचायेय ऋन्सं° ९म० शस रखुक्तारम्मे;
विर्रेषतस्तु “चिश्रौर्षीणं ०--° चितो ` गाः'-इत्यादौ बषव्यम्
(कट सं ०.८. ८; €<. ६) |
२-- पा० खू०° २,३२.९९७ रे- पाण स््० ८ 8, १२०।
४--ते° सं २, ५. ९. १ ।
( द्ख० रत्रा ) ॥ परयमकाण्डम्.॥ ४२५
कपिरिव नोष्ेः कपिरिव अवत ईैषत्पिङ्गलो वा-इति यास्कः९ ।
उक्रायविश्वासाय पक्चिणः सोमस्य च साम्य माह-- “तस्मात् स बश्नुक
दवेति॥ ठे ॥
श्रय यत् सुरापान मिति। तया कलविद्धनेऽपि शब्दयति,
श्रतः ततस्तदूत्यत्तियेक्ता ॥ ४॥
“श्रय यद्न्यस्मा दति । श्रयः पानात् “च्रन्यस्मात्ः अश्नाय
यत् सुखम्, (ततः तित्तिरिः"? । यतो बङरूपादनमच्कान्मखात्
सम्बभ्दव, च्रतः सोऽत्यन्तं बह्करूपवान्र दृ श्यते ।
कथं तस्य तथात्व मिति तद्भेयति- ““सन्त्येत्रेति । लच्छछब्द-
स्तव गन्द समानायेः, मवेनामसु विकल्येन पठितः । 'लत्' एकस्मि-
नङ्क “टतस्तोका दव" एतविन्दवः परिदृश्यन्ते । तथा त्वत्” एकच
रङ्गे मधोविन्दव दव । एतदपि कुत दत्यत आ्राद-- “पर्छषुः
चरकपच्ेषु “श्राखतिताः श्राच्चरं प्राप्ताः बहककूपाणि दृश्यन्ते ।
कार्यगतं वेरूष्यं तत्कारणेऽपि खम्भावयति-- (एवं रूप मिवः
१-- त थाद्ि-“य लुप्नतोपमान्यर्यो पमानौन्याचच्तते?- इत्यधिकारे (निर०
ङ. ४.२.) दद्टव्यम् । तच “कमनीयं प्रब्द पिञ्जयति वाः”
इलि च तच्छेषः ।
र२-- “तिस्तिरिस्तरुणात्, तिलमाचचिच इति वा!?-इति निरू २,४.२९ ॥
₹-- ख्वंविधेष॒ पदेषु प्रथमं मत्वर्थोयप्रत्ययेन भाव्यम्, ततो समासः;
छत र्व न कमेधास्यान्मत्वर्थोयो बज्छ्रौदि्धेत् तदर्थप्रतिपत्ति-
करः?- इति नाच विरष्यते।
४-- गर पा २.२.२९. (९.९. २७ स) ।
54
४२ ॥ श्रतपथत्रा्डागाम् ॥ ( ५प्र खन्ना)
छतस्तोकादिरूप भिव खलु “खः “तेन सुखेन श्रश्रनः जररम्
“श्रा वयत् श्रवतिष्र्च गत्यथेः९, श्रगमयत् ॥ ५ ॥
“ख ल्ष्टेति। एवं सुज्रशिरस्स ङिननेषु “ख त्वष्टा" श्रवा विन्द्रो मे"
पुज "कुवित्" बह्प्रकारम् “श्रवघोत्"-“दति' कुद्धो ग्डत्वा “च्रपेश्र
मेव इन्द्रेण विरद्दित मेव “सोम माजच्' । “सः च “सोमः व्यथाः
श्रपेष्धः श्रुतः, “एवं प्रदानेऽपि “श्रपेन््र एवः श्रभ्त् ॥ ९ ॥
"व्दृन्द्रो डवा दति। ख च “दृन्द्रःः (दइदम्ः एव सर्वेऽपि माः
"सोमात्? ववदितं कुवेत दति" विचायं, "ययाः प्रबलो दुबेलस्य
धन मननुन्ञात एवापर ति, “एवम् “श्रलुपह्हल एवः (द्रोणएकल्नश्रो र
शोधितं सोम मभवचयत् । “सः च भितः सोमः साव्य मप्राश्रुवन्
त॒ सेव जिस" दिंसितवान्, पोडा मकरोन् । ततः स्वतः
मासाद्यसुख्य-प्राणेभ्यः', सुखव्यनिरिक्रेभ्यः च्यतोऽग्डत् । श्रथ ककं-
स्वादिपदार्थंखूपेणए दख्तभ्यस्तेग्यः घकाशात् 'सोचामण्णौः सुचाम्णः
सम्बन्धिनो (दष्टः निष्यश्ला" | सोमे रखते, येन प्रकारेण त मिष्रं
„~ ---~---~ ~ ------ -- ---~~ ~~~ ~~~ = -~---~-~-~---- ~= ~~ -~--~--- ---~ ~~ --~--~
१-- ्षयति"- दति ज, भ्क, डा०-वेवरेया च चिषु पुस्तकंव दृटः ।
२-- धा०्पा० म्वा पर ० ।
इ-- गोण्कलश्ो द्ुममयः कलथ्चाकारो वैकङ्कतः सोमरसपाचविेषः।
च्छस्यो प्यव धारा यद्ध गरद्छन्ते। का० खौ ८.७. ५ स्० दशव्यम् ।
४--- ““सुचामा गोभिर् वचौः?-द्रत्यमरः ९. १. ४५। “तदेतत् सवं
माप्नोति यत्ते सौजमणयेसुते'?- इत्यादि वा" सं १६, २९ । तच च
“्घुरावन्तम् (वान सं १९. २२.)-इव्यादिमन्लेद्ीमो विद्डितः
(काण श्रौ ९९, ३. ८.) । नवा ख्तदयो न हिरण्य, यत्सौसम् ;
नस्त्नौ न पुमान्, यत् क्तौवः; न सोमो न सुरा, यत् सोचामयौ-
( दच्छ० देत्रा० ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ७२७
खटतसोमं “देवाः विवचिकिल्घितवन्तः, "तत् सवं सौचामण्णोप्रकरणो
विस्पष्ट मान्नायतेः ॥ ॐ ॥
न्ख त्वष्टेति श्रय ख त्वष्टा मम सोमम् अतिप्रस्ूत
मनाकारित मेवापिबदिति करद्धः सन्, सख्य मेव" नष्टस्य यज्ञस्य
"यज्ञवेशसं" यन्ञहदिसापरिदारं रतवान् । कथम् ? भ्यो द्रोणकलशः
शब्रक्रःः सोमः "परिशिष्टः श्रासोत्, (तम् च्राद्ाय प्रवन्तषयामास,
““दन्द्र श चुवद्धंस्ल'"- दत्य चाये इतवान्। “सः च इतः सोमः, ्रथिप्रा्चि-
समकाल एव पुरूषष्टपेण “सम्बग्दव' । केचित् प्रवन्तनसामर्थ्यात् श्रि
मस्पु ग्र्नेव मध्ये “सम्नश्ववेत्याइ्ः" । “सखः' च सम्भवन् शश्रग्रौषोमावेवः
“श्रभि' व्याभ्रुवन् भच्यन् “सम्बभ्दूव । न केवलं जगत्कारणग्डतौ तावेव,
किन्तु लोके याः “विद्याः, यद् "यश्च: यत् ्रद्नौोय मननम्,
याच शओरोः, तानि सर्वाणि श्रमि्लच्छय भच्तयन् “सम्बग्दव ॥ रू॥
“ख॒ यदन्तमान दति। तया “सः सम्भवन् "वन्तमानः' सवै
व्याञ्रुवन्नेव । यतः “समभवत्”, तस्मात्" तस्य नाम, सवं व्याप्य वन्त
दति व्यत्पत्या (टजः-दति सम्पन्नम्; । तया यस्मात् ( शश्रपात्')
सम्टद्धो"-इति ते° ब्रा ९. ८,४५.४ । “न्ते देवा अव्रवन् सुचातं
नतेन मचासता निति तस्मात् समजामगे नामः?- दति (४.५, 8.
९२.) नामनिवेचनम् । ““ख्ूचातं बतेनं पाप्मनोऽचास्मद्ो ति?"-इन्धादि
चोपरिद्टादिद्धेव (५.५. ४.९२ ; ९२. ७.९. १४.) |
१--- दद्ेवोत्तरभागे कव्यम् । उत्तरभागे दि अष्धाष्यायिसोच)मर्यश्च-
मेधाख्यास्त्रयः का ण्डाश्छतुर्थखख ब्रद्धप्रतिपादको खहदार्काख्यः ।
-- ““ङ्चो छगातेर्वा, वर्तेर्वा, वड्धतेर्वां ; 'यदठणोत् तङ् छज्नस्य चत्व
सिति विद्वायते, “यदवर्तैत लङ् कचस्य चत्व मिति विच्नायतते,
यदव््धतल तद् चस्य ङचत्व मिति विन्नायते'-इति तिङ २.५. ३।
४२य् ` ॥ ग्रतपथत्राद्यगम् ॥ (५प्* त्रा)
श्रपादः षन् सम्भृतः, तसात्" श्रत: सपेणएखाम्यात् शरदिः" इृत्यपिर
तज्नामासोत्। "तं" दनु दनायुश्च' माढ-पिद-खानोयौ शला
रच्चणणय "परिजग्टहतुः" । यस्मात्ताभ्यां परिलग्टइतुः, -तस्मादहानव
दत्या ङः" सर्व जनाः ॥ < ॥
श्य यदन्रवौोदिति। तया स वष्टा यदप्रवारसमयेः द्नद्र-
श्चुरितिर प्ूवंपदोद्ात्ततया,- इन्द्रः र चुयेस्येति बड हिसमासं
शत्वा" मन्तं प्रयुक्रवान्, श्रतः तम् “इन्द्रो जघान' । यद्यसौ चन्तो-
दातच्ततया तत्पुरुषसमासेन" वा, न्द्रस्य गकुः"-द्रति व्यस्तनिरेन
वा ब्रूयात्, तदा निञित मेव “स दन्दः इन्यात्९॥९०॥
~
९-- -शष्दिरयनात् ; ख्यन्तरिच्ते। य मपौलरोऽष्हिरेतस्मादेव, नि्-
सितोपसगे खाहन्तोति?- द्रति निल २. ५, ड |
२-- “ग्रह प्रचारसमये-दइति ठ ।
द-- "अन््रशतुः। इन््ोऽस्य शमयिता वा श्चातयिता वा तस्मादिन््र-
णचः"? द्रति निक० २.५. २।
४-- ““बड्धव्रौ हयो परतया पूवेषदम्'* इति पा० खर दृ. २,१।
५-- ““न्तोऽवन्याः?-“समासस्य'?- दति पा० स ६. १. २२०, २२३ ।
द-- ““इन्द्रस्य एएतयिता इन्द्रशच रिति-विवच्तायां तत्पृरुषसमासस्यान्तो -
दात्तत्वेन भवितव्यम् : खाद्युदात्तच्ल्लयं शब्दः प्रयुक्तः, स च बहत्रौह्ितां
द्योतयति, बड्धत्रोषै प्रया पूवपद सिति पूवं पदाद्युदात्तत्वविघा-
मात् । सति बङ्त्रीषो इन्द्रः शातयिता यम्येत्यर्यो भवति । सोऽयं
मन्लगतः खरापराधः" इति ते सं २, ०. द् सा भा ।
त र वाद्ध पस्पश्रायाम्-- दुः णन्दः खरतो वयतो वा सि्या-
प्रयुक्तो न त मर्थं माद । स वाग्वच्यो यजमानं हिगल्ति येन्््रवः
स्यरतोऽपराधात्^- इति पार मन मा० ९.२. शअ०। ।
=-= =-= =-= ---- -- - ----~ न - ~ =-=
( ष्य दत्रा०) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ` ४२९
“श्रथ यदिति। तया 'वद्कैख्ेतिः-प्रयोगसामर्थ्यात् “खः टचः
(द घुमाचम्- इषुमाचम्' धनुषः सकाश्ाद्लान्मसुक्तेषुर्यावत् दूरं
गच्छति तावन्माचम्, प्रतिच्णं “ति्येडः' उभयपाश्वतः वदधते", “माङ!
हि (षुमाजम्ः श्रवद्धेत । एतत् पञ्चाहृद्धे रप्यपलक्तणम् । “अवर”,
"पूरवे" च "समुद्रः तया प्राक-पश्चास्मुद्धावपि “श्रवद्धौ शरौोरर्द्या
अवाक् चकार दइत्ययेः। यावद्यावत् प्रवद्ध शरास, तावन्तावत्
भरट्रद्धोऽन्नभच्क एवाग्दत्" ॥ १९९॥
“तस्त द स्मरेति । एवं बङा शिने “तसमै “देवाः मनुव्याः पितरखः
पूवेमध्यन्दिनापराछषु क्रमेण सवतः “च्रग्रनम्' प्रयच्छन्ति ॥ ९२॥
“ख वा दृन्द्र द्ति। इन्द्रस्त. ठचश्ररौोरदद्धिक्रमानुखारेणेनेष-
दौषत्रणन्नो दूर एवः "चरन्", श्रोदन मसदमानो टच मनुगतौ
श्द्नोषोमोः टच्छन् उपमन्त्रयामास। कथम् ? डे श्र्तोषोमौ !'
युवां “ममः खम् भवयः, यवयोरद स्म् भवामि) ययाहं
र वयोस्तया (एषः' छौ (न किञ्चन कि मपि न भवति, श्रतः
"कम्" कौ दृद्मदतोपेतं “दस्यैः शवद्धंययः ? अलोऽसुं परित्यज्य
मां प्रति "डपावन्तयाम्ः 'दति-शब्दः उपमन््रणप्रकार-
खमाष्ययेः ॥ ९१२॥
"तै शोचतुरिति। श्रय तौ" इन्द्रम् "ऊचतुः" । ततः"
९-- तेन्तिरौय संद्डि तायाच्धैव मेव (स. ४. यद् २. ५, २.) ।
र२-- कराद् दूर रख्व-इति ज, भ्क।
इ-- तेत्तिसेयसं दक तायाश्चान्नात मेवभेवोपमन्तयाम् ( ते सं° २.५. २. ¶
चछधिकन्तु त्र खत मिद्देव प्रनापतितो वच्वलाभादिकदेति ।
४३० ॥ शतपचयन्राद्ययम् ॥ (४प्० रत्रा०)
ठजवदननिगंमनात् शश्रावथोः' “किं फलं लब्धं स्यात्” ? (दतिः ।
सख एव सुक्रः “ताभ्याम्', “एतम्' इदानीं विधौयमानम् "एका-
दश्रकपालं पुरोडाशम्" अग्मनौषोमदेवताकं स्त्वा निर्प्तवान्, तयो-
रिद भिति कल्ितवानित्ययेः ॥
ददानः तं यागं विधन्ने- “तस्मादिति । ्रम्मोषोमौ देवते
यस्य, सः श्रम्मोषोमोयः९, एकादशसु कपालेषु संसत: पुरोडाशः
"एकाद्गश्रकपालः?' स मवेत्, पोलेमास्यां कन्तेव्यः ॥ ९ ४॥
“तानेन मिति । श्रय “तौ “एनम्” इन्द्रं म्रत्युपान्तावग्डताम् ।
'तावनु" “सर्वं श्रपि टचसुखान्तगंताः “देवाः ( प्रेयः" ) जिरोयः |
तया दचेए भिता विद्यायशोऽल्नशियः “सर्वाः श्रपौष्ं प्रति
निगंताः। यन् ददम्ः इदटानौम्परिदृश्यमानप्रकार मिन्द्रस्य
सर्वाधिपत्य मस्ति, तत् ^तेनः श्रस्नौ षोमौ येकाद शकपालयागेन शदद्वाः
^श्रभवत्? । उक्र मये निगमयति- “एष उ दति। एष एव
“षु वे" दत्याद्युपकम्य, ““तेनेदधन्र एतद भवत्-द्रत्यन्तेनोक्त एव
"पौखेमासस्य' पौखमास्या मसाघारण्ठेनानुेयस्यर विषो “बन्धुः”
बन्धकोऽयनियामकः, एतदेव ब्राह्मण मित्यथेः ॥
१-- ““सास्य देवता (४.२. २8४.)?*-दइत्यधिकारे “शद्यावाएटयिको-श्ुनासौर-
मख्त्वदमौषोम-वास्तोष्पति-ग्टदमेधाच्छ च"इति पा० सरू ४.२.
द२। “देवतादन्द च (पा ° दः ३. २९.-द्रति, “खम्भ
स्तुत्स्तोमसोमाः (=<. २. «२.)'- इति पाणिनिश्च चाच स्मैव्ये |
-- “संस्वातं भच्ताः?- इति पार ख० 8.२.१६ ।
द-- '"पोखंमास्यां साधारण्यनानुद्धयस्यः-द्रति ज ।
( द्च् दन्रार) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ७३९.
विहित मयं मनूद्य प्रशंसति-- “यो हेवं विद्धाजिति। रच
यद्यपि पौष्ंमासौश्ब्देन कालवाविना तत्काखक्रियमाणं स्वै
कर्म्ाञ्रयणौयम्, तयाप्याप्मेयाष्टाकपालस्य साघारण्धादट्, वाक्यशेषे
ओरौ प्रञ्डतेरेव फलत्वेन अवणाच्च, श्रभ्नौषोमौोय एकादशकपाल एव
परिग्टद्यते । "यः यजमानः “एवम्* उक्र मयं “विद्ान्" जानन्,
"पौष्लेमासेनः पौष्ठमास्यां क्ियमाणेनाम्मौषोमौ यन "यजते" श्रलु-
तिष्ठति, खः "एताम्ः इन्द्रेणनुग्धतां “अयम्, तथाविधं यश्रोऽनञ्च
प्राप्रोति ॥१५॥
“तद्धेव खल्विति श्रय तदानोम्, श्रग्मौषोमादि निगंमनानन्तर
मेव ्टरचो दतः “निष्पौोतो इईतिरिवः चम्भनिभ्मितिपाच मिव, ख
यथा संब्लोनः"* सङ्कुचितकुचिरितिः एवं सज्ञोनो ग्डमावशयिष्ट ;
तथा “निधरूतसक्तुका भस्त्राः च्ममयो सज्ञोना, तदत् “संजलोनः'
शेते; कुचछिगतानां सक्रुस्यानौयानां देवानाम्, उदकस्थानोयाना
मष्टगादौोनाश्च सखावात् दृष्टान्तदयाभिध्ानम् । श्रय शयानं डच
हननेच्छया इन्द्रः शोच माजगाम॥१९६॥
“ख होवाचेति, तं दृषा ठजोऽब्रवोत्,- इदानौ मेतत् स्वै
त्वमेव भवसि, पूवं यदहं स्वं मभवम् ; अतो 'व्या्ुर्व॑व' शरीरं
विविधम्, श्रा खवेतो भग्रपयेन्तेर जरुर, विद्ारयेत्ययंः । “श्रसुया'
ददानो मनून्धयमानप्रकारया श्धित्या “मा ग्डवम्' सवदा न
भवामि (तिः। “खः एव सुक्रः इन्द्रः, तदहि ममान्नं भवेत्युवाच ।
१-- “संलललोनः?- द्रति ८ । ख्व मिरोत्सचापि सवंच्।
२-- “सङ्कःचितकुच्तितनुः परततिः- द्रति ठ । इ-- “भस्मः-इति 2 ।
ध् ॥ प्(तपयत्राद्यणम् ॥ ( प्र रन्रा०)
"तयाः शर्त दतिः उक्तम् । नम्ः इन्द्रौ (दधा श्रन्व भिनत्,
तदनुक्रमेण व्यद्।रयत् । तेन “चत् सौम्यं श्रष्ठं रुत मासीत्
तं चन्द्रमसं वकारः प्रतिनिद्शापेच्या पुंलिङ्गता । "यत्
अखयेम्' शअ्रसुरेभ्यो दितम्, उच्छिष्ट मासोत्, नतेन (दमाः
सवा रपि प्रजाः उदरप्रदेगेन श्रयुज्यत्९, तद्रूपेणोपस्या पया-
मासेत्ययेः । यस्मादेवं "तस्माद्" यः कञ्चित् यदि बङ्कन्न भच्तयत्,
तदः तदा सर्वेऽपि जनाः इदान खच एति श्रश्नाद श्रासौत्
द्रत्याङ्ःः। प्रसिद्धः सावंचिकलप्रदश्ंनाय दृष्टान्तः। उक्त मथं
समययते- “एतर्हि । “श्रसोः चन्द्रः पूवंपच्चे “श्रापूर्यते-दति
यत्, तत् ददद् हिः कि सिद्म् ? तदाद- “श्रस्मात्ः “लोकादेव'
चन्द्रः “श्राप्यायतेः । श्रस्मान्लोकात् चन्द्रस्याप्यायनप्रकार सखुपरिष्टादट्
वच्छते- “तदेन म्या श्रोषधिभ्यः सम्भत्याङ्तिग्यो ऽधि जनयति,
स एष श्राङतिभ्यो जातः पश्चाद्द् शे'?-इतिर।
यदा (दमाः?) बुगुचिताः श्रजाः श्रश्नन मिच्छन्ति", तदा
"रसमा एव ठचायः षषययं चतुर्थो*, ट चरूपाय 'उदरायेवः "बलिं
हरन्ति" । श्रतो ठचभागविगेषस्यान्रूपेण स्यापनं युक्त भित्ययेः ।
न्स यो देव मिति ज्ञानफलम् ॥ ९७॥
९.-- सुरुश्नन्दस्य ग+दिष पाठात् ^नतस्ने दितम् (पा० खू° ५,
१. ५ .)*-दव्यर्ये “उगवादिभ्यो यत् (पा ख ५,२.२.)-इति
यत् । वस्तुतोऽच “ससुरस्य सम् (पा ० ख० ४.४.९२३.) “द्रति
यदित्येव स्यात् सुवचम् । ₹-- “युच्यत्^- दलति ज, ठ ।
दे-- ख्त्दिद्टेव काण्डेद्भत उपर्स्दाद् बद्धव्यम् (द्. ४.१५. )।
8-- पाण्द्ध० र. ३, धरे वा २. (९५०६) ।
( च्छ देत्रा० ) ॥ प्थयमकाग्डम् ॥ | ४३द्
प्रयाजानन्तर माज्यभागौ वक्रव्यावन्तरितो, अतस्त श्र्नो-
षोमोयपुरोडाग्रप्रसङ्गन विधातु माद “ताउ डहेति। इचदेरात्
'्न्नोषोमावनुः निगंताः सर्वाः “देवताः' तो" श्रभ्मौोषोमो प्रतोद
मन्रुवन् । यलो दछचदेदान्निगेतयोयुवयोरिदं पुरोडाग्रद्व्यं प्राति-
खिकम्९ श्रत्, श्रतो युवा मेव प्रज्डतभागभाजौ भवयः, भ्युवयोः'
मध्ये “श्रस्मान्' श्रपि च्रन्ाभजतम्' (दतिः॥९८॥
“तौ दोचतुरिति । श्रय “तावुचतुः"-- “ततः युश्रदनुप्रवेश्राट्
आवयोः किं स्यात् ?' (द्ति' उक्ता देवतास्तयोः हे श्रम्मौषोमो।
लोके यष्टारो भ्यस्ये कस्यै च देवता्यैः दृन्द्रादिदेवतानां मध्ये यां
काञ्चिद्धेवतां प्रति “दविः “निवेपान्' निवंपेवुः ; तच च निर्घत
प्रधानदेवताग्यः पूवेम् “च्राज्यस्य' श्राज्यंर "यजान्' यजेयुः । द्दानीं
विधत्ते-- “तस्मादिति । तस्माद्" देवेदंत्तत्वात् यच निर्वपति, तत्र
"्राज्यभागावस्मौो षोमाभ्याम्" अनुषेयो ।
अ्रज्यभागो प्रगमति-- “तन्न सोम्ये दति। पश्टसोमयो-
राज्यभागौ "नः क्रुर्यात् । निर्वापाभावादेव पष्टमोमयोरप्राप्तम्य
आज्यभागस्य पुनर्निंषेधनेष्िक माज्यभागविधानं स््रयते। यथा
द् ्माध्यायस्याष्टमे पादे दितौोयाधिकरणे- “न सोम्येऽघ्वर" दत्य
९-- “प्रयाजानन्तरः वक्तव्यौ तावाज्यभागो, अप्मौषोमौयएरोडाश्रप्रसद्धेन
विधातु माद्ध'”-ईतति र्-पाठः।
रि [9
२--- भातिखिक मसाघ्ारुणचघम चिकाश्डः ।
३ -- आज्यभाग-हति ठ ।
४--- ४२८० ४ पंन ब्ष्टव्यम् । रख्तदेव तदधिकरुणस्य विषयवाक्यम् |
8४ ॥ पनत पथत्राद्यगम् ॥ ( ५० रतब्रा० )
किं निषिध्यते, उत. पयेदस्यते, श्रयायेवादः? इति चिघा
विकच्प्यार्थवाद दति राद्धान्तितम्\। सोमपश्वोस्तदप्राप्तौ कार्ण
माद-- “यस्ये कस्ये चेति । “नि्वेपानिति यत्ररन्ः दति निर्वापम्य
विग्र षितत्वात् तयोस्तदभावादिति भावः॥१९॥
दद्ानैँ ताभ्यां देवताभ्यः कत सुपकार दशंयति- “सद्ा्चि-
रित्यादिना, श्रय इ सोम दत्यादिना च । श्र्चिः सवेद्ेवाथं
माडत्याघारतालचणम्,- सोमस्तु स्वेदेवताना माड्तिलचणम्,
उपकारं शतवन्तौ । यस्मादेवं (तस्मात् वेद्गादिनः श्रग्नेः सोमस्य
च सवेदेवतात्मकताम् श्राद्धः ॥२०॥२९॥
"श्रय यदिन्द्र इति। "यद् यस्माच न्द्रः सर्वं देवाः"
"तस्थानाःः स्ितवन्तः, श्रतः दन्दः सर्वा देवताः" अच कारण
माद-- “इन्द्रज्येष्ठा देवा इतोति। ज्येष्ठत्वं तु “तावेन मुपावटततू-
स्तावनु सर्वं देवाः"-दत्यादिनो क्रलात्९ श्रवगन्तव्यम् । “एतद्ध एतेनैव
खलु कारणेन सर्वेऽपि *देवाः" चधा" चिप्रकारेण श्रभनिमोनेन्रात्मकाः
"एकदेवत्या" एकेकदे वतार्याः श्रभवन्" । तादर्थे यत् ॥
१-- तथाद्ि जेभिनिरूचम् -- ^च्पुरवे चार्थवादः स्यत्" इति मौ द
जेर ख २० > स्पा० ५ खूचम् (<= अधि०) | यया आदिय
यूपः'-इति ञ्जनं छते तेजस्छामान्यादुच्यते, खव मिदापि पथ्यो
च्ाज्यभागौ कथं न क्रियेता निति तदर्था प्र्रसा”-इति च तच
तद्धव्योपसं दारः (भा भा०)।
२-- अस्मिन्नेव त्राद्ये पुरस्ताद् ( ४२ द् ए २५ क ) नदव्यम् |
( ९० त्रा ) ॥ प्रथम काग्डम् ॥ ` ४२५
उक्रायज्ञं प्रशंखति-- ख य इति। श्रनम्बादौना मेकदेवत्व-
लच्णएश्रेटत्परिन्ञानेन सवय मपि सखकोयानां मध्ये एक एव “ओष्ठो
भवतिः ॥ २२॥
अज्यभागोपांश्एयाजयपुरोडाश्ानां यद्नौषोमरिवलाकत्व मस्ति,
तत् प्रशसितु माद- यंवा दत्यादि लोके पदार्थाः सर्वेऽपि
खएव्कार्द्रभावेन दिविधाः ; श्रतः ठतौयविधैस्याभावाद् "यच्छष्कं
तद् ग्मयम्ः भविग्यति, "यचा तत्सौम्यम्ः । रतो लोके विद्यमानं
वस्तद्धय मेव श्रस्ादेव कारणात् श्रग्ौषोमयोयंगेन स मान्न
भविष्यति । “किम् “एतावद्ः बड्ड “क्रियतेः (दतिः ब्रद्धयवादिना-
चोद्यम् । एतावदिति सङ्घडहेणोक्रस्य विवरणम्-- “श्रग्नोषोमयो-
रिति । श्रद्चौोषोमयोरेवाज्यभागावित्याद्िचयाण्ण मपि प्रदानस्योप-
पलति माद- ““च्रग्नौषोमयो्त्यादिना । “एतावतौ' सख्यं चन्द्रादि-
भेदेन जिधा९ ^विश्वतिः। विभवो बङ्डभावः। पिग्रूतिरित्यस्य
व्याख्यानम्-- “प्रजातिरिति। प्रजातिः" प्रकघंणोत्पत्तिः ॥ र२ड॥
खर्यादि युगलचयस्याग्रौषो मात्मकतां विभज्य योजयति- “दूये
एवेति । ्र्याक्रो खन्द्रराव्योश्चार्चिनोमत्मकताया सुष्णत्वश्ौतत्वे
त्र् । श्राप्ूयेमाणपक्चस्याग्रेयतव मग्रे भिन्नस्य सवितुः किरणाना
मनुक्रमेण चन्द्र मस्यनुप्रवेशात् ; शअ्रपच्तौयमाणएपक्तस्य सौ म्यलश्च क्रमण
ख्योगापनये सति सकौयकारणोपवापादितिर द्रष्टव्यम् ॥२४॥
अस्त्वेवं किं तत दत्यत श्राद-- शशच्राज्यभागाभ्या मवेति। च्रत-
१-- “चेधा?-द्ति | र₹-- (विभावो?-दइति ड ।
इ-- खकोयकिरग्णोपवापादिति'- द्रति च पाटो डा्-वेवरेग कृ्ः।
४ द् ` ॥ प्रतपयन्राद्यणम् ॥ (प्रप्र रन्ना० )
स्तरिविधविग्रत्याप्ये चयाणणा मपि यागाना मन्नौषोमोौयतवं युक्र
मिति केचिद्ाः॥\२५॥
“तदु होवाचेति । “त्रासखुरिः" लवम् “उवाचः । उभयषु चिष
यागेष्वाज्यभागाग्या मेव खयां दोऽद्धंमासयुगलचयात्कासुर चिविधासु
विग्तिषु “यतमे वा यतमे वाः देः वस्तुनो, यतमे वाः च्रहोराच-
ख्हपे वा, एक्तरृष्णपच्चशूपे वा, दं “शओ्भ्नोतिः वौष्याः चिविधान्यपि
यगलानि परिग्टद्यन्ते। च्राज्यभागपुरोडाग्राभ्यां ्रन्नौषोमान्नोषोम-
देवताकाना म्येवं जिष्वपि यागेष्वेकेकेनेव चिविधा मप्यन्नौषो-
मयो विग्रूति माप्नवानरे भवतोति" शश्राखुरिः' श्राचा्यौा मन्यते।
श्रा सुरिपक्चं निगमयति-- “तस्मादिति "तस्माद्े यस्मा दे कौकेन
सवेविग्डतिराक्ना भवति, तस्मात् कारण्णत् “एतावत्? यागचय
मण्य्नौषोमोय मेव “क्रियते? ॥ ₹६॥
श्रयाज्यभागादियागचयद्रव्ययो राज्यपुरोडाश्रयोरेकदेवताल्प्रयुक्तं
जामिताटोष माचिप्य इवयमन्लघर्माणं मदेन तत्परिदरति-
°""तद्ाङरित्यादिना । श्राज्यपुरोडाश्स्य प्रदान मिति शेषः श्रवा
"श्राज्यस्यः “पुराडाग्रस्यः वा पशावपि श्र्नौषोमयोः' एव रौोयत
इत्थयेः । कथ मेतावता जामितेति, तजाद- “यदिति एकरूपं
“यद्” वस्तुद्यम्, तदिन्चणन वस्वन्तरेणएणव्यवदहितम् ; तिन ्रव्यव-
९-- “चासुर राचायंस्त्वेवं मन्यते"-इति ठ ।
वि ।
२-- “र्या होऽडैमासयगलच्रयात् सकलास्ुः-द्रति ज, मक ।
3-- “चिविघा खप्यम्नोषोमयो विभूतौ रा प्तवान्?-इति ज ।
४--- (भवतिः-इत्यन्त रखवाचत्यग्रग्थो र-एस्तके ।
( ईच्छ० इब्रा) ॥ परथमकाग्डम् ॥
४ २७
धानेन तदस्तु (जामिः भवति । चतु ववघान मा्चेखेन शश्रनेन'
वच्छयमाणन च खल्वजा मि । केनेति, उच्यते-- “आज्यस्य द्रव्यस्य
तरम् दतरत् कमे उपांश्गयाजाख्यम् ; तया पुरोडाशस्येतरः
्राज्याख्यम्९ ; अअ्रन्योऽन्यापेच्योरुभयो रितरत्वम् । ““अन्यदिबेति ।
द्व्यमेदादेकदेवत्य मपि कमेदयम् “श्नन्यदिवान्यदिवः भवतौत्यथैः;
श्रतोऽन्ययोने जामितास्ति। दितौयः परिदहारः- श्राज्यभागः
प्रधानदयं वेति कोरटिदयं विषयोरत्य प्रछत्त दति दष्टव्यम्र।
मन्लरभेदेन चाज्यभागम्रधानदययोरजामिल्म्र; प्रधानद्ययोः
"जुषाणः" दत्यस्यासम्भवात् । यद्यप्याज्यभागप्रघानयोर्दवतेक्यम्, तया-
प्याज्यभागस्य “चछचम्ः “'अरिष्टेचाणि- “त्वं सोमासिः"-द्त्यादिका
मनुवाक्यां रत्वा, “"जुषाणणो च्र्िराज्यस्य बेतु'"-““जषाणः सोमः"
दनि जृषाणेन यजति? ; प्रधानाभ्यां ठ क्रमेण “श्रन्नौषोमा यो श्रद्य
वाम्*'“श्रम्मोषोसा स्वेदसा९“-दइत्यनूच्य, “श्रान्यं दिवो मात-
रिश्वा जभार -्युव मेतानिः"^-दत्युग्भ्यां यजति । “श्रन्यदि-
वेत्यादि । प्रवेवत्< न दोषः । तथाच्यपुरोडाग्योरूपां श्त्वो चेस््-
९-- “घानाख्यम्”-इति भक, ठ ।
र-- द्धितौीय इत्यादिग्रम्यो र-पुस्तके नास्ति ।
इ -- मन्लेत्याटिि ग्रम्यो ज-पुस्तक नाश्ति।
8-- त जा ३, ५. ९.९, २ सशिरस्को मन्लौ द्ध््यौ ।
५-- ऋट० सं० १.९२. २। वि
द्-- च्ट० स १. ९दइ्. € | त° ब्रा २, ५.७. 8 (क) |
<-- ट ० सं ९.८३. ६ । द
प=-- कट० सं ९.९. ५। ते न्रा० २. ५.७. ४ (ख) ।
< -- ५ पंक्तिरंदव्या।
४३८ ॥ प्तप यन्राद्यरम् ॥ ( ५प्र° रव्रा०)
भेदादष्यजाभित्वम् । “तावन्रृतादप्नो षो मा वाज्यस्येव तावुपांश्ड
पौषंमास्यां यजजन्निति-्ुत्यन्तरात् उपा दएलविधानं युक्तम् । विहित
माज्यस्योपां इत्वे प्रश्रंमति-- “स यदुपांञ्चिति। उपां इएलस्याजिरुक्रलात्,
प्रजापतेरपि सर्रात्मकल्वेन तयालात्, प्रजापतिरूपत्वम् ; "तस्मात्
उपांशोः प्रजापतिरूपत्वात् (तस्यः प्रजापतेः उचिता मनुषुप्छन्द-
सक्ताम् ““अद्रोषोमा यो श्रद्य वाम्-मिन्येताम् श्रनुवाक्याम्' अनुन्नूते
एतावता कथं साम्यप्रतोतिरित्यत श्राद-- “वाग्चौति। ^्रनुष्टुप्
चवे सप्तदग्राश्च समभवताः: सानुषुप् चतुरु्राणि छन्दांस्यजतः”-
दति सामन्राद्भयणेर खवणादनुष्ुभो वायूपलम् । ततोऽपि कि मित्यत
राड् -- च्वाग्धि प्रजापतिरिति । शश्राश्रावयास्तुखौषडित्यादि-
“एष वे मप्तद् शः प्रजापतिरिलिश्रुतेः प्रजापतिरूपत्वम् ॥ २७॥
सिद्धवड्यावदत सुपांगूयाज भदान मायेवादं विद्धाति-
"एतेन वै देवा इति “एतेनः "डपांशएयाजेन' “च्रसुराणणं' मध्ये
"यं-यम्” च्रसुरं ₹न्त् भे च्छन्, (तं -तम्' 'उपत्सयेः उपपाच्चं च गत्वा,
उचेरु्वाय माखन वषड्कारास्येन च "वच्ेणः “श्रन्नन्" । वषड्भारस्य
छ च शिरण्ब्छेद नसाधनत्वात् वच्तम् । “तयो एवेत्यादि स्पष्टम् ।
तस्मात् उपांश््याजं यजेदिति विधिः । उपांश्चिज्यते दवता श्रच
यागं दति 'उपांश्ण्यानःः ॥ ९८॥
रज्यभागोपांशयाजयो जां मितापरिदाराय याज्या पुरोऽनुवाक्ययोः
वेललच्ण््र सुक्रम्, तदव विधाय प्रश्रसतिर- “खवा चच मनूच्य
१२-- सा० त्रा० शप्र रख० उदटव्यम् ।
२-- पुरस्तात् टोप्पन्यां ररव्यम् (२५२ ए०)।
३-- पैलच्तण्य मुका प्र सलि?- द्रति ८ ।
(€ दत्रा०) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ` ४द€
जषाणनेत्यादिना। उद्ादत्ये जुषाणशब्दयुक्तौ मन्लौ९, (तत् तादृक्
परनुष्टानम् श्रनुः, तत्सामर्थ्यादित्ययेः। “श्रन्यतरतःः तयोरन्यज
चक्तरणणात् एलत्कमे “श्रन्यतरतः* “श्रस्थिः श्रस्थिवदर् दृं करोति ।
तस्मान् श्रन्यतरत करणं युक्त मित्यथेः॥ २< ॥
“'श्रयच्वं मन् च्यच्ंति । एवम् “च मनृच्य खचा'-दव्येतद्याख्ये-
ऽयम् । उभयतो दन्ताः" पुरूषाश्चादयः प्रमिद्धाः। दलिविघप्रजाव्यति-
रेकेण प्रजान्तराभावात् स्वेप्रजालाभाय याज्यानुवाक्यायुगलयोर्कर
वेलच्ण्यम् ॥
उक्रायेज्ञानपूवंकानुष्टानं प्रशंसति- "सख य दति । श्रस्नौ-
षोमयोः प्रजापतिद्धयेमोमादिरूपं ति विधवेभवम्, तद्ा्िकारण
माज्यभागोपांद्रयाजाग्मोषोमोयपुरोडाश्राख्यं यागचय मनुतिष्ट-
तौत्ययेः ॥ द° ॥
॥ ङ, ॥ दर ॥
पकच्तान्तर माद-- “सवा उत्तरा मिति। न पवां पौर्णमाभने
सुपवमेल्, उत्तरा मेव । उत्तरोपवासपचवे गुण माद-- “श्रय य
उनत्तरा भिति। यया कञित्परराद्र प्राप्य प्रतिमुखं पलायमानं
दननोद्योगरदितं सम्यक् चूणितिं करोति, तदुत्तरं पेषण म्यवं
भवति ; प्रतिनिदधत्तस्यो त्तर पचवस्याक्रान्तप्रायत्ात् । “य उत्तरा मिति
पुनरूपसंदहारः ॥ रे रे ॥
दत्थ पक्ठान्तरं सोपपत्तिक मभिधाय प्रथमं पच्च सिद्धान्त-
यितु पुनरूपादत्त- “स वे सम्मरत्येवोपवसेद्ति।
१-- इडेव एुर्स्तात् प्रद्िंतौ (४२७०९९१ षं* )।
8० ॥ भ्रतपयन्नाच्यगम् ॥ ( भप्र* रत्ना)
ननु दितौ यपच्तानादरे किं कारण भिति, तदादद- “यथया
वा श्रन्यस्येति । "ययाः कञिन्म्न्दोऽन्येन पूवं मेव पातितम्, पुनः
स्यम् “पिव्यात्?, “एवं” (तत् उन्तरपेषणं भवति; सत एव
प्रतिनिदटन्तस्य पक्तस्य स्वेनाक्रान्तलात् ।
[वस् ८ ॐ
उन्तरानादर कारणान्तर माद “सोऽन्यस्येवेति। किञ्च
उन्तरोपवास “अन्यस्यः न्येन यत्छसतं कायं तस्य नकरः?
ड € ८ (
श्रनुकारौ, छतस्येव कायस्य पुनः करणण्रोखलो भवति । तथा “अन्यस्य
उपावसायोः ्रन्येनाध्यवसितस्य पुनरध्यवसायो *भवतिः। सम्प्रति
उपवसन्तं दृषदा, तदनुकन्ते स्थ मपि परेद्युः श्रसावुपवसतोल्येवं
प्रतिभानात् । "तस्मादु सम्म्मतिः-द्ति सखपच्चनिगमनम् ॥ ₹४॥
सम्प्रतिपच्च मेव भिद्धान्तयितु माख्यायिका माह-- “शप्रजा-
पतेदहति। पुरा श्रजाः* खष्टवतः प्रजापतेः" सन्धयो विखस्ता आमन्
किल । ननु कः प्रजापतिः? कानि पवाणि? दति उच्यते-
संवत्सरे सकलप्रजोत्पत्तेः (सः सवत्सर एव प्रजापतिः; “तस्य
कालात्मकस्य “पर्वाणि “च्रदोराचयोः मन्धो प्रातस्ायङद्गालौ । तया
एतौ “सन्धः "पौष्छमामो च श्रमावास्या च कालो। चछतुमुखानिः
वसन्तादौनि, तानि विसखरस्तानि५२१५॥
"ख॒ विस्तस्तेरिति। "सः विखस्तपवां “संददातु सङ्गलो भवितु
८ 9 ~ वि भ - 9 ¢
श्रक्रो माग्दत् । (तम् श्रग्रक्रम् ˆएतदवियज्ञःः “दवाः श्रभिष-
ज्यन्' भेषज मङ्कुवन् । सो मव्यतिरिक्राज्यपुरोडा शादिमाध्या, ˆहवि-
यज्ञाः । विभज्य योजयति-- सखायं प्रातश्च क्रियमाणन -अञ्मिहोचणः
९-- 'सोमव्यतिरिक्तणराडाश्रादिसाध्या-दइूति र।
( दर दन्ना) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ४४१
श्रहोराचयोः सन्पोः एतदत्मकं प्रजापतेः “तत् पर्वे" चिकि त्म्,
समदघुःः समादित मङुर्वन् । तया "पौषेमासोध्चामावास्याञ्च'
पोलेमास्यमावास्यारूपे पर्वणो वेश्वदेवादि-"वातुर्मा्यिरेवः वस-
न्ता दि-तुसुखानिः “समदधुः? ॥ २६ ॥
“स ॒स\८हितेरिति । “खः एव कालात्मकः प्रजापतिः कृंढपर्वार,
सवत्छरमध्ये यदन्नं नोद्यादिरूपं पक्त भवति, तत् खर्वम् शश्मिः-
लच्य भोक्क॒ सुत्यितवान् ; कालावयवानां विच्छेदाभावात् तत्त-
त्कालो चितमन्न' भोगयोग्य मासो दित्ययेः ॥
ददान सुपवासयोग्यं पवं विधत्त “सम््रतौति। “सम्प्रति
डेव पवेविखंसनसमकाल एव प्रजापतेः पवः सम्प्रति उपवसन्
विकिल्छितवान् भवति ; तथेव सम्म्व्युपवासिनं रति ; प्रजापतिवत्
सय मयि स्वान्नाटो भवति ॥
शशय एवं विद्धान्""- दरति उपसंहारः । “तस्मादिति खाभिमत-
पच्निगमनम् । कात्यायनस्त॒ ब्राद्यणे सोपपत्तिकाभिधान ममि-
प्रेत्य पच्चद्वय मपि विकन्येनोवाच- “पूवं पौसेमासौो सुपवसेत्,
उन्तरां वा'-दइतिः॥ ठे ॥
अआज्यभागस्याननियम माद- “चचुषौो द वा दति। यत्
यतः “श्राज्यभागौ' चचुःस्थानौ यौ, श्रतः “पुरस्तात्' कर्तव्यौ ; लयोः
पुरस्तात्क रणन “यन्नस्य चच्छृषो" “पुर स्तात्" कृतवान् भवति । यतो
९-- “पश्छात् “सः” दृठ्पर्वा इत्येतावदेव ज-भ्क-पुस्तकयोः ।
र---का० श्रौ ० २.९. ९। इद्देवोपरिष्टाद् (द. २. २.९८)
90
४७य्द् ॥ श्रतपरयत्राद्यणम् ॥ (४ रत्रा)
यश्ञे ते युरस्तात् क्रियेते, श्रत इदानौ मपि प्राणिनां (चचुषौ
पुरस्ताद् वन्तते ॥ दस्॥
श्च केषाञ्ित् पच्च माद “उनत्तरद्धपूर्बद्धि दति। तेषा
मभिप्राय माद- “एतदिति । “एतत् एतेन, प्रवभागेऽपि उन्तर-
दचिणभा गयो हामेन “पुरस्तात्” साच्वात् “चचृषो' स्थान एव स्थाप-
याम दति ॥
स्य पचस्य दुरवगमल माशङ्खयु पूर्वोक्त मेव पकं सिद्धान्तयति-
“तदु तदेत्यादिना । “श्विन्ञान्य मिवः विज्ञानेन दोन भिव,
वेषम्याभावेन सखाक्तात् स्थान विज्ञानस्या शक्यत्वात् तस्य । कश्य पुर-
स्तादित्यत श्राइ- “जोषति । यागश्नरौररूपस्य इव्यत्यागात्मक-
त्वात् यत्र प्रधानानि र्वोषि हयन्ते, तेषां पुरोभागमाचपवनात्
सखस्थाने चचुःस्थानं भवतोत्ययेः। उक्तपुरोभागविगेष\ माद-- “यचो
एवेति । उत्तर प्र्वाद्धादि स्थान मनपेच्छ प्रधानद विःपुरोभागे “यजः
छचाप्नौ समिद्धे रोतव्यम् ; तथा खति श्राह्तयः' अपि “सण्डद्धाः'
स्युः । रच कात्यायनः “श्राग्नेय सुत्तरपूर्वाद्धं, दक्विणएप्रवाद्धं सौम्यं,
समिद्धतमे वाः?-दतिर ॥र२८॥
आज्यभागयाज्यानलुवाक्ययोयोादृग् जषाणएवे लचष्छं पूव सुक्तम् १,
तदपि तयोख्चृषदपरयुक्त भित्याइ-- “ख वा खच मनूच्येति।
"श्रस्थन्" श्रस्थनि, सुखे श्रस्विमये सति "ग्जुषयोः* का रिन्यग्द् त्वात्
९-- "उक्द्ध विःपरोभगगे विग्रेष'- द्रति र।
र-- काण्श्रौ° छ.° द. २. १७. २०, २९, ९२।
इ-- इहेव पुरस्तात् २७ कस्ड बद्टव्या (४२० ए०)।
9-- “ऋगजुषाणयोः- दति भ्क, (करग्यजुषोः-इति क ।
(शष् रेन्रा०) 7 परधमकारडम् .॥ | धश
खाम्यादस्थ्यनख्यात्मता । यद यञ्जस्य समाश्नातेन यजुषा. क्रियते,
तत् भ्ियिलितम्; यदृचा तद् दृढ मिति। चयाः “ज्रि
देचाणि"-दरत्यादिकया, यजुषा" “जषाणणो अ्र्िजैषाणः सोमः"
दतिः चग्यजषोख ग्डदु शियिलत्वे समाश्नाते। उक्रप्रकारता मयान्य-
भावे दोषदशेनेन समर्ययते-- “यदृच॒ मनृच्येति । श्रष्य्वावेव
क्वन्, प्राणिनां यज्ञस्य वा ्स्िः श्रस्धिस्थानं सुखम् केवलम्
"कुर्यात्", “न चुः, चचुस्त॒ वजेयत्येव ॥ ४ ° ॥
श्राप्रेयसौम्ययोराञ्यभागयो यज्ञ चचद्दं॑लो किकचचुरसाग्येन सम-
येयते- तेवा एते दइति। तेः चचुषौ प्रत्येकम् ्रद्नौषोमयोः
षूपम्” च्रन्वायत्ते' श्रलुप्रापे । कथम् ? चचुषि “यच्छक्तं तदप्रेयम्'
सितभाख्खरत्वघाम्यात् ; चन्द्रमसि काष््येस्य टद्यतुसारेण स्फुटं
प्रतिभासात् "यत् ष्णं तत् सोम्यम्? ।
य “श्राप्मेयः कष्णयौवः"?-द्त्यादिषुर काष्ण्येस्याग्म यतश्च वणात्,
अचिमध्यस्य प्रकाश्रकाचचिधमत्वाश्च; सोमे गडयसः श्रक्तस्य दना
उक्रवेपरोत्य माशङ्खाद- “यदि बेतरयेति ।
इदार्नोः दगशेनाददशेनां श्भेदेनाग्नौषोमात्मकता माद- “यदेव
वोचत दति। यदेव वचृरून्ौलनकाले स्वे पश्छति । एतद्प-
पादयति- “शष्के दवेति। खवं मपि वस्व मि सम्बन्धे इएष्कं भवतौति
प्रसिद्धम् । खपितिरप्यद् शन मुपलच्यति- “यदेवेति । देनं न
९-- शचच्तबोः-द्रति ज, भ ।
२--य० वा० सं २९. २८। विधानश्चास्येद्देव १३.५.२१. २।
8४४ ॥ ए्तपयन्राद्म म् ॥ (भप्र° देन्रा०)
करो तौत्य्यः । “सखुषूपुषः' सुप्तवतः। सूपे: कसुः\ । सोमोऽपि द्र
प्रसवः; श्राप्यमण्डलत्वात् ॥ |
बेदितुः प्रशंसा-- श्राजरख भिति। वोहानिपयंन्तं "चचुद्मान्
भवति" इत्ययः? । “श्रम श्िन्' स््गेलोकेऽपि ˆसचक्तः' एव “सम्भवति,
आरज्यभागयोः चचृद्ध-वेदिता ॥४९॥ ₹२॥ [६. ₹.॥
दूति ओसखायणाचायेविर चिते माधवोये वेद्ाथप्रकाशे
माध्यन्दिनिश्रतपथयन्राद्धयणभाय्ये
प्रथमकाण्डे षष्ठाध्याये दतौयं ब्राद्यणम् ॥
इन्द्रो ₹ य॒च व्ुचाय व्वञ्वं प्रजहार । सोऽबलीयान्
स॒न्यमानो नास्तुषौतौव विभ्यन्निलयुाश्वक्रं स पराः
परावतो जगाम देवा ह वै व्विदु्वकुहतो वै व्वचो-
ऽयेन्द्रौ न्यलेष्टति ॥ १॥
त सुन्वेष्टुं दभिरे। अध्चिदेवुतानाः इडिरण्यस्तूप
ऽचषौणां ददहतौच्छन्दसां त॒ मभिर नुविवेद् तेनैता
राजिः सहाजगाम स वै देवानां व्वसुर्व्वौरो
येषाम् ॥ २ ॥
ते देवा ऽअन्रवन्! अ्रमा* वै नोऽद्य व्वसुव्वसति
----~-----~-~-- - ~ ---------- -- + 1
---~-~-- ~~~ = ----~-------------=---~---------~~-~~~-= ~
~~~
र-- पान ख० द्. २.१२०७; द. २.१५।
२-- “वयो ह एनिपर्यन्तं चत्तुर्भा घं न भवति?-इति ठ ।
* “नमाः-प्ति क, ख, म।
( दव्य श्रा) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ४४१५
यो नः प्रावात्सौदिति ताभ्या मेतद्यथा न्नातिर्भ्यां वा
सुखिभ्यां वा सहागताभ्याः समान् मोदनं प॒चेदजं वा
तद्द मानुष इविदेवाना मेव माभ्या मेत॒त्समानुट
हइविज्िरवपनेन्द्राग्मं इादश्कपालं पुरोडाशं तस्माईै-
न्द्राभ्नो दादश्कपालः पुरोडाशो भवति ॥ ३ ॥
स इन्द्रोऽनवौद् । यच व व्वुाय व्वज्वं पारं तद्यस्मये
स॒ छश ऽदइवास्मि* न वे मेदं धिनोति य॒न्मा धिन॒वत्तन्मे
कुरुतेति तथेति देवा ऽअन्गवन् ॥ ९ ॥
ते देवा ऽअन्रुवन्। न वुा ऽदसु मन्यत्सोमाङ्धिनु-
यात्सोम मेवास्मे सुम्भरामेति तस्मे सोम समभर न्नेष
वै सोमो राजा देवाना म॒न य॒च्न्द्रमाः स य॒चेष॒
ऽशाः रचि न॒ पुरस्तान्न पश्चादृदये तदिमं लोक
सागच्छति सु ऽडडेवापश्चौषधौश्च प्रविशति स वें
देवानां व्वस्व॒न्॒ देषां तद्यदे षु ऽख्ताः राचि मिदहामा
व्वसति त्स्मादमावास्या नाम ॥ ५॥
तं गौभिरतुविष्ठाप्य सुमभरन् । यदोषधौराञ्रंस्त-
दोषधिभ्यो यद पोऽपिवंस्तुदज्यस्त॒ भेव सम्भत्ात॒च्य
तौत्रौकृत्य त॒ मस्मे प्रायच्छन् ॥ € ॥
सोऽन्रवोदट् । दिनोत्येव! मेदं नेव तु स॒यि आयते
«ऽइ वास्मिन्'-दइति क । † “धिनुोग्येव'- इति ग, च
४९ ` ॥ श्रतपथत्रा्णम् ॥ (भ्र शेत्रा०)
थुयेदं* म॒यि श्या तथोपजानौतेति तह शतेनेवा-
रयन् ॥ ७ ॥
तद्धा ऽरुत॒त् । समानु मेव सत् पुय ऽख्व सदिन्द्र-
स्येव सत्तत्यननरनेवाचक्षते। यदन्रवौहिनोति मेति
त्स्मादद्युथ युरेनः तेनैवा्रयस्त॒ स्माच्छतः ॥ ८1 ॥
स युथाःश्राप्यायेत। रव स॒ाप्यायताप पामानः
हरिसाण मदतैषु ऽउ ऽआआमावास्यस्य बन्धः स यो
देवं व्विदान्त्सन्त॒यत्येव डेव प्रजया पश्भिराप्यायते
ऽप पाप्मानः दते तस्मादे सन्रयेत् ॥ < ॥
तदाहः । न॒ासोमयाजौ सन्येत्सो माहतिर्व्वा ऽर्षा
सानवर्ङ्खासोमयाजिनस्तस्मानुसोमयाजौ सुन्रयेदिति॥
१० ॥
तद् समेव नयेत् । नन्वचान्तरेण शुश्रुम सोमेन नु
मा याजयताथ » ऽरुत॒दाप्यायनःः सम्भरिष्यथेत्यत्रवौ-
द्ितिन वें मेदुं धिनोति यन्मा धिन॒वत्तन्मे कुरुतेति
तस्मा ऽरुतदाप्यायनः समभरस्तस्मादप्यसोमयाजी
समेव नयेत् ॥ १९१॥
व्वुाचघरं वै पौखमासम् । इन्द्रौ -दयेतेन व्वुच सहनुयै-
‡{ ययेद्"-इति च-पाठो नूनं मुनाकरुप्रमादजः।
* इष “चछ द्धप्रपाटकः'?-इति ख-ग-परसखतकयोः ।
( दव्० ४त्रा०) ॥ प्रयमक्राण्डम् ॥ ` ७४ॐ
तुदेव व्वृचषत्यं युदामावास्वं व्वुचै यस्मा ऽरुत॒ज्ज्रुष
आप्यायन स॒कुव्वन् ॥ १२ ॥
तदा ऽर्त॒देव व्वाचघ्नम् । युत्पौखमास मुथेषु ऽर्व॒
व्यचो युचन्द्रमाः स य॒चेषु ऽरुताः राचिं न पुरस्तान्न
पञ्चाददओे तदेन मेतेन सव्व दन्ति नास्य किश्चन
परिशिनष्टि सव्व ह वे पाभ्मानः दन्ति न॒ पीनः
किञ्चन परिशिनष्टि यु ऽख्व् भेतद्वेद् ॥ १३ ॥
तङ्खके दष्टरोपवसन्ति । शो नोदतेत्यदौो हेव देवाना
सविक्षयीण मन्रं भवत्युथेभ्यो व्व मित॒ ऽप
परदास्याम ऽइति तच्चि सखन यद्ुक्षौण ऽरुव पुव समि
न्नन्नेऽथापर सन्न मागच्छति सु ह वबह्न्न ऽण्व॒
भवत्युसोमयाजौ तु क्षौरयुज्यदो हदव सोमो राजा
भवति ॥ १४ ॥
थ युथेव पुरा । केवलौरोषधौरश्चन्ति केवलौरपः
पिवन्ति ताः कंवल मेव पयो दूह ऽख्वं त॒देष वे सोमो
राजा देवाना म॒नतं य॒चन्द्रमाः स येष ऽरुता राचिन्न
पुरस्ता पञश्चाददओे तदिमं लोक सागच्छति सु ऽइदा-
पञश्चौषधौश्च प्रविशति तदेन मद्य ऽञ्रोषधिभ्यः।
सम्भृत्याहतिभ्योऽधि जनयति सु ऽरुष ऽच्चाहतिभ्यो
जातः पञ्चाददभओे ॥ १५ ॥
४४८ ॥ श्नतपयन्राद्ययम् ॥ ( ५प्र° इत्रार)
तदा ऽरुतद् । अवि्ौण मेव देवाना मन्नाद्ं परि-
सवतेऽविक्षौणः ह वा ऽअस्यास्मिंल्लोकृऽन्नं भवत्यशय्य
मसुष्मिल्लोके सुतं य ऽर्व मेतद्धद ॥ १६ ॥
तद्वा ऽरुता राचिम्। देवेभ्योऽन्नाद्यं प्रच्यवते
तदिमं लोक समागच्छति ते देवग ऽकामयन्त कथन्त
न ऽदं पुनरगच्छेत्कथुन ऽइदं परागेव न प शश्येदिति
तद्य ऽखुव सनुयन्ति तेषा शसन्त ऽखुतु र्वु नः सम्भूत्य
प्रदास्यन्तीत्याद वा ऽअस्मिन्त्खाश्च लिष्याआ्च श्सन्ते य
ऽख्व॒मेतदेद यो वे परम॒तां गुच्छति* तस्मिन
सन्ते ॥ १७ ॥
तद्धा ऽरखुष ऽख्वेन्द्रः। य॒ ऽखुष तपत्युथेषु ऽरुव
व्वुचो यचन्द्रसाः सोऽस्येप खाठ्व्यजन्मेव तस्मायद्युपि
पुरा व्विदरूर मिवोदितोऽथेन मेता रचि मुपेव
न्यासवते सोऽस्य व्यात्त मुापद्यते ॥ १८ ॥
तं ग्रसित्वोदेति। स नु पुरस्तान्न पञ्चाददशे
गरसते इ वे दिषन्तं खाठ्व्य मयु मेवास्ति नास्य
सपत्नाः सन्तौत्थाहयं ऽखुव॒ मेतद्देद ॥ १९ ॥
तं निङ्खौय निरस्यति। सु ऽष धौतः पश्चादथ
0
स ॒पुनराप्यायते सु ऽर्तस्येवान्ञाद्याय पुनर्7प्यायते
हि
*" "गच्छलतिः-इति च। 1 “प्रसन्ति'-इति क|
(द्व्छ० 9ब्रा० ) ॥ पथमकागञम् ॥ ` ४४९
य॒दि ह वा ऽअस्य दिषन् साद्व्यो व्वशिज्यया वा
केनचिद्वा सम्भवत्येतस्य डेवान्नाद्याय पुनः स॒म्भवति
य॒ ऽख्व मेतद्धेद् ॥ २० ॥ |
तद्खेके महेन्द्रायेति कुव्वन्ति । इन्द्रो* घा ऽखुष पुरा
व्वुचुस्य व्वधा!द्य व्च इत्वा युथा महाराजो व्विजि-
ग्यान ऽरवं मडन्द्रोऽभवत्तस्मान्महेन्द्रायति तदिन्द्रा
येत्येव कुर्यादन्द्रो वा ऽरखुष॒ु पुरा व्वृचस्य व्वधाःदिनद्र
व्वुचं जध्चिवांस्तस्मादिन्द्रायत्येव कुर्यात् ॥ २१ ॥ ₹ ॥
॥ इति पञ्चमप्रपाठके लतौयं ब्राह्मणम् | ई. ७.] ॥
श्रयामावास्यानि दवौवि विधातु माख्यायिका माद- “दृन्द्रो
ह यचेति । "यच्रः यस्मिन् देगे न्द्रः" (ठचायः टजवधा्थ वच
प्रजहार”, तदा खयं बलवान् खन्नपि श्रवलोयान्" चह भिति
मला -नास्तषिः । “स्तडः हिसायाम्", लुङ्? । अद न .डिंसितवा-
नस्मोति भौतः सन् युनर्वाधश्ङ््या निलोनोऽग्बत् । एतदेवाह--
"पराः परावतो जगाम: श्रत्यन्तं विप्रछृष्टदेशं गतवान् । परावदिति
* “तद्धेके। महेन््राये तिं कुव्वन्तौग््रो?- द्रति ग, च ।
+, { "बचाः-दति च ।
१-- शस्तगाति- न्यस्य बधकम्भसु पाठात् । निघ ८९. १२ |
र- पाण्सू° २. श ९.० ; 2. ४ ई ।
97
8० ॥ प्रादपथयनब्राद्धययम् ॥ (४५ रत्रा )
दूरनामः । तस्य “उपसर्गाच्छन्दसि धाल्व्य""-द्तिर मतुप् । ततो
ब्देवाःः दते इते “इन्द्रः तञ्जोवनश्ङ्खया कुच विष््लौनः? (दतिः
विदिता, (॥ १॥
“ल मन्वेष्टु भिति ।) चअन्वेषणे मतिं छत्वा देवकषिच्छन्दसां
मध्ये अ्िददिरष्धस्छरपदटदत्याख्यास्वरयो ऽप्यन्वयिषुः । तच ्रद्मिः
“शअनुविवेदः श्रनुषत्यालसवान् । लमेनेन्द्रेण सद “एताः राचि।
राचिश्रब्दो दिनस्योपलच्णः। श्रत्यन्तसयोगे दितोयार | ष्ण
मप्यमावास्यादितसं सद्ोषितवान्। किं कारणं तच तस्य वाख
दति, तदाद्- स वा दति) "मः टन्द्रौ देवामां "वसुः
धनरूपः*, वासयिता वा* । एवं (डि यतः "एषां द्त्रानां मध्य
"वोरः*, श्रतः तदागमनायाप्रेउिलम्बो यन्तः “दृन्द्रो दि देवानां
वसः"'-दइति तेलतिरौयकं समानप्रकरणेऽभिधानात् “म वै-द्ति
तच्छब्द नेन्द्र एव पराण्टष्टव्यः ॥ ₹२॥
नदरा दादरगकपालं विधातु माद- न्ते दवा इति। "ते
व
देवाः "नः. श्रस्माकं सम्बन्धौ "यः" इन्द्रः प्रवाम मकरोत्, सः "नः"
९--- निधन ३. र्द. ५ । निरू ७. ७.६; ९९. 8. ९४।
र्--पा० सू ५.९.९२८ ।
द्-- ““कालाध्वनार्न्यन्तसयोगे?-द्ति पा" ख २.३. ५।
8 -- शरू ई. २. 8।
५-- "वसव यदु विवसते सवं । ्ञिवेसुभिर्वासव इति समाख्या ;
तस्मात् एथितनरस्याना । इन्र वसुभिर्वासव इति समाख्या;
तस्ान्मध्यमस्थाना । वसव खदिव्यरप्मयः, विवासनात् ; तसाद
द्यस्ानाः??-दइति निरू ९२. 8. ७।
( दख धब्रार ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ४५२९
वसुः, शश्रद्य' श्रमाः श्रभ्मिना खड 'वसतिः-^दति' उनत्का, (ताग्यां'
सखिभावेन सदह वमद्धा मिन््राभभिभ्यां दादटग्कपाल हविरिति
ग्रषः ; प्रयच्च्छाम दत्यर्यः॥
ननु द्वतभेदेन इक्भिंर्ः कि न स्यात् ? दत्त आड-
"यया च्ञातिभ्या भिति। परस्पर सुच्छष्टता नास्तोौत्सवगमयितु
जा तिसख्योरूपन्यासः । (ममाननम्? एक मेव पचति; पक्त्का समान
प्रयच्छतोत्ययंः । “मानुषं मनुव्यभ्यः कन्तव्यं सत्, उपकरण मिति
ग्रेषः। श्रस्त्वेवं देवानां कि मायात मित्याद-- “दविद्धंवाना
मिति देवानां तु सद्ागलानां दविः समान मवः उपकरण
मित्ययंः । एवं पूर्वाचारानुमारेणेव ददानः विघन्ते- “लस्मारैन्द्रा्
दति ॥ रे ॥
अरय सान्नाय्य विधातु माद- "स दन्द्र द्व्याद्ना। यच
यस्मिन् काले व्रः ्रादरम्? प्राचिषपम्, तदा 'व्यस्मये' विस्मितो-
ऽभवरम् ; विगतप्रबले स्मयद्ग्र॑नात् । यतः छशोऽस्मिः, तस्मात्
ददः कठिन पुरोडाशं माः मां "न धिनोतिः न प्रणयति, श्रतो
मम प्रोतिकरः दविः सम्पाद्यत दतिः (॥४॥
न्ते देवा दति।) उक्ता देवाः" (दमम् इन्द्रं प्रोणएयितु
“सो मादन्यत्* "न' शक्रोतोति विचायं, ल्पे मोम मेव" सभ्भृतचन्तः।
कथं सम्भेरयरिति, तुत्रकार उच्यते- “चन्द्रमा दति। "यत्"
योऽस्ति “एषः एवाभिषूयमाणः "सोमो राजाः, “सः? एवोभयत-
खन्दद्गनरडितायां सम्प प्णमावास्ययायां ग्लोक मागत्य श्रय च्रोष-
ध्रैषु च प्रविश्रति। -सः' प्रविष्ट एव चन्द्रमाः देवानां वसु
४५२ ॥ श्रतपयत्राह्ययाम् ॥ (प्र शब्रा )
द वधनम्। कतः? यतः "एषाः ब्रोदियवसोमादिरूपेण श्रन्नः
भवति, श्रलो वसुरित्यथेः ॥
चन्द्रमसोऽबोषयधिसदहवासप्रसङ्गात् श्रमावास्या?-श्ब्दं निवेक्ति-
“"तद्य्देष इति । दद्" श्लोके “एतां राम्" श्रपरिदृष्टचन्द्रायां
राचौ साकल्येन श्रमा वसरुति' श्रमा सदह वसति; अवोषधि-,
चन्द्रमसा मस्यां तियो सदहवासात् सा तिथिः श्रमावास्या नाम
अभवत् ॥ ५॥
नन्तरं गोभिरिति। तम् श्रलुप्रविष्टं सोमं गोभिः श्रनुक्रमेण
तरिविधं स्यापयिलला धारयितरेव "समभरनः। तत्मकार माद-
'"यदोषधौरिति । “च्रोषघोःः च्राश्नन्' अभच्यन् गावः, (तत् तेम
"श्रोषधिभ्यःः रोम मभरन्। तया श्रनुप्रविष्टसोमा श्रपः पिबन्ति
गावः, तेन शरद्य"; श्वुपलचितानां टषपयसां चौरतया
परिणामादिति भावः) एवम्मकारेण सम्भरण मेव सोमस्य तोत्ौ-
करणम् । श्रयवा “तौव्रौरत्य श्रन्यत् श्रातञ्चनं छलेत्ययंः । श्रय "तं
सम्भृतम् “चरसे इन्द्राय भरायच्छन्' ॥ ६ ॥
“सोऽत्रवोदिति । सः' इन्द्रः स््ोरृत्येदम् “्त्रवोत्" । दद"
विः “माः मां `धिनोत्येवर, ( "तुः ) परन्त् (मयिः "नेव अयतेः न
निष्टति, न माद्यं भ्जत इत्यर्थः । श्रतो "मयौदं" "ययाः श्रयातेः
श्रयेत, (तयाः उपायं वुध्यध्व भिति । तेऽपि (तम् इन्द्र श्ररतेनेवः
पक्च्तौरेणेव “श्रख्रयम्' । यद्यपि तैतन्तिरोयके प्रथमं श्टतं पञ्याट्
=> - ~ -- ----- ~ ---~~
१-- ट-पु्तके नास्त्यतत् पदम् ।
२-- “हिनो तेव "इत्यव बड़मूलपुस्तकघाठः ।
( ईच० त्रा) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ` ४५द्
दधीति. कमः, तथाप्यच खायन््ातर्देदाभ्यां दध्िपयसोः शम्भवात्ः
चरनेन क्रमेणासिधान मिति दृष्टव्यम् ॥ ७ ॥
तत् प्रशसखति-- “तद्धा एतदिति) "तत्ः प्रयमतखन्द्रात्मकम्
“एतत्" श्रटलषूपेण परि एतम्, वस्ततः “खमान मेवः एकरूप मेव ॥८॥
सानाय्यस्य सोमात्मकता मसिचाय, श्राप्यायनखाम्यादटपि तदा-
व्मकता माड-- “ख यथयांग्यरिति। ्रष्रएःः सोमः, स यथया
आप्याययेत्, “एवः सान्नाय्य मपि । तया पौतवतां "पाप्मानम्
` पपःइन्ति९,- “इरि माणः शरोर दरितत्व मपडन्तोति ॥
भणकरणिक मयं सुपसंहर ति-- “एष उ दति । “एषः “इन्द्रो
ह यच टत्रायेत्यादि कः “श्रामावास्यस्य' कमणः "बन्धुः" न्राद्मणम्* ॥
उक्ता येन्ञानप्रशंसापूवेकं सान्नाय्ये वित्ते “ख यो देवं
विद्धानिति॥<॥
विदितस्य सान्नाय्यस्याधिकारितां निखेतं केषाञिन्मरत माह-
““तदाङरिति । “तत्” तच माननाय्यविषये श्राङ्कः' ब्रुवते| तेषा
मसिप्राय माद- “सोमङ्तिरिति। सान्नाय्याह्तिः परम्परया
सोमाङ्कतिः' खल् ; सा एषाः पूवं सोमेनानिष्टलात् “ज्रनवरद्धाः
न सम्पन्ना ; श्रत: श्रसोमयाजो न सन्यदितिः॥ १०॥
९, -- “श्रतेन प्रातस्छवने ओओणोयात्, दभ्रा मध्यन्दिने, नौतमिश्चेग दटतौय-
= 9 क
स
सवने'?-इति तण ब्रा०९.४.<.ष्।
२-- पूवं सायं दोहेन दधि सम्पाद्यते, तलौ यागदिने पातर्देहधिन घ्रटतम् ।
इ-- इ हेतत्पद ठ-पुस्तके नास्ति । ४-- 8४8 ए ७ पं* |
५-- व्याख्यान मेतसम्य ५९० ए° १५-पट्भःगेषतो द्वयम् ।
४५४ ॥ ज़तपयत्राच्णम् ॥ (५प्र° रेब्रा° )
सखाभिमतं पकं प्रनिजानौतेः- “तदिति असन्नयने कारणं
स्मारयन् पुनराचिपति-- `“ नन्वचान्तरेणति । "मनुः “श्रः विषये
“श्रन्तरोण' मध्ये एव श्रतवन्तः खम । कथम् ? न्नुः निखयेन माः
मा मिन्द्रं सोमेन याजयत, “श्रय पश्चात् “मेः मम “एतत्ः
साख्लाय्यलच्फम् शश्राप्यायनम्ः -भरिष्यय ?ः-!दतिः इन्द्रेणोक्र
वष्वन॒ मिति। सख्ञाभिमतसन्ञयमपच्वे पूर्वोदाचतं वाक्यं प्रमाणत्वेन
पुनः आवयन्निगमयतिर-- ^ नवे मेद् मित्यादिना । प्रववह्याख्ये-
यम्२। रतः सन्नयदिति सखपच्निगमनम् ॥११९॥
्रमाञस्योपवासष्य कालं विधित्सुः पुराकन्य मार- “ष्वाच॑ष्
वा दति। पीष्मेमास्यां क्रियमाणं दद्धविरस्ति, तद् "वाचन
ठचरननसम्बन्धि ; दचदननाय तदन्तगेतनिगमनावमरे एकादश
कपाज्ोपांग्रसयाजदविषोौः प्रदानात् । इदननसाघनल मेव द्शयति-
"दृन्द्रो दौति। ्रामावाम्यन्तु दविः चर्यः टचदनन मेव;
छचं इतवत इन्दरस्याप्यायनायं कतत्वात् ॥ ९२॥
वच्यमाणणोपायेण छचणनब्दाये माद्-- “तद्दा एतदिति । उक्ष
प्रकारेण "पौसंमासं' दविः "वाचघ्नम्ः। “चन्द्रमा इति, सष यया-
सित एव ठचः'; “तस्य यत् सौम्यं न्यक्र मास, तं चन्रमसं
चकार द्तिप्रागुक्कलात्*। खः उक्ररूपो टचः "यच यस्मिन्
९-- “खाभिमदं पच्त मादह--?-दइति ठ ।
२-- “दनद्रोणोत्तं वचनं तत्परमागात्वेन पुनः श्ावयन् निगमयति?-इति ठ ।
-- इदेव श्रता सप्तमो कग्डौ (४५.२०) दद््व्या।
8 -- ४९७ ० दृ-पद्भिमध्यतो चद्धव्यम् |
( श्व्छर शत्रा ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ४५५
दिवसे “पुरस्तात् पञ्चात्" च “न दुष्यते, "तत्ः तेन "एम' टचम्
"एतेनः हविषा 'खवंः साकल्येन इन्तिः, "न किञ्चन: श्रवश्रषयति ।
अतः सवंपापचयाय चन्द्रद्शंनरह्ितायां इषद्धामावास्याया मेवोय-
वशेदित्ययंः ॥
उक्राथंन्ञानं प्रश्ंसति- “सवे इ.वा दति॥९द्॥
उपवामतियिविषये केषा चित्प माडइ-- “तद्धैक दति । केचन
चन्द्रदश्रनयक्रायां चतुद्गोयक्रामारास्याया मवोपवषन्ति) एषा
मभिप्राय माहद- रः" परस्मिन्नदनि 'नोदेतेलि' श्रव्यवद्धिति एव
भविष्यति काले उद्य न प्राप्नोति; श्रतोऽदशनोपवामपचखो
न क्र दत्यभिप्राघः। लत्पक्ते को लाभ दत्यत श्राद-- ““च्रदो
वेति) “्दः' श्रविप्ररुष्टं भरत्यच्चं चन्दराख्यः स्वल "देवाना मविष्छौण
मन्नं भव्रति' ; अतो यया न वच्छ भवेत्, तया ( कमैव्यम् ) ।
1 €
श्रयः चणग््रचयसमनन्तर मव एम्यःः देवेभ्यो "वयम्" “दूतः
लोकात् प्रदास्याम इति'। अविकौोणएत् मेत दगशयनि- “तद्धौति।
पूर्वाजिंताच्नेऽवश्िष्टे पुनरन्नसुञ्चये सत्यन्नमातव्यात् “तल् मग्टद्धम्
तयाविधान्न एव प्रद्धान्नो भवति । तसात् चन्द्रदगेनयुक्रतिया-
वेवोपवाखो युक्र दति ॥
दुष्टो पवासपक्ते दोषाभिधानपुरःमर मद्भनोपवाम मेव समर्थ
यते- “श्रसोमव्ाजो . वित्यादिना । “तु-शब्दः पन्तं व्यावन्तंयति।
अशोमयाजो लोरयाजो भवतिः; स मेव नयेदिति निगमित-
त्वात् । ्रदो देवः शञ्तं चोर मेव सोकान्तरवन्तिं सत्, “खोमो
९-- “चन्द्ररथं (7 य ^. £)"-दति = ।
९५ ॥ ग॒तपयन्रच्यम् ॥ (५प्रन देत्रा°)
राजा भवति"; “ख एष श्राङतिभ्यो जातः पश्चाद् दद्गओे-द्ति
वच्छमाणल्वात्९ ॥ १९ 8 ॥
च्रष्ठ, ततः कि मित्यत श्राङ-- “श्रय ययेवेति। ययाः
“पुराः चन्द्रस्यौ षध्य॒दकेषु प्रवेश्ररडहितकाले, श्रमावास्यातः पूर्वेदिवसे
दत्यर्यंः । तच यया गावः केवलो: चन्द्रानुप्रवेशरश्िताः “ओ्रोषप्तोःः
अपः च आदार छता, "केवलः चन्द्ररहितम् “एव “पयो दु"
दुहते । “लोपस्त श्रत्मनेपदेषु"-इतिर त-लोपः, “बङ्लं
कऋन्दसि”-दति" रूट् । “एवं” तत्" च्षौरयजनं मवति ; चन्द्रानु-
प्रवेशर हितं केवलं भवतौत्य्थैः । श्रतो दुषटोपवासे चन्द्रस्यौषधो-
स्वननुप्रवेग्रेन केवलत्वात् तद्दानं क्तोरस्य चन्द्रात्मकाननताभावात्
स पचो न युक्त इत्ययः । अरस्तु, को दोष दत्याश्ङ्धावग्यं चन्द्रानु-
म्रवेशता चौरेण भवितव्य मित्याह-- “एष वा दति। एतत्
मान्नाय्यन्राद्यवद् व्याख्येयम्* । “एनम्” श्रमावास्याया मस्वोषधो-
व्वनुप्रविष्टम् ताभ्यः श्राङ्धतिभ्यः' सकाशात् च्तोररूपेण “सम्भृत्य
अधिजनयतिः पुनरुत्यादयति चौरयाजो। "सख एषः" श्रमं लोक
मागतः, पुनराङ्तिदारार९ श्रन्तरिच्े उत्पन्नः, "पश्चात् प्रतौच्यां
दिशि ददृशे दृश्यते ॥९५॥
“तद्वा एतदिति । (नत्' एतच्न्द्राख्य मन्नं "परि श्षवतेः परि-
₹-- परस्या मेव कर्डिकायाम् (९५प०)। मूलन्तु 8४७० श६ पं ° दष्यव्म् ।
2--- धान पा दाउ ४। २-- पा० ० अ. १. 8९ ।
9--- पाण ख ९. ९.८। भ-- मूलम् ४४१५ ए < पंर ; तद्याख्यानम्
४५२ छ द्धव्यम् | ई-- ^न्द्ारेगा*-इलति ट ।
( द्च्छ० 9त्र(* ) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ` ७५७
भ्रमति । उक्रा्थेज्ञानं मशंसति- ्रविक्तौणं ह वा अ्रस्यास्ि-
जिति ॥१९६॥ |
श्रन्नस्या वित्तोणत्वाचख सान्नाय्यस्यावश्यं दातव्यता माद-- “तद्धा
एतां राति मिति । चन्द्रोपच्य एवान्नप्रच्यवः; च्यतस्य च
ग्डलोकम्वेश उक्तः ; प्रच्य॒तञ्च तदन्नं तयेव प्रणाशन मप्राप्य यथा
पुनरा गच्छेदिति कामयिता सान्नाय्ययाजिय्वेतेऽस्माकं ्तौरखू्येण
पुनः सम्पाद्य दास्यन्तौत्याशंसां कवंन्ति । श्रतोऽवश्यं चन्द्रदशेन-
रद्िततियो सान्नाय्यं कर्त्तव्य मित्यर्थः ॥
उक्रायेन्तं प्रशंसति-- श्रा वा इति । “निचयाः नौचाः;
“समानौ यञ निश्चःः-द्त्यादि मन्त्वर्णणत्\ । उक्ता ये्ञाज्िरृष्टतराः ।
तं ज्ञानिन मय मश्नाच्च्छाद्नादिकं प्रयच्छतोत्याग्रंसनोयत्वं युक्त
मेवेत्याद- श्योवा इति ॥ १॥
चन्द्रस्य च्छयोदयकार णण भिघधानव्याजेन चन्द्र टशनरद्दिता ममा-
वास्यां प्रश्खति- “तद्धा एष एवेन्द्र इत्यादिना । तपन्नादित्य
एवेन्रः, परमेश्व्ययोगात् । चन्द्रस्य टचतवं प्रतिपादितम् । “ख
चन्द्रमाः” श्रस्यः सखयेस्य शचजन््रव भवति । श्रनेन खर्याचन्रमसो-
रिनद्रदटचत्वे समयते भवतः । भ्राठव्यत्वं समयेयते-- “तस्मा-
९-- ते न्रा० र. ४.९. २।
र२-- रचपदा्थनिणये त्वेव सुक्तं यास्कन-- “तत् को ख्चः? मेघ डति
नैरुक्ताः ; त्वाद्रोऽसुर इत्येतिद्धासिकाः; च्चपाच्च ज्योतिषं मिओखो-
भावकर्मंणो वघेकमे जायते, तचो पमाार्थेन यड्धवर्णा भवन्त्य [ह वन्त खल्नु
मन्वयं ब्राद्धणवादाखख ; विदब्या श्रोरस्य खोतांसि निवारयाच्चु-
कार, तस्मिन् इते प्रसस्यन्दिर अपः-इत्धादि निरू" द्. ४.२ ।
5
४५य् ` ॥ श्रतपयत्राद्यगम् ॥ (५प्र त्रा )
दिति। यस्माद्यं तस्य भराटव्यः, "तस्मात्" पुराः च्रमावास्यातः
पूवंदिवसेषु श्रत्यन्तं दुर यथा भवति तथा “उदितः श्रपि
“च्रथेनं' दूर्याख्य मिन्द्रं प्रति “एतां रातिम्" श्रसु ममावास्यादिवसं
प्रति "उपेवः समोपे एव नन्याञ्जवते" श्रागच्छति। श्रय (सः
एव “श्रस्यः इन्द्रस्य व्याततः वितं सुख प्राभ्रोति॥१८॥
“तं ग्रसिलेति । नतः सुखान्तगंतं शच गिरन्ेव खयं उदेति ।
सः" तस्मिन् दिवसे “न पुरस्तात्" दृश्यते । उक्रायंज्ञं प्रशंसति-
'यसते इ वा इति। चन्द्राख्यभ्ाटव्यस्यात्यन्त मदभेनात् तद्र्ाचौ
.सपनाः न सन्ति एव (दत्याह्कः? ॥९८॥
एवं सपन्रं चन्द्रं निःशेषेण पौला पुन्निंगंमयति- “तं
निर्द्येति। प्वेस्यां दिशि भितः, “पञ्चाद् भागे निगेतो
रेखामाचे दृश्यते ; “सः च “पुनः कलाक्रमेण तस्येव द्ुर्यस्यान्न-
त्वाय प्रवद्धते ॥
ज्ञातुः फल माद-- “यदि देति । श्रस्यः शच्रपि च्रनेन
इतघनोऽपि कषिवाणिज्यादिकया कयाचिहृत्या सग्डद्भो भवन्
"एतस्य ्ातुरन्नायं मेव वद्धते॥ ९० ॥
सान्ना य्यस्येन्रतल माख्यायिक्या प्रतिपादितम्, त्न केषा-
च्चित्पच मुपन्यस्य पुनरिन्रत्व मेव सिद्धान्तयति- “तद्धेक इति।
"तत्" सान्नाय्यम् । मह्ेन््रतरे कारण माह - “एष पुरेति ! पूव केवल
मिन्द्रः सन्नपि ; यथया कञ्िद्राजमाचः खन् पञ्चाच्छनन् जित्वा
महदाराजतां प्राक्नोति। यत एवं दत्र दत्वा मड्ेन्द्रौऽभवत्,
अत एवं युक मित्ययंः । खपच्छे युक्रि माद- ““ठचस्य वघादिति ।
(श्वछर ४जा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` ४५९
डचबधघात् प्राक् यतोऽयं केवलः “इन्द्रः, तथाविध एव ख टचः
हतवान् ; अतः पञ्चादागतं महव मप्रयोजक मिति “ईन्द्रायेत्येव
कुर्यात्" इति॥ ९९॥२॥(६. ४.]॥
इति ओ्रोखायणाचायंविरचिते माधवोये वेदायेप्रकाशे
माध्यन्दिनिश्रतपयब्राह्यणएणभाय्ये
प्रथमकाण्डे षष्ठाध्याये चतुथं न्ाद्यणम् ॥
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हाः निवारयन् ।
पुमयों्तुरो देयाद् विद्यातोयेमदेश्वरः ॥ ६ ॥
ब्रह्माण्डं गोख्स्र कनकदयतुलापृरूषौ सखणेगभम्,
सप्ाभौन् पञ्चसोरौस्तिदश्रतरूलताघेनुसौ वणेग्डमौः ।
रन्नोखां रुक्छवाजिदिपमद्दितरयो सायणिः सि ङ्गणार्यो,
व्यख्रा णौ दिश्वचक्र प्रथितविधिमदाग्डतयुक्तं घटञ्च ॥
धान्धाद्धं घन्यजन््ा तिलभव मतुलः सखणजं वणंसुख्यः,
कार्पासोयं छपावान् गुडकत मजडो राजतं राजपञ्यः ।
श्राज्योत्थं प्राच्यजन्म्रा लवणएज मनुणः श्राकंरं चाकंतेजाः,
रन्नाख्यो रनरूप गिरि मरत सुदा पाचसाल्छिङ्गण्णयेः ॥
दति ओमद्राजाचिराजपरमेशखरवेदिकमारगप्रवन्सकओौ दरिहरमरा-
राजसाघ्राच्यघुरन्धरेण सायणएणचाथंए विरचिते माघवौये
वेदा्ेप्रकाग्र माध्यज्दिनिश्रतपयत्राह्मणभाय्ये प्रथम-
काण्डे षष्ठाध्यायः समाप्तः ॥ ई ॥
४६० ॥ श्रतपयत्राद््मगाम् ॥ ( ५प्र* शत्रा)
श्रय सप्तमाध्याये प्रथमं जाद्धयणम् ]
न्यच" न-< <<
स वे पखश्ाखथा व्वत्सानपाकरोति। तद्युत्यखे-
शणखया व्वत्सानपाकरौोति य॒च वे गायनौ सोम स॒च्चा-
पतत्तदस्या ऽआदरन्त्या ऽअपादुस्ताभ्यायत्य* पशं प्र चि-
च्छेद गायव्ये वा सोमस्य वा रान्नस्तत्पतित्वा पर्सी)
ऽभवत्तस्मात्पसौ नाम तदुदेवाच सोमस्य न्यक्तं तदि-
हाप्यसदिति तस्मात्पखश्णखुया व्वत्सानपाकरोति ॥ १॥
ताः साच्चिनित्ति। इषे त्वोञ्जन त्वति व्वृ्यं तदाद
यदादेषे त्वेत्य॒ज्ज त्वेति यो व्वष्टादूय्यसो जायते तस्मे
तदाद ॥ र॥
अथ मातभिव्वत्सान्त्समवाञ्जन्ति । स॒ व्वत्सः शाख-
योपस्थृ्ति व्वाय॒व स्थेत्ययं वं व्वायुर्योऽयं पवत ऽखुष
वा ऽइद< सव्व पम्रुप्याययति यदिद किञ्च व्व्षत्येष
वा ऽर्तासां प्रप्याययिता तस्मादाह व्वायुव स्थेत्युपायुव
* चच्छपाधुस्ताभ्यायत्यः-द्रति सा०-सम्मत इति डा०-वेवर्ः |
+ “स परस्सो?-इति ख। { 'तः-दइति च।
( शख्० रत्रा२) ॥ पयमकाग्डम् ॥ । ४६९
स्थेत्यु हक अ्राहरूप डि दितौयोऽवतौति* तदु त॒था नु
नयात् ॥ डे ॥
अय मातुणा मेका शखयोपस्षृशति । व्वत्सेन
व्याकत्य देवो वः सविता प्राप्पयत्विति सविता वै
देवानां प्रसविता सवितप्रखता यज्ञः सुम्भरानिति
तस्मादाह देवो वः सविता प्राप्पयत्विति ॥ ४8 ॥
श्रेष्ठतमाय कम्मेण ऽदति। यन्नो वै श्र्ठतमं कुम्ब
यज्ञाय हि तस्मादा श्रेष्ठतमाय कम्मण ऽति ॥५॥
अाप्यायध्व मध्या ऽइन्द्राय भाग सिति तद्य॒थेवाद्ो
देव ताये हविषल्लन्रादिशत्येव मेवेतुदे वताया ऽचादि-
शति यद्ादाप्यायध्व मघ्या ऽडन्द्राय भाग सिति॥ € ॥
प्रजावतौरनमोवा ऽअयश्सा ऽइति । नुच तिरोहित
मिवास्ति सा व स्तेन ऽत साघश्स ऽइति मावो
नाष्रा रश्षाध्सौश्तेव्येवेतदाद भुवा ऽअस्मिन् गोपतौ
स्यात बद्वोरित्यनपक्रमिण्योऽस्मिन् यजमाने बु्यः
स्यातेत्येवैत॒दाह ॥ ॐ ॥
अुथादवनौयागारस्य वा पुरस्ताद् । गाहपत्थागारस्य
वा शाखा मपग्डति यजमानस्य पशन पादयति
तद् ब्रह्मणवेतद्यजमानस्य पश्रन् परिददाति गघ्ये ॥ ८॥
(दितलोयौऽयतौतिः-इलि च
४९ ॥ शतप यब्राद्यणम् ॥ ( ५० 9्रा०)
तस्यां पविचं करोति । व्वसोः पवि मसौति यन्नो
वे व्वुसुस्त॒ स्मादादइ व्वसोः पवि मसौति ॥ < ॥
श्रय यवुाग्बेता< रावि मभिद्ोचं जुहोति । आदिष्टं
वा ऽरुतदेवतायै विभवति यत्पयः स यत्ययसा
जुहयाद॒थान्यस्य देवतायै इविष्टदौतं तदन्यस्य जुहया-
देव तत्तस्माद्यवाग्बताः राति म्थिदोचं जदहोति जच्छ-
त्यञ्रिदाच मुपक्तुप्तोखा भुव+^त्यथादोपरूष्टां प्रब्रूतादिति
यदा प्रादहोपशष्टेति ॥ १० ॥
अथयोखा सादत्ते। द्यौरसि एथिव्यसौत्यपस्तौत्येवैना
मेतन्महयत्येव यदाद द्ोरसि घथिव्यसौति मातरिश्वनो
धम्माऽसौति यज्ञ॒ मोवेतत्करोति य॒था धम्मं प्रखच्छ्यादेवं
प्ररणक्तिं व्विश्वुधा ऽअसि परमेण धुना इष्दस्व
माच्वारिति इदत्यवेना मेतदश्थिलां करोति साते
यज्ञ पतिर्ाषौदि्ति यजमानो वे यन्नपतिस्तद्यजमानायै-
वेतदुद्लला समाशस्ते ॥ ११ ॥
अथ पविषं निदधाति तदे प्राङ् निदध्यात्प्राची
डि देवानां दिगुथो ऽउदगदोचो हि मनष्याणां दिगयं
वं पवि योऽयं प॒वते सोऽय मिसांल्लोकांस्तियङ् नुपवते
त्स्माद्दडः निदधात् ॥ १२॥
” “न्का भुव?-षति डागवेवरेग च दृष्टः | च-पादस्ततु “°ला भवः-दइति।
( व्य शब्रा) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ` ४९द्
तद्युथेवादः । सोमः राजानं पविचेण सम्यावुयन्त्येवु
मेवेतत्स॒म्पावयत्युदौचौनदशं वे तत्पविचं भवति येन
तत्सोम राजानः सम्पावयन्ति तस्मादुदडः निद
ध्यात् ॥ १३ ॥
तन्तिदधाति। व्वसोः पवि मसीति यन्नो वै
व्व॒सुस्तस्मादाद व्वसोः पवि मसौति शतधार सद्-
खधार मित्युपस्तौत्यवेनरेत॒न्महयत्येव यद् तुधार
सहखधार सिति* ॥ १४ ॥
य व्वाच॑यमो भवति । आ तिसणां दोग्धो्व्वाग्वे
यजतो व्विक्षव्यो यज्ञ॒ तनवा ऽइति ॥ १५ ॥
तदानौयमान मसिमन्ल्रयते। देवसू्वा सविता पुनातु
व्वुसोः पविक्रेण शतधारेण सुपेति तद्यथेवादः सोम
राजानं पवित्रेण सम्यावयन्त्येव मेवेतत्सुम्पावयति ॥१६॥
अथाह का मधु ऽइति । अमू सिति सा व्वि्ायु-
रित्यथ दितौयां एच्छति का मधुश ऽइत्यमू सिति सा
व्विश्वकम्मेत्य॒थ टठतौयां च्छति का मधुश इत्यमू
मिति सा विश्वधाया ऽइति तद्य॒न्पुच्छति व्वौर्याण्येवा-
स्वेतट् दधाति तिखौ दोग्धि चयो वा ऽइमे लोका ऽरुभ्य॒
ऽख्वेनदेतल्लोकभ्यः सम्भरत्य॒थ कामं व्वदति ॥ १७ ॥
#* “मितिः-दति क, ख ; .सितिः-दलतिग।
४९४ ॥ शतपयत्रा््चयाम् ॥ (५पर० 9ब्रा०)
छथोत्तमा दोहयित्वा । येन दोदयति पारेण
तस्मिन्ुदस्तोक मानौय पल्य॒द्ध* प्रत्यानयति यदु पुय-
सोऽदहायि तदिहाप्यसद्िति रसस्यो चैव॒ सव्यत्वायेद्ः
दि यदा व्वुर्षत्यथौषधयो जायन्त ऽ्रोषधौजग्ध्वापः
पौत्वा त॒त ऽरुष रसः सुभ्भवति तस्माद् रसस्यो चैव
सव्वत्वाय तुदु द्ास्युातनक्ति तौत्रौकरोत्येवैनरेतत्तस्मा-
दद्ास्यातनक्ति ॥ १८ ॥
स घछातनक्कि। इन्द्रस्य त्वा भागः सोमेनातन-
सौति त्यथेवादटो देवतायै दविगटह्लन्नादिशत्येव मेवे
तदेवताया ऽञ्ादिश्ति यदाइन्द्रस्य त्वा भाग सिति
सोमेनातनच्छीति सखद यत्धेवेनदेतदेवेभ्यः ॥ १८ ॥
योदकव लोत्तानेन पाचेणापिदधाति । नेदेनदुप॒-
रिष्टान्नाष्टा रशछाःस्यवमुश्णनिति व्वज्रौ वा ऽापस्तद-
ज्रेणेवेतन्ना्रा रु्षाःस्यतोऽपदन्ति तुस्मादुद्कवतोत्ता-
नेन पाचेणापिदधाति ॥ २० ॥
सोऽपिद्धाति । च्विष्णो हव्य॒ रष्छेति यन्नो वै
व्विष्णस्त॒ यक्षाय वैतद्वविः युरिददाति गुष्ये तस्मादा
व्विष्णो व्यः रणति ॥ २१ ॥४॥.: `
॥ इति पञ्चमप्रपाठके चतुथं जाद्यणम् [ 9. १.1] ॥
"पल्यख्यः-दलति च
( ऽच० शत्रा ) ॥ प्रथमकाक्डम् ॥ ` ४९५
॥ ओ गखेशाय नमः ॥
प्रधानयागः सकलः साख्यानः सम््रको न्तितः ।
भाघान्येनाय तद्धर्मं निरूप्यन्तेऽय. सक्नमे ॥ ७ ॥
तचादौ सन्निडितत्वात् खान्नाय्यधर्माः९ प्रथम सुच्यन्ते । तच्र
वत्ापाकरणणाय शाखाच्छछेदंरं विधास्यन् तदुचितं शाखायाः प्सेत
साथैवाद माद-- “ख वे प्ंश्राखयेति । “सखः” वत्साना मपाकर््ता ।
ग्राखायाः पष्पतवं प्रशंसितु मनुवदति- <तद्यत्पष्षेशाखयेति । न्यच
यस्मिन देशे "गायत्रै" पलिरूपेण “सोमम् श्रमिलच्छ आ्रार्नयनाय
अगच्छत्, (तत्* “चस्याः च्राहरन्त्याः" “च्रपाघस्ता*" अचस्तात् प्रदेशो
९-- “निरूप्यन्तेऽच इति ज।
२-- ““ऋप्मौषोमौय खव पौगेमासं हविः सान्नाय्य मामावास्यम्??-इति
8० ० । “स प्रजापतिः पश्यूनन्रवौदेतदस्मे सन्नयतति, तत् पश्व
चपरोषघौभ्यो ऽध्यात्मन्त्समनयन् ; तत् प्रत्यदुद्धन् ; यत् समनयन्, तत्
सान्नाय्यस्य सान्नाय्यत्वम्'?-इति तं सं २.५. इ. २ तदरेतस्ममात्
परश्ुपयसां सान्नाय्यत्व मवगम्यते । गरस इति, रख्तदून्राद्यगवचन-
व्याख्यायां सायगः । “साच्नाय्यं दधिपयोनच्तणम्"-ईइलति चाचेव ( १२
२, ६, द. ) भाष्ये सायगः । (सम्यङ नयते होमा मसिं पति डति
सान्नाग्यं हविविशेषः?-दइतिपा० २.२९ २९-खचरत्तौ दौच्तितः ।
'सान्नाय्यं दुग्धदत्धिरूपं हविः"-दइति काण्या० श्रौ० ४.२. ९७-खूच-
छन्ती या{किकदेवश्छ । “सोमः सखल्त् वै साच्नाय्यम्'?-इति ते ब्रा इ.
च. ३. १.१ । सान्नाच्यविधानादि कं सवेञ्धेतः पूवेस्मिन् ब्राद्छयणे ४-२१
कण्डोयु जखटव्यम् । २-- "वत्सापाकर्णारथश्राखाच्छेद"-दति ट ।
४-- “खान यनायागच्च्छन्नाह रन््याःः-दइलि ज, क ।
५-- “अपादस्ता"-इति बड्धमूलपाठटः ; “चछपावस्ता'-इति च भाव्यपाटे डार-
वेवरे दुष्टः । वस्तुतो “खपादस्ता' अप-अदर स्तम्, अनुपच्तोगा मित्यर्थः
स्यात् साधुः । ते खा० ७.१. २, ते° ब्रा द. २. ३. ९२ नरव्यम्।
9,
४६९ ॥ शतपथब्राद्धयणम् ॥ (भप्म० शत्रा)
"अभ्यायत्य' यत् “पसे, तत्? प्रचिच्छद् । कस्येत्याद-- “गायच्ये
वा, सोमस्य वा रान्न दति “वाः-गश्ब्दख्ार्थं, .गायच्याःः "सोमस्यः
खेत्ययेः ; श्नननुष्टानलेन विकल्पस्यासुचितत्वात् । पतितात् पर्षत्
उत्पन्लः पलाशः, तस्य “पष्ठैत्वम्*२ । श्रस्त्वेवं तयाय्यस्येव शाखाकरणे
कोऽमिप्राय इत्यत श्राङ-- ““तद्यदेवेति । (तस्मात् सोमा शस्येव
सम्पादितप्रायत्वात् “पेशाखया" एव माभ्यः सकाशात् "वत्सान्?
श्रपाज््यात्' ध्यक कुर्यात्" । कात्यायनस्तु श्रमोशाखा मपि
विकन््पेना चावोचत्-- “पस्षेशाखां किन्ति शमलं वाद ति" ।
“ओम्या ष्लजञ्'-द तिर विकारेस्वपि ॥ ९॥
ददानो कदने म्लः विधत्ते- “ता मिति) “तदिति। इग्यत
दतौयर् । यदिर्› तद्दाक्य मित्यर्थः । एयग्-योगस्य विव ितल्वात्
वाक्ययोरपि पौर्वापयं विवच्ित मिति गम्यते । स्पष्ट मन्यत् ॥
खचकारस्त॒ मन्लभेद पत्त मघ्यङ्गोरत्य शाखाच्छदे एव विक-
ल्पितम्, केदरनसन्नमनयोर्वंति योगभिन्नतां चाद- “पष्छेशाखां
९, २-- ज-र्-पुस्तक योरि द यत्तत्पदे न दृश्येते ।
इ-- “तस्य पसेत्वम्'- इति ठ-पुरतके नास्ति ।
४-- “सम्पादित पायत्वात् अस्यैव ्ाखच्चछेदनम्?-दव्येव ।
५-- काण श्रौ० ख ४.२. ९। “इषे तवेयूजें त्वेति वा?-दइति तच
तच्छेषः ( वा० सं ९. ९. १, २. ) । “उभयो मन्नयोभ्डेदने विधानात्
करगमन्लत्वेन समुष्चया सम्भवारु विकल्पः? द्रति तच या० द° ।
६-- पाच््ड० ४.२.२४२ ऽ-- वान्सं० ९.१.९१ (९, रवा.) ।
(ऽव्य शत्रा° ) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ` ०९७
दिनन्ति मोल बेषेलेति, ऊजं लेति वा, किनद्मौति वोभयोः
साकाङ्खुगलात्, सन्नमयामोति वोत्तरे”दतिः ॥ २॥
अथय वत्छषानां मादसंयोजनम् । तैकस्य शाखया समन्लक
मुपस्यगशेनञ्चाद-- “रय मादभिरिति । .समवाजेन्तिः संयोजयन्ति ।
दे वत! गाव! यूयं "वायवः स्य" प्रवद्धंकतेन वायु सम्बन्धाद् यय
मपि वायवो भवयेति मन््ला्येः९। कथय मेतेषां वायुत्वव्यवद्छार
दति तत्समथनायाद-- “श्रयं वा इत्यादि । वायोेवां वद्धंकत्-
समर्थनाय सवेजगदद्धकता मार- “एष वा इदं सवं मिति।
एतन्मन्लशेषत्वेनर शाखान्तरे पटितं* मन्ल मनूद्य निराचष्टे
“डपायव स्येत्यु डक इति । यदेनं भागं ज्यात्, यजमानस्य
-दितौयः' ्रचुरुपागच्छति, अतो "न न्यात्" ॥२॥
प्रस्तुतानां गवां मध्ये एकस्याः वत्सात् यक् स्प्ेनम्, तन्मन्लैर
चाह-- “श्रथ माद्ृणा मिति। गवत्छेनः ्याकत्यः ष्यक्छत्य ।
प्रेषणकमेणि सवितुः प्रयोजकत्वे कारण माह- “सविता वा
द्रति । “यज्ञं यन्नसाधनं चोरम्, तत् “सम्भरान्' सम्भरेयुः ॥ ४ ॥
कि तत् अओष्ठतमं कमे ? दरति, तदाद- यन्नो वा इति।
साचात्सखगंसाधनलादितर कमभ्यः “ओरष्ठतमलत्म्ः ॥ ५ ॥
९-- काण श्चो० ० ७.२. ९, २, इ ।
र-- वा० सं० १.१.२८ वा.) । का० श्रौ ख ४.२. ७।
द-- नास्त्येतददिश्ये षणं ठ-पुस्तकर ।
४-- ते सं० ९.१.९१; ते° त्रा इ. २.२९ र्व्यम् ।
५-- ते सं १.१. ३ | का ओ ख ४.२.८।
-- वान सं०श.९. द्. (8 वा.) । का खौ ० ४.२.€।
8 ष्ट ॥ शवपथयन्राश्यणम् ॥ (५. 9त्रा०)
मन््रभागे यद्ेवता विशेषना मनिर्दगरपूवैक मारे ग्नम्, तस्मश्र-
सति-- “श्राप्यायघ्व मन्निया दति यथा श्रग्रये हविगैदणणादौ
श्रप्रये जष्ट भितोति नामविगश्रेषतो देवतादेश्ननं क्रियते, तददद
मपि पाठटनेव छतं भवतीत्यर्थः ॥ € ॥
“'प्रजावतोौरित्यादि । स्यष्टायेता माद-- “नातेति । "मा वः'-
दरत्यस्य मन्लभागस्य तात्पयें माइ- ननाद्रति। ननाष्टराः नाद्राणि
नाश्रकारोणि, “रक्वांसिः। रचितव्याभ्य दति रच्णापादानश्तानि
स्तेनव्याघ्रादौोनि नाद्राः। भरुवश्रन्दगोपतिशब्दयोरथे माह-- “भुवा
अस्मिन्निति ॥ ७ ॥ ॥
आखा गृद्यपरदि श्र विशेषम्, तत समन्लकं ग दनच्चाह-- “च्रथा-
दवनौोयागारस्येति । श्रभिषुरोदेे स्थापयन्नध्वयैः रसु मन्तं
न्रयात्-- “चजमानस्येति* । हे श्राखे ! लं यजमानस्य पन्" रच ।
एतन्मन्लपाठतात्पयं माद-- “तब्द्धणेवेति, एतन्म्न्त्रपाटेन आखा
पश्चनां परिदानम्, तदघोनत्वेन रच्णायेम् ॥ ८ ॥
ददानः दोहनां शाखायां समन्लकं५ पविचवन्धनं विधत्त-
“तस्यां पविच्र मिति } ( दोदना्यंर ) "तस्यां शाखायां “पविचंः
१९- सञ्चयाः" दति तेत्तिसैयपाटः ; अचत्यपाठस्तु 'व्वष्याः"- त्येव
र-- पएर्स्तार् (इ८ ० ऽ पं ) १.२. ९७ द्वयम् ।
इ-- ““णेन्द्रं भवति मान्दं वा-इति कान्स ४. र. १० ।
४-- वा० सं° ९,९१.४. (५वा.)। कान्श्चौ° सू ४.२.११ ।
४५--वाण् सं २.२. १। कान्श्नोन ख० ४.२. ११५।
&-- नास्त्येतत् पर्दं ट-पुस्तकादन्यच् ।
( ॐचछ० शब्रा° ) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ` ४९
कुशद्यात्मकं चदतं वा "करोति" बक्नौयात्। तथाच सनम्-
“वसोः पवि मिति पविच मस्यां बघ्नाति ङ्यो, जिद्टदा'"-दरति,।
'वसु"-श्ब्दायं माह- '्यन्नोवा इति, पुनात्यनेनेतिः "पविच्म्?२,
तस्मिज्नित्यथेः ॥ < ॥
श्रमावास्यायां रातौ सन्रयतः कलौरस्याज्ना्थत्वेन नियोगात्
श्र्चिदोचस्य इव्यान्तर विधत्त “श्रय यवाम्बेति। एतश्छन्दायं
माद- “यत्य दति । विपच्बाघपुरःसर स्रपच्च सुपसहरति-
“ख यत्पयसेति । दृनद्राथंस्य दुग्धस्य श्रग्यथेत्वस्याप्युक्तत्वात् । यद्
यवाग्बेव डोतव्यम् । “न्यवाग्बाभ्निद्धो चदोमः सन्नयतः"- द्रति" कात्या-
यनः । “जृङ्ृत्य्चिहोच मिति। दोदकालो पलच्णणायेम्, ज॒कतिसम-
कालम् ; तद्धोमे परिसमाप्त एव “उखा सान्नाय्यस्थालो सा श्रघ्वयूष्णा
अपपाप्रदेगे 'उपक्लप्ता" भवति । तस्याः खमानयनानन्तरम् उपष्षटां”
वत्छेन सङ्गताम् श्रन्रतात्^- द्रति" दोग्धारं मत्यघ्वयेः। "यदा" उपद्ष्टा,
तदा उपष्ष्टेतिः दोग्धा शभ्राद' न्रूयादित्यथेः । दोग्धा च शद्ध
च्तिरिक्रो भवेत् ; “वाग्यतो दोहयत्यश द्रेण”-दतिद्चात्* ॥१०॥
१-- का०श्रौ० स 8.२.९५, ९९्। र्--पा० खद्. २. १५८५।
द-- “निटद्भमयं पविचम्”-दइत्यापस्तम्बः । ““हसर्ूप्रादेष्रामाच्नं तु चिरत्
छत्वा पविच्कम्-दइति । पवि वेखाकार मिति केचित् । नवकुण-
वेगो मिति ओौच्नन्तः। वस्तुतो दे साये दभेटये पविचं कतै" शाखायां
बश्नाति, कुशचयस्य रुज्चाकारः छत्वा वा बश्रातौति सम्प्रदायः ।
8-- का० ओौ० द° ७. २. १७ । तणडलेः श्िथिलपक्ता यवागूरित्यच्यते ।
५-- का० खौ० ख् 9. २. २२। “ग्ूरेण==जैवयिकेन'-दति माधवः ।
४७० ॥ शतप्त्राद्ययम् ॥ (भप्र० 9त्रा०)
अष्व्यीः समन्लक ` स्थाच्यादानं विधन्ते- ““श्रयोखा मिति।
सवायाः दु-एटयिव्ात्मकलस्य कद चिदप्यसम्भवात् उपस्त॒तिमाज
मिद मित्याह “उपस्तौत्येवेति । सापि किम्यंत्यत श्राद-
"मदयत्येवेति । स्व॒त्या प्रजनं लोके प्रसिद्धम् । श्रधिश्रयणे मन्त्र
माडद- “मातरिश्वन इति “मातरिः श्रन्तरिके श्चसतोति 'मात-
रिश्वा' वायरादिव्यो वार। तस्य घमेस मसि; तेन दौष्यमानलात् ।
एतत्पाठेन “यज्ञ मेवः कतवान् भवति । तत्कथय भिति, तदुप-
पादयति-- “ययेति । यन्ञे "यथा? “च्यः प्रवग्ये भ्रटञ्ात्, "एवं
स्थास्यधिञ्रयणेन श्रट्रणक्ति ्रवग्ये छतवान् भवति ; श्रतो यन्न
सम्पादनम् । ““विगश्घायाःः-दतिमन््भागस्य तात्प्याभिधानं स्यष्टम् ।
“मा तेः*-दतिमन्लभागे “यन्ञपति-शन्दाये माइ- “यजमानो वा
द्ति। ला" नाशः, तद्भावम् श्राग्रास्ते- "मा ङार्षोत्"-
दत्यनेन । “ङ कौरिस्घे”-दति" घातः ॥ ९९॥
रय पविचस्यापन तद्यनियमद्चाद- “च्य पवि भिति।
वत्घापाकर ष्णनन्तर यत् शाखापविच कतम्, तत् प्रागग्र स्याल्यां
“निदध्यात्” । दैव्यस्य पविचरस्य देवदिगाभिसुख्यं यक्तम् ; प्राच्या
दृन्द्राधिितलात्, इन्द्रस्य च खवंटेवतात्मकलात्, तदेवत्यं पविचम् ।
दिगन्तर माड- “श्योदौचो होति । उत्तरस्यां प्रायेण मनुव्य-
प्राचर्यात् । किञ्च॒ यस्माव्नगत्पविचग्डलो वायुरपि “तियेङ्कलु पवतेः
१-- व।(० सं० १. २.२। काण्श्रौन ० ४.२.१९ ।
न--वा० सं १९. न्. द् । कान रौ ख. ७.२. २०।
२- निरू० ७, ७, ४ द्टव्यम् । 9 घान्पा० बार पर < २९ ।
(ऽव्य श्रा) ॥ परथमकागडम् ॥ ` ४७१
तियेग् गच्छति; श्रतोऽस्यापि पविचतवात् तच्छौम्याय "उदङ
निदध्यात्? ॥ १२॥
खान्नाय्यसछ सोमात्मकलात् तत्पवनसखाधन-द् श्रा पवि्रवदस्या-
पयुदगयतवं युक्त मिति स-दृष्टान्त माद-- “लद्यथेवाद इति ॥ १२॥
पविचनिधानस्य मन्न माद- .'तन्िदटघाति वसोरिति९ ॥२४॥
मौनकालनियमावधि मार- “शअयेति। “तिषण्णं दौग्धोःः
तिष्टणणं गवां टदोदावधि। "वाचाः मन्ल्ेण साध्यत्वात् वाग्
यजन्नःः। अरय वाकुशब्देन नियता वाक विवच्िता। वावि यन्नो
पयोगिन्यां सत्यां मनसि विचेपो भवति, तत्परिहाराय वाडः-
नियमविधानम्?ः ॥ ९५॥
पयम श्रासेचनसमये श्रष्वर्योजेपं विधत्ते ““तद्ानौ यमान
मिति । “अ्भिमन््णम्ः श्राभिसुख्येन जपः; “श्रासिच्यमाने जप-
तो तिद्खचात्*। “सुश्राः खु्टु-पविचेए पावयिल्वा । स्पष्ट मन्यत् ॥२ ६॥
“्रयादहेति । श्रध्वयुः प्रथमायां गवि दुग्धायां “कां? गाम्
“च्रधुचः” दुग्धवानसो ति* ज्रूयात् । सोऽपि दोग्धा गङ्गां गौरौ भिति
दुग्धाया गोनाम भिति निर्दिंभेत्। श्रय सोऽष्वयुस्तां "सा विश्वायुः"
दूतिः न्रूयात्९ । एव सुत्तरयोरपि व्याख्या । “विश्वायुः बना,
९- वा० सं०० १. ३.९ । का ओर खू० ४. २. २२९ ।
२-- 'वाग्यमविधार्न?-षति ज । द-- “ध्वर्यगेपलि?-इति ठ ।
- कान्श्रौ० ख्० ४.२. रदे । तच मन्लः--वा० सं० १.३. २।
५ का० श्रौ ख० 8. २. २९ | तच मन्लः--वा° सं०९. ३. ३।
< वान सं० १. ४.९ का० ओर ख ४.२. २५।
४७२२ ॥ श्रतपयत्राद्छययाम् ॥ (४५ष० ब्रा)
बङसौ रेत्यर्थः । “विश्चकर्माः बहृटस्िसखाघनदो इकमपेता९ । “विश्व-
धाया: घौयत इति ^धायाःः अनन्नम्, बहना । एवं प्रश्मपूवेकं तासां
गुणएकथनेन तासु वोयं मवस्थापयति । टदोग्धव्यगवां श्ड्ां विघत्त-
““तिसतो दोग्धोति। तिभ्यः चोरसम्भर्तां चिभ्यो लोकेभ्य एव
सम्भृतवान् भवति, अतः तिखो दुद्यात् । श्रच “यावत् ख मधि-
कारात्, तिस्लो वा नित्यलात्”-दइत्यादिर खच द्रष्टव्यम् ॥
श्रतःपर वाङ््यिमं वि्जेदित्याद- श्रय कामं वदतौति ॥९७॥
दोदनपाचच्तालनोदटकस्य पुनः स्ौरे समपेण माद-- ““श्रयो-
मा भिति । “उदस्तोकम्ः उद कविन्दधारा मित्य्थः । “पल्यङ्य"
परितो गमयिला, दोदपाच उदक मासिच्य प्रचास्छेत्यथेः । “पयमः'
अवशिष्टं “यत्” श्हायिः इत मग्डत् । “तदिदापौोति। “न्रपिः-
शब्दो मिन्लक्रमः,- तदपो -श्रसत् भवेदिति । एतत् सङ्खाल-
नोद कानयनप्रयोजनम् । तदपि किमयं मित्यत श्राद-- ^रसस्यो
चैवेति ! ड, च, एवः-दति निपातचयम् । °रसस्य' चमर स्येव “सवं-
त्वायः कार्याय । भ्रस्त नाम क्तौरांगेन सवेत्वम्, तत्संखक्तन
चा लितोदकेन कथं सवत्व -भिन्य॒द्कस्यापि चौरोपादानता माद--
ष्टृदं दि यदेति) परिच्ालनानयनमन्ल्लः, सूते दरिंतः--
श, र-- वा० सं ९. ४.२, द । का० खौ ० ४.२. रर।
र-- का न्रौ न्ड ४. २. ट, २८ । अचादिपर्न "'पदिसामर्थ्यात्''-
‹“दप्रंनाच* इति स्चदयस्य ग्रहणम् (का०खो० स् ४.२.२०, २९.) ।
-- परिपूर्वाङ्गतेः रूपमिदम्। रुव सुपरिरटादपि३.<.२.२द् बटच्यम् ।
४--- चास्नातख सः-- त° सं० ९.९.३२. २ |
( च्छ शत्रा) ॥ पथम कागडम् ॥ ४७द्
“परिच्ालन मानयति सम्पच्यघ्व शतावर रित्यादिना\ । “तदु-
दास्येत्यादि । ्रातञ्चनेनेतत् चौरं तै नोलछलतवान् भवति । तोनो-
करणं सारत्वकरणम् । चोरादपि दध्रोबेलकरल्वं लोके दुष्टम्,
“यन्मा धिनवत्तन्मे कुरुूतः-दइ ति द्युक्रम्ः। श्रातञ्चनद्रव्यं खचकार
आ्राद-- “भ्राग्धुतगेषेण'*-द् तिर । यवाम्बेत्ययः* ॥ ९८॥
तच मन्ल माद-- “ख आआतनक्तिं दृन्धस्य लेति, । मन्ले देवता-
नामनिर्दशं प्रशंसति-- “तद्ययेति । पूवंवद्याख्येयम् । सोमस्य
देवताना मतिभियत्वात् कौत्तितेन एतद्धव्यं तेभ्यः स्वादु कृतवान्
भवति ॥ १९९८ ॥
““अयोद्कवतेति । पिधानपाचस्योदकपूषछेत्वे प्रयोजन माह-
“नेदिति। नेत्'-दति परिभये । यदुदकं न कुर्यात्, नतु चौर
सु परिभागे, “रच्ांसि" “च्रवग्डशान्' अवश्डग्रोयः ; एतद्धयावद् मत्ययः ।
कथय तत्परिहार दति तद्ाड- व्र वा श्राप दलति॥ २०॥
“सोऽपिदघातो ति । पिघानमन्ले विष्णशन्दाये माद-- “यज्ञो
९-- काण्श्रौ ख० ४.२. इर (ते० सं ९.९. ३. ९ चशव्यम् )।
२-- पुरस्तादूतम्-9४ ए ९५४. प°! तं सं २. ५, ३. 8. ) ।
२, ४-- काण श्रौ खर ४.२. दयर। दघ्नेति नव्याः। “चच्र विप्रति-
पत्तिः??-इत्यादिर्यात्किकदेनोयो म्रस्योऽत्ललोचयः।
४५-- वा० संर. ४. 8।
ई्-- दद्व षक ग्डो-माव्यं दद्धवयम् (४६९ ०) ।
ॐ-- “नेत्येष इदित्येतेन सम्मयज्यते परिभये"? दति निरु ९.३. ६।
८ वा० सं १२. ४.५ कार खण ख ४.२. द४।
60
89
॥ प्नतपयब्राद्ययाम् ॥ ( भरपर 9व्राः०)
वाद्ति। स च चय्यात्मना व्यापिलात् "यन्नो विष्णः ॥२९॥
४ ॥ [ ऽ. ९.]॥
दति ओखायएाचायंविर चिते माघके वेदार्थप्रकाओे
माध्यज्दिनिशतपयन्राद्यणएभाव्ये
म्रथमकाण्डे सक्नमाध्याये प्रयमं ब्राद्यणम्९ ॥
- “छतिपदि दशयागं चिक्तौरुरमावास्यायां प्रातरुभिदोधं त्वा
दश्रंयागायं “ममानवचैः?-दइति मन्लेण चसभिषव॒ समिदाधानरूप
मन्वाधानं कत्वा वन्घापाकरणं कुर्यात् । दश्रंयागे अणि कौषि
सन्ति । ासेयोऽद्टाकपालः, रन््रं दधि, न्द्रं पय इति । तच प्रतिपदि
दधि होतुं दभ्नो निष्च्ये राचावमावास्यायां गावो दोग्धव्याः। तद्योद्-
नाथे प्रातरञीकिकदो डादुद खमाटमिः सद्द चरन्तो वत्साः खमाटभ्यः
पमलाश्रश्चाखयापाकश्ौयाः । तदथं पलाश्श्राखाच्छेदनम्??- इति वा०
सं० मदे भा०। अथाच “देवो व-दतौम मेव, चौन्मन्लाननभिपेत्य
विभियोगचयं च परोक्त मापस्तम्बन । तथयादि-्देवो वः सविता
प्रापेयत्विति श्चाखया गोचराय गाः प्रस्थापयति, प्थिताना मेका
शराखयोपस्प॒श्रति दभभेद्मपिञ्चसैर्वा च्याप्यायध्व निति, स्जस्य डतिः
परि वों गच््किति प्रस्थिता च्नुमन्लयतेः?- द्रति । अतरख्व तेत्तिसैय-
भाष्रो सायगोना् विनियोगसङ्खृद् रण्व मुक्तः- “इषे श्ाखां
च्िनत्युजं मष्ट वा र्ति वत्सकान् । अपाव्य देवो गाः
प्स्धाप्याप्येति गा स्पुश्ेत् । सदस्येत्यभिमन्ब्येतान् धवेति ग्ट मात्रनेत् ।
यजेति श्एखो पगृद्ध इत्य द्टावनुवाकगाः??- इति । र्वच्चेतदनुवाकान्नातै-
रुद्भिर्मन्तेस्तेत्तिरोयाणां शाखाच्छेदनादीन्यष्छौ कर्म्माणि सम्पद्यन्ते ।
तच्च “सन्नयन ग्टजूकरणम्, अनुमाजेन मानुलोभ्येन संलम्धूल्याद्यप-
(ऽअ रव्रा) 1 प्रयमकाण्डम् ॥ ` ७७
ऋणः इ वे जायते योऽस्ति स जायमान ऽख्व
देवेभ्य ऽक्छपिभ्यः पिठुभ्यो मनुष्येभ्यः ॥ १॥
स युदटेव यजेत । तेन देवेभ्य ऽणं जायते तद्धेभ्य
ऽरखुत॒त् करोति युदेनान् यजते यदेभ्यो जुहोति ॥ ₹२॥
अथ युदवानुब्रुवौत । तेनुऽधिभ्य ऽणं जायते तुद्धेभ्य
ऽश्तत्करोत्युषौणां निधिगोप ऽइति चयनूचानु माडः ॥३॥
अय यदेव प्रजा मिच्छत। तेन पिलुभ्य ऽच्छणं
जायते तद्धेभ्य ऽरुतत्करोति यदेषा स॒न्तता^व्यवच्छ्न्निा
प्रजा भवति ॥ 8 ॥
खथ युदेव॒ व्वास॒येत । तेन मनुष्येभ्य ऽकणं जायते
तद्धोभ्य ऽरुतत्करोति यदरेनान् व्वासुयते य॒रेभ्योऽश्षनं
ददाति सयु ऽरुतानि सव्वाणि करोति स॒ ऊतकम्मा
तस्य सुबव्वे माप्त सुव्व' जितम्! ॥ ५॥
नयनम्-दइति वे त््रा°सान्मा०। मूलादारभ्याग्रात् स्पश्रंन मनुमाजेन
मिति घर्सखखामो । “नु माजेनं तत्पर्ण दिपातनेन गुणक रणम्?
दति का० ओ० ० ४.२. इ भाव्ये या०द०। वाजसनेयिनान्तु
“°सदस्येति मन्लो मन्लभागो वा नेवाघ्नातः; ख्वं “वायव स्थः?
इत्यस्यानन्तरम् “"्डपायव ख्यः-इति मन्लो मन्ल्ांशे वा नास्त्येव ;
अपि “खाप्यायध्व नमिति मन्ले “ऊजखतौः पयखतौः"?-दइति
विष्ोषगपददयाभावोऽपि बोध्यः
* “सन्तता?-द्ति च । 1 (जितंः-इति क, ख ; (जित”-दरति च ।
४७ ॥ भतपयन्नद्धयगम् ॥ (५ ५ब्रा०)
स येन देवेभ्य ऽकऋणं जायते । तुदेनांस्तद् वदयते#
यद्यजतेऽय यदग्नौ जुहोति तदेनांस्तदवदयते! तस्मा-
दयत्किष्चान्नो जति तदवद्ानं नाम ॥& ॥
तद चतुरवत्तः भवति । इद वा नुवाक्याथ
याज्याय व्वषद्भारोऽथ सा देवता चतुर्थौ यस्ये देव तायै
हविभवत्येव< हि देवता ऽअवद्ानान्यन्वायत्ता। ऽअव-
दानानि वा देवता ऽअन्वायत्तान्य॒तिरिक्तः ह तदव-
दानं यत्पच्चमं कस्मा ऽउ हि तदवद्येत्तस्माचतुर वत्तं
भवति ॥ ७ ॥
उतो पञ्चावत्न मेव भवति । पाङ्घो यन्नः पाङ्कः
पशुः पुञ्चऽत्तवः सव्वत्स्र स्येपो पञ्चावत्तस्य सम्पद्वद व
प्रजया पशभिभरवति यस्यवं व्विदुषः पञ्चावत्त कियत
ऽख्तद्च॒न्वेव प्रज्ञातं कौरुपाञ्वालं य॒च्तुरवत्तं तस्मा-
चतुर वत्तं भवति ॥ ८ ॥
स वे यावन्माच मिवैवावदयेत् । मानुषष्ट ह कुर्याद्यु-
मददवद्येद् च्यु वे तद्यज्षस्य युन्मानुषं नेट् व्य॒च्धं यन्न
करवाैति तस्मा चयावन्माच मिवे ववदत् ॥ €॥
स ऽअज्यस्योपस्तीये। दिदहेविषोऽवदायायोपरि-
छाद् ज्चस्यासिघारयति दे वा ऽच्राहतौ सोमाहति-
*.{ ^न्द्वजायतेः-इति ख|
{ ‹“°न्नयन्वायत्ता?-द्रति ख । $ “ ०््ुतिर्क्तिशः-डइति ख ।
( ॐ. र्ना) ॥ प्रयथमकाण्टम् ॥ 8 ७७
रवान्याज्याहतिरन्या तत ऽरुषा केवली य॒त्सोमादति-
रथेषाज्याहतियंद्ववियन्नो य॒त्पशुस्तद्ज्य मेवैतत् करोति
तस्मादुभयत च्चाज्यं भवत्येतदं जुष्टं देवानां यदाज्चं
तज्जुष्ट॒सवेतदेवेभ्यः करोति तस्मादुभय॒त ऽअाज्चं
भवति ॥१९०॥
असौ वा ऽअमुवाक्येयं याज्या। ते ऽउम योषे
तयोम्मिथन मस्ति वषद्धार खव तद्धा ऽरखुषु णव व्वषद्धारो
य॒ ऽरुष॒॒तुपति स ऽउद्य॒न्लेवाम् मधिद्रवत्यस्तं युन्निमा
म॒धिद्रवति तदेतेन व्वुष्णेमां प्रजातिं प्रजायते येन-
योरियं प्रजातिः ॥ १९१९॥
सोऽनुवाक्या मनच्य। याज्या मनुद्रत्य पश्चादषदट्-
रोति पश्चादे परत्य व्वषा योषा मधिद्रवति तदेन
ऽउभं पुरस्तात् कत्वा व्वष्णा वषट्ारेणाधिद्रावयति
त॒स्माद् सहु वंवु वषङ्कार् ण जुहयादट् वषड्कते वा ॥ १२॥
देवपाच वा ऽर्ष युदषद्भारः। तद्यथा पाच ऽउदत्य
प्रय॒च्छदेव तदथ य॒त्प॒रा व्वषद्धाराज्जहयाद्यथाधो
भुमौ लिदिग्धं* त॒दसुया स्यादेवं तत्तस्माद् सह वेवं
व्वषद्भारण जुहयादषड्ते वा ॥ १ ॥
न्य <--- ~ -----_-_-____-_~-~~~~~~--~_
°नि टग्धः-इलति सा०-सम्मत इलति डा °-वेवरुः।
{ “के?- इत्येव रव-पुस्तके ।
{ इडेव ^न्द०० श्रतम्'?-इति ख; “शतम् ई००२-दइति च-पुसतक ।
8 ७य्= ॥ प्चतपयनाद्यगाम् ॥ (५० ५ब्रा०)
तद्य॒था योनौ रतः सिच्चेत् । र्वं तद्थ य॒त्परा
व्वषद्भाराज्नहयाद्युथा योनौ रेतः सिक्तं तदसुया स्यादेवं
तत्त॒स्माद् सद वेवु* व्वषङ्कारोण जुयादषङ्कते वा ॥ १४॥
असौ वा ऽअनुवाव्ययं याज्या। सावे गायचौयं
चिष्टबसो स वे गायकौ मन्वादह तदम मनुब्रवन्नसौ
यलुवाक्यसा म॒न्वादहेयः दि गायचौ ॥ १५॥
अथ विष्टभा यजति। तदनु यजन्नियर दहि
याज्यासुष्या ऽधि व्वुषद्करोत्यसा ऽउ हि बिष्टुप्तदेने
सयुजौ करोति तस्मादिमे सुम्धुञ्जाते ऽअनुयोरनु-
सम्भोगु मिमाः स॒व्वौः प्रजा ऽनु सुम्भ॒ञ्जते ॥ १६ ॥
स वा अङ्खयन्निवेवानुवाक्या सनु्रयात्। असौ
चयनतुवाक्या इदडसो बाहत हि तद्रपं किप्र ऽरखव
याज्यया त्वरेतेय हि याज्या रथन्तरः चौय राथन्तर४
हि तद्रपरः इयति वा ऽअनुवाक्यया प्रयच्छति याज्यया
त॒स्मादनुवाक्याय रूपः इवे हवामह गच्छेद् म्बहि
सौदति यद्यति हि त॒या प्रयच्छति याज्यया तस्मा-
द्याज्याये रूपं व्वोहि दविजुषस्व हविराव्वुषायस्वा्चि
पिब प्रति यत्प्र डदि तुया यच्छति ॥ १७॥
साया पुरस्ताल्लक्षणा । सानुवाक्या स्यादसौ छनु-
* १ इत्येव ख-पुस्तके । † (यच्छति'-इलि च ।
( ऽच्० रत्रा०) ॥ पयमकार्डम् ॥ | ७७९
वाक्या तस्या ऽअसुष्या ऽअरवृस्ताल्लुख्छ* चन्द्रमा
नुष्चाणि खयः ॥ १८ ॥
छथ योपरिष्टाल्लशछणा । सं याज्या स्यादियःः इहि
याज्या त॒स्या ऽस्या ऽउपरि ्टाल्लश्छौषधयो व्वनस्य॒तय
ऽच्रपोऽध्चिरिसाः प्रजाः ॥१९॥
सा ह न्वेव स॒ग्डद्ानुवाक्या । युस्थे प्रथमात्पद्ादेवता
ममिव्यादरति सो ऽरखुव सग्डद्वा याज्या यस्या ऽउन्नसात्
[ति मियं क म ©
पद्देवताया अधि वषड्करोति व्वौय' व देवत॒ऽचस्तदु-
>) ॐ त £
भयुत ऽखुवेतद्दौयेण परिणद्य यस्ये टेवताये दविसेवति
तस्ये प्रयच्छति ॥ २० ॥
१ ॐ =
सवे व्वौगिति करोति। व्वाग्वें व्वषट्रारो वाय्ेतो
रत ऽर्वेत॒त्सिञ्चति षडत्यतवो वे षट् त॒दतेवेतद्रेतः
सिच्यते तदत॒वो रेतः सिक्त मिसः प्रजाः प्रजनयन्ति
तस्मादेव व्वषट्धरोति ॥२९१९॥
देवाञ वा ऽच्चुसुराश्च । उभये प्राजापत्याः प्रजापतेः
पितुद्ौय सुपेयुरेतावेवाद्मासौ यु ऽएवापूयेते तं देवा
$ऽउपायन् योपक्षौय॒ते त म॒सुराः ॥ २२॥
* “ऋ घस्तात्नच्तः-इलति सा °-सम्मत इत्ति डा०-वेवरः।
† नास्त्येतत् पदम् ख-पसतके ।
४८८० ॥ भ्रतपद्यत्राद्धागम् ॥ (५० ५त्रा*)
ते देवा ऽअकामयन्त। कथं न्विमि मपि संखच्जौ-
महि योऽय स॒सुराणा सिति तेऽन्तः श्राम्यन्तशवेरुस्त
ऽरुतुई दवियन्नं ददशुयदशपुणेमासौ तुभ्या मयजन्त
ताभ्या सिष्रेत म॒पि स॒मटच्चत ॥ २३॥
यु ऽरुषो ऽसुराणा सुासौद् । यदा वा ऽर्ता ऽउभौ
परिखवेते ऽअथ मासो भवति मासशः संव्वत्सरः सव्वं
वे संव्वत्सरः सुव्व मेव तदेवा ऽखसुराणाः सुमदच्जत सुन्व
स्मात्सपुनानसुरान्निरभजन्त्सुव्व म्बेवेषु॒ ऽरुतत्सपन्नाना
संदङ्घ सुव्वस्मात्सपुलान्तिभंजति यु ऽण्वु मेतदेद् ॥ २४ ॥
सयो देवाना सुासौत् । स यवुायुवत हितेन देवा
योऽसुराणाः सोऽयवा न हि तेनासुरा ऽच्युवत ॥ २५॥
यो ऽइतरथाहः। य॒ ऽण्व॒ देवाना सासोत्सोऽयवा
न हित ससुरा ऽञ्चयुवत यौऽसुराणार स यवुायुवत
हि तं देवाः सुब्द सहः सगरा राचियव्या सासाः
सुमेकः संब्वत्सरः स्वेको इ वे नुामेतदयत्सुमेक ऽइति
युवा चदहिवा ऽआयवा यवेतौवाथ येनेतेषारः दता
भवति तुद्याविहोचर मित्याचश्ते ॥ २६ ॥ ५ ॥
॥ इति पञ्चमप्रपाठके पञ्चम ब्राह्मणम् [ 9. २. |] ॥
(ऽष्ध० रेत्रा०) ॥ पयमकाण्डम् ॥ ` ४८
श्रवद्मनस्रूपः विवचृराख्यायिका माद-- “णं हेति । चयः"
दिजातिः “ख जायमान एव देवादिग्यञ्चतुर्भ्योऽपि णवान्
श्रधमणिको “जा यते९। ऋणित्वेर जनन मेव निमित्त मित्यर्थः ॥९॥
सद्धन्दो क्र" विटणणोलि-- “ख यदेवेति। "यजेतः-दति यत्”,
"तेन: कारणेन यागेन निमित्तेन देवेभ्यः "तद् ऋणं जायते । “हिः
यस्माद् यागकश्मेभ्यः "एभ्यः" देवेभ्यः “एतत्' इदार्नौ (करोतिः;
श्रतस्तेभ्यः तद् ण मित्ययः । तच्छनब्दायं माद-- “यदेनानिति ।
यागरोमावुभावपि नियमेन देवाय मेव यतः क्रियेते; श्रतः
तेषां तौ सखम्, तस्यावश्यप्रद्ानल्नादृषनै जायत दत्यर्थः। एव सुत्तर-
वाक्यान्यपि योज्यानि ॥₹२॥
“श्रयति । “त्रनुन्नवोतः श्रलुवचनं कुर्यात्, श्रघ्ौयेतेत्यथंः ।
'निधिगोप दलेति। उपभुज्यमानोऽपि यो न विनश्यति, स
“निधिः? । तादृशः चछषौणणं सम्नन्धो यो वेदाख्यो निधिः, तस्य
गोपायिता ति" वेदम् च्रनूच्यमानम्' “जराः बुधाः । श्रतस्ेषां
्रवचनं धन मिति गम्यते ॥द॥ ॥ ४॥
"रय यदेवेति । "वासयेतः ग्टहे; श्रन्नादिप्रदानेनेदानौ मव-
१-- “न्यत् किच्चामौ जुति तदवदानं नाम? तौद्ेवोपरिष्टात् (९ क ०) ।
२ - “जायमानो वै ब्राग स्ति भिक्ैणवा जायते ब्रद्धयचर्येण कटविभ्यो यन्तम
देवेभ्यः पजया पिदटभ्य रुष वा व्यनरणो यः पुचौ यज्वा नद्धयचारि-
वासौ? दति तेसं द.९.२९१.२२। म संन ६. २५9; ४.
५.७ । रामा० र. ४.९६ । मद्धाभा० २. ४६५६्-५८।
२-- “चर यात्वे- द्रति ठ । 8--- “सङ्कःहेगोक्त-दति र ।
61
४८२ ` ॥ प्रतपचन्राद्मणम् ॥ (५० ५न्रा०)
काश्रं प्रयच्छेत् । "यः" जायमानो ब्राह्मणः “एतानि' यागानुवचना-
दनि “सर्वाणि रपि "करोति", “सः (सतकर्माः कतष्टत्यः ।
तस्मात् श्राव्यं “सवं माप्रः भवति, ˆदेवादिसवेस्थानं “सवं जेतव्यं
“जितः भवति ॥ ५॥
“ख यनेति। इत्थं तेषा ग्छेणएत्वं प्रति तेन “श्रवद्यते' दयति-
दानायः९; श्रवप्रत्यपेषम्, दे व्रानां सखग्डलन स्टणम्, विभज्य दत्तवान्
भवति । तच्छन्दायं माद-- यद्यजत दति) यद्म्ति तत्तेन
यागेनेत्ययेः ; एवं दोमेनापि । “यस्मादेवं तस्मात् "यत् किञ्चुः
चरूपुरोडाश्रादिकम् श्रौ जङ्ति", "तत्" आवन हविः “श्रव-
दानम्""-दति प्रसिद्ध भवति॥ ई ॥
तस्यावदेयस्य चतुष्ट विधत्त- “तद्धा दइति। तच कारण
म्द-- दरदं वा दति। ददं वाः श्रनुवाक्यात्मक मिदं खल्
प्रयमम् ; ज्रयः पाद् "यान्याः ; श्रयः प्रघानसाघधने ववषट्ारः';
पश्चाद विर्खामिनो “देवताः "चतूर्यौः मवति । “एवः क्रमेण पुरो-
ऽनुवाक्याद्याश्चतस्रो देवताः", क्रमेण चलारि श्रवदानानि श्रन्वा-
यत्ताः । ˆडदि-श्ब्दशार्यर ; श्रवदानानि च चल्ारि, चतखः पुरो-
ऽनुव्राक्यायाज्यादिदेवताः शश्रन्वायत्तानिः श्रलुप्रान्नानि। श्रत उभ-
येषां खमसद्धा कत्वार् तच्यूनाचिकभावो न युक्त द्रत्यथेः। चतद््न्यो-
ऽब दान चतुष्टयस्यावश्यकल्वात् न्यनसद्खयाकलतवं न शक्यम् । श्रधिकल-
२-- श्टय दानगतिर्च्तगह्िसादानेषु'"- इति घान्पा० म्वा° ० ४८९ ।
२-- ““छ्ेत्येषोऽनेककर्मा?- प्ति निर २.२.४९. ४. द् । च्म को
३. २. २५६्, ४, ५।
({ ऽच्छ° रत्रा ) ॥ पथमकाग्डम् ॥ । ४
दोषात् पञ्चम माग्ङ्यु परिहरति- "अतिरिक्र हेति । अतिरेक
मेव दग्ेयति- “कस्मा दति, "कसे" प्रयोजनाय “पञ्चमम् - श्रवद्येत् ?"
तद भिमानिन्याः पञ्चम्या देवताया च्भावारिति मावः॥ 5॥
श्रयाभ्युपगम्याधिक्यरोषं यन्नादिसम्प्तिलाभाय पञ्चावदान-
पच्च मप्याद- “डतो इति यन्ञस्य पाङ्भुःत्वं चरानाकरम्भादिदविः-
यञ्चकादिनावगन्तव्यम्९ । रेतरेयकेऽपि- “यो वे यज्ञम्” दत्या-
दिनार इदविरच्षरश्या दि भिर्ब॑जृधार यज्ञस्य पाङ्खूत्व सुपपादितम् ।
पश्रोः पाङ्कत्वं लोमत्वगादिभिरिति प्राग॒क्तम्ः । हेमन्तशिशिरयो-
रक्याभिप्रायेण खवत्छरः पाद्धुःः५ । एवन्तु पञ्चावत्ते सति तद्तपश्च-
सद्या दारा "सम्पत्" यज्ञात्मकं धनं सम्पद्यत दत्ययः ॥
एतज्ज्ञानपूर्वकानुष्टानफ़ल मा द्-- ““न देवेति ॥
श्रय पुनः चत्तुरवत्त मेव स्थापयति- ““एतदि ति। एतदेव "चतु-
रवत्तं' “कौ रूपाञ्चालम्' कुरूपश्चालदेओे असिद्धम् ; श्रतस्तच प्र्चा-
तत्वादनुष्टानसम््रदायानुरोघधेन "चतुरवत्तम्? एव कन्तव्यम् ॥ र ॥
रवद्ानस्ययन्तां विधत्ते “सख वा दूति) (यावन््ाच मिवः)
(दव-शब्दोऽनयको वाक्यालङ्कारे । “यावन्माच मेव" श्रङ्ु्पवेमाज
मेवेत्ययेः ॥ |
९-- “घांनाः, करम्भः, परिवापः, पुरोडाशः, पयस्या?-दइति रे ब्रा २.
३. द; ते सं° ९.५. ९९. ८। २ रे० ब्रा०२.३.श्। ~
इ--- दद विष्यद्धिः, अच्तरपद्भिः, नराप्सपद्भिः, सवनपद्भिः 1.
४-- ““पाक्कः पश्ुः""-दइत्धादिकं एुरस्तात् बदट्व्यम् (२यरद्ट० ऽ प्) |
५-- “हेमन्तशिशिरयोः समासेनः-दइति रै त्रा १.९.९२ ।
ई-- ^“ दइवोऽपि दृश्यते?"-इत्थादि निरु ९. २, ५ दम् ।
४८8 ॥ प्तपयन्राद्धगम् ॥ ( ५ भब्रार)
आधिक्ये दोष माइद- मानुषं इ“-दति। मनुव्याणणां
श्ररावादिपरिमितलादापिक्यं मानुषतलकरणम् ॥ < ॥
ददा्नौः चतुरवदानप्रकारं द्ग्रयति- “स श्राञ्यस्येति।
पुरोडाशौ दौ; तदध उपरि चोपब्टताभिधारिताच्यार्भ्या
चतुर वन्तत्वम् ॥
पुरोडागश्रस्योभयत श्राज्यकरण प्रशंसितु माद- शेव दूति
सर्वापि श्राङतिः सोमाज्यभेदेन दविधा; तत्र सोमस्य खरह-
पेणणडङ्तित्वादाज्यापेकेव नास्ति; श्रवर्िष्टौ ₹विर्यन्नपश्टयन्ना-
वाज्याङतिकौ? भवितव्यौ ; श्रतस्तत्र तयोः ˆएतत्' एतेनोपस्तर-
षाभिघारफ्न च्राज्य मेव' छतवान् “भवतिः ॥
“एतद्वे जष्टम्"-दत्यादि स्पष्टम् ॥ १ ° ॥
्रवदानाय घमं मुत्ता प्रधानध्मे विधातु माद “त्रस
वा दूति। श्रनुवाक्या-याञ्ययोः क्रमेण दवताङ्ान-इविःप्रदानसाघ-
१-- परस्तात् गर्व्यम् ३९५, ४०३२ ए; परस्तादपि ६.१.२९ अपि
काण्श्रो० ख २. €. ८-१९१, २०, २१।
२-- ““चछभिष्टोमोऽत्यभिष्टोम उक्यः बोड़शिमांस्ततः । वाजपेयोऽतिराच-
खाप्नोयां भाच सप्तमः । इत्येते सुन्याः- इति गो° न्रा १.५. २३।
सु्याः सोमसंस्थाः सोमयन्नाः इत्यते ;भिन्नार्थाः ।
द-- ““म्मराघधेय मभिदोचं पौरमास्यमावाग्ये । नवेद्टिच्ातु्मस्यानि पञ्च
बन्धोऽ सप्नमः। इत्येते इ वियच्ञाःः-इति गो” बा० १.५. २३।
“खदका पावेणः श्राद्धं श्रावस्णायह्ायणौ चेन्यायुजति सप्त पाक-
यन्न संस्याः?-दइति गौ० घन ०८. ५। पाकयद्वा रव पमुयन्नाः ।
( अच्छ रत्रा०) ॥ पयमकाग्डम् ॥ ७८
नत्वं वच्छते९ । श्राङ्ातव्यानां देवानां य॒लोकसग्बन्धात्, प्रदानस्वे-
वेतल्लो क मम्बन्धात्, तयोः क्रमेण दयुभ्वात्मकलता । तयोः स्तो लिङ्गत्वात्
न्दे, वषड्कारस्यर पु शिङ्गत्वात् सद मियुनतास्ति । उभयोरन्तराले
तपन्नादिव्य एव वषड्कारः) स चोदयास्तमयसमये दिवं ए्यिवो-
चचा धिरृत्य गच्छति । ^त्त्' तस्मात् “एतेन टष्णाः आ्रनेन वकेण,
श्रादित्येन मद सङ्गते सत्यो, ते एव मिदा्मौ प्रसिद्धाम् द्मां
प्रजाति" श्रजायेते' ; सव्रंषा मण्युत्पद्यमानानां भावानां तचेवोत्यन्तेः,
उत्यद्यमानपदार्यत्मना ते एव प्ररृष्टे जायते इत्यर्थः ॥ ९९१॥
पुरोऽनुवाक्या याज्यानां” युभ्वात्मकताभिधानस्य" प्रयोजन माद-
““सोऽलुवाक्या भिति । तयोः समनन्तर वषट् कुर्यादिति विधिः)
उक्रऽयं लोकाचरणं प्रमाणयति- “पञ्चादा इति। "पश्चात्
परोत्यः स्याः पञ्चारे गादागत्य शश्रधिद्रवतिः श्रभिगच्छति।
"तत्ः तेन याज्यापुरोऽनुत्राक्यानन्तरं वषड्कारकरणन “एने उभे
द्यावाप्रयिव्यात्मिके याज्यापुरोऽनुवाक्ये “पुरस्तात् छत्वाः शटष्णा?
सक्ता "वषटारेणः तत्सूर्यात्मकेन द्वण माकारितवान् भवति ।
स इदेव ब्र्यणे सप्तदश्कण्डिकायाम् (४८८०२१९ पं) ।
र "वषटकार ख्व-दइति ज।
इस वा ख्व न कद्ाचनास्त मेलि, नोदेति। तं यदस्त मेत्मैति
मन्यन्तेऽब्ध खव तदन्त मिक्त्वाथात्मानं विपयस्यते; साच मेवावतस्तात्
कुरतेऽद्ः परस्तात्??-दत्यादि ° ब्रा इ. ४. ई्।
8-- “पुरोऽनुवाक्यायाज्यादौनां-दइति ज, "्पुरोऽनुवाक्यादौनां "द्रति 2।
५-- “दत्वात्मकताधिधानस्य'-द्ति ज, ङ ।
४८ ॥ शतपथन्राच्छणम् ॥ ( ५प्र० भत्र)
““तस्मात्"-दति स्पष्टम् । वौ षडित्युचारणएकाले वा, समनन्तरः वा
प्रदान मस्तु ; सवेया वषड्कारात् प्राक् न जुह्यादित्यथेः । अनेनैव
युरोऽन॒वाक्यायाज्ययोवंषड्भारात् प्रवेभावित्वं सिद्धम् ॥ १२॥
प्रदानस्य वषड रानन्तरत्वं प्रकारान्तरेष्णे पपाद यति- ““दवपाचं
वा दूति। पिबन्त्यनेन देवा इति देवपा 'वषड्कारः” । "तत्?
वषड्कारावसानं प्रदानम् “एवं भवति, पाचोद्धारपूवंकप्रदान भिव
भवति । उक्रवेयरौत्ये दोष माइ-- “श्रय यत्युरेति । रधो ग्छमौ
निदिग्धम् शमौ प्रास्तम्र, दुष्टलेनो पयोगाभावात् दग्ध मिव्युप-
चयते । शश्रसुया श्रनेन वषद्कारात्पूवंकालदहो मेन ( “स्यात् ) दग्धं
स्या दित्यथेः । “"तस्मात्”*-दत्युपसंदारः ॥ १९२ ॥
"तद्यथा योनो? दत्यादि स्पष्टम् ॥ ९४॥
एुरोऽनुवाक्यायाच्ये गायकौ चिष्ुभौ कन्तैव्ये इति विधातु
माद-- “च्रसौ वा इति । श्रलुवाक्याः शश्रसौ' द्युलोकः, तत्छ्याना ;
"याज्याः तु ( द्यम्) ग्ठः। शसियंः एयिवौ गायच्यात्मिका, श्रसौः
द्युलोकः चिष्टुबात्य्मकः । तया सति “गाय मन्वा दति यत्,
तत्" तेन श्रतुवाक्यात्मकम् “अनुन्रवन्ः गायचौच्छन्दोदारा “दमा?
घ्यिवौ मेवोक्रवान् भवति । द्युलोकस्य कथय मनुवक्रव्यतेत्याशरच्
शअरनुवाक्यात्मकत्वं वाक्यमथ्य एव स्मारयति | एयिदया श्रप्युवक्रव्यतवं
गायच्यात्मकलत्वा दित्या द-- “इयः होति । दत्थ मनुवाक्याया गाय-
चोत्वे द्यावाटयिव्याबुभे श्रपि योजितवान् भवतौन्य॒क्रम् ॥ १५ ॥
९--- (निद ग्धम्'-दइति ज, ‹निदिग्धम्"-इत्यपि तचेव श्रो धितः।
२--~ “प्राप्त -इलि ज। इ२--द्दिग्ध सित्यल्येव मार्यं स्यात् दग्ध सिति
( ऽच्छ° उब्रार) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ४८७
याज्याया च्तिष्ु्सम्पादनेऽपि तथेव यो जितवान् भवतोत्याद-
“श्रयति । *जिष्ुभा यजतिः चेष्ुभं याज्यां कुर्यात् । तज याज्यया
च्चा यजति यत्, "तत् तेन शश्रनयाः प्रथिव्येव यजति।
तत्कथ मित्यत आ ह-- “तदिति । "तत्" तेन चिष्ुकरणेनानथा
यजति । एतां मुव मेर याज्यां तवान् भवतोत्यथेः । उक्ताये-
सम्यनाय पूर्वेाक्रं श्मारयति- “द्यं दि याज्येति । श्रतः शश्रसुव्या
श्रधि' द्यलोकस्योपरि एव "वषट्" रतवान् भवति । एतत्समयेना-
या-- ““चिष्टुबिति । (तत् तेन, पुरोऽनुवाक्यायाज्ययोगां यचौ-
चिष्टु्चकरणेनानेन “एने' द्यावाषटयिग्यौ, प्रतिपादितप्रकारेण "सयुजौ
परस्परं संय॒क्तौ कृतवान् भवति । (तस्मात् सायुज्धात् (मेः
सहाग्यवदरतः ; द्यावाध्रयिकोभ्यां स्वाहाःः-दति?ः सदप्रदानात् ।
श्रयवा टष्यन्नयोः परस्परसापेचत्वात्र९ संहभागःर । श्रतस्तयोः
सहभागम् श्रलु' “सवाः* श्रपि प्रजाः" तत्सम्नज्िन्यः श्रु सम्भृच्ातेः
अनुख्टत्य भुश्ञते । श्रत ` उभयोः सभागलोकात्मकत्वात्, तयोख
परस्पर सादित्याद् याज्यालुवाक्ययोः सादहित्येनापि भवितव्य मित्ययौ
सभ्यते ॥ ९ ९॥
शअयादुवाक्याया उच्चारणएधमे माद- “ख वा श्रङ्कयन्निवेवेति।
शअज्यन्निवः वर्षणानालोडयन्निव शनेरनुवाक्यां त्रयात् । श्रह्खतिः
१-- रे० व्रा १.३.१५ । ते ब्रा २.९. ७.१; ८.२।
बद् इदेवोपरष्टात् ५.२.५४. ९८ ; ७. २.९२. २० | मर सं० इ. ऽध ।
द-- "सद्भाव इति ज-ग्रोधितः, .सदभाोगः'-इलि 2 ।
8 ष्ट ॥ शतपथयब्राद्ययाम् ॥ (५प् भत्रा०)
गत्यर्थः । उक्रविधानुवचनं ““रखदत्"-खाज्नार स्तोति-- “रसौ
होति । “्रनुत्राक्याः ( शश्रसो') द्यौः, एवं “दहत्, सखामापि श्यौःर।
हिः यतो द्युभागोऽनुवाक्या रदत्छाम, (तत्* तस्मात् तद्गतं मन्द्रत्व
"नाडेतंः छ दतो सम्बन्धि “रूपम् ॥
याज्याया उच्चारणे धमं माह- “चिप्र एव याज्ययेति।
'"याज्ययाः निमित्तया उच्वाररे वसविषयां त्वरां कूर्यात् । “दयं
शोत्यादि" । पूर्वापेचया वरतोति “तत् चिभोच्चारणं “रायन्तरम्'
रथयन्तरसम्बधि “रूपम्'* ॥
श्रय पुरोऽनुवाक्यायाज्ययोः लच्षणणान्यन्यानि वक्र कार्यभेद
मा₹र-- “यति वा दति । “च्नुत्राक्ययाः यष्टव्यदेवान श्राङ्यति,
तानेव “याज्याः यजति । तस्मात्" श्राह्ानायेत्वात्, श्राङ्ानाथं
य लिङ्गम्, तत् “च्रनुवाक्धाया शूषम् । तानि लिङ्गानि दशेयति-
““इव इत्यादिना । “डि” यस्मात् (तयाः श्रनुवाक्यया यष्टव्यदेवान्
्रङयति, तस्मादाङ्वानप्रकाशकं “इवे'”-दत्यादि यस्िङ्गजातम्,
तद्त्येव सवंचानुताक्या का्यत्ययं; ॥
“प्रयच्छति याज्ययेत्यादि । यस्माद् याज्या दविःप्रदानसाध-
नम्, ^तस्म्रात्* तस्याः तत््रद्ानप्रकाश्रक लिङ्गः “रूपम्? । श्रभिदित-
९-- ““प येङ्ुयाते??-इति ऋ० सं० १०. १६. ७ ।
र-- सान सं च्यान्गा०र.९१.२७॥
द-- ता० त्रा ९६.९९ । तेर ब्रा द्. ५. १३।
४-- सान सं° श्चा गा० २.१९. २२ । ते त्रा ३. ५.१३।
५-- ता० ब्रा० १६. १९ । ९-- “कायंमेदश्चा'-द्रति ठ।
( श्च्छ° र्ना) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ४८€
लिङ्गानि दशैयति- “बोरौति,+ “डि यस्मात् (तयाः याच्यया
प्रयच्छति दविः, "तस्मात्" प्रदटानप्रकाशकं यद् “वौड्ि”-इल्धादि
लिक्तम्, तदत्येव सर्वजन याज्या कार्त्य्यः ॥ २७॥
लच्णणान्तर मदड- “सा या पुरस्तालचणेति। पुरस्तात्"
मन्स्य पुरोभागे (लचणंः यष्टव्यदेवनाम यस्यां “सा? (“श्रलुवाक्या?)
षुरोऽजुवाक्या । तस्या श्रधस्तालचणत्वे कारण माद- ““तस्या इति।
"तस्याः" पुरोऽलुवाक्यायाः “श्रसुव्याः" ““श्रसौ हि अरनुवाक्याः-दत्यु-
कत्वात् सामानायधिकरष्घम् । तस्याः चन्द्रम च चखर्याः (अवस्त सच्छा)
अधस्तात् लच््ाण्णोव; श्रघोभागे तेषां परिश्रमण्णन् । अतोऽस्या
शपि तयात्वं युक्रम् ॥१८्॥
"शय योपरिष्टाकस्तणेति वाक्यं पूवेवाक्यवद्धा ख्येयम् । “तस्याः”
याज्यारूपायाः “ज्रस्याः' ग्डम्याः ॥ ९८ ॥
उक्र पुर स्तादुपरिष्टालचत्वं विशिनष्टि- सा ह न्वेवेति । भ्यस्येः
यस्या श्रतुवाक्यायाः भ्रयमात् पदात्" श्रभ्मिः प्रत्नेन सोम नोभि-
रित्यादिलच्णाद्र यष्टव्यदेवतां नयात्, खा एव सन्डद्धा श्रु
वाक्या" । "थाज्याः तु खा सम्डद्धा, “यस्या उत्तमात् पदात्" “जिका
रम्मे चकरूष दृत्यादिकात्* श्रभिहितायाः देवतायाः उपरि
'वषड्करो तिः । ननु कयं देवलाख्हावमाचेण सम्डद्धत्व सिति, तदाड-
१-- “्धव्यदेवाना मस्याः इति ज, भक, डा०्-वेवरेगा च दृद |
२-- पुवस्यां कण्डिकायां दव्यम् ( ४७८ १९०) ।
द-- चट ० सं ० ८. ४४. १२ | त° जार २.४.६९६. रे। ते० सं° र. €, २. २ ।
9-- चट० सं०९०८.द् | तेन त्रा ३.५. .ष्ट। तेग्सं° २.५. २. ८।
62
४७९० ॥ भ्तपयत्राद्ययाम् ॥ (भरेण भत्रा°)
श
न्दौ वा दति। देवता वे .बो्यम्" ऋगाश्नानस्य तत्मकाश-
नार्थत्वात्९ ॥२०॥
अरय याज्यानन्तरभाविनं वषडट्भार विभज्य विघाय प्रणंसति-
“ख वे वौगितौति। "वौगितिः उच्चारणं कुर्यात् । तत्श्रंति-
“वाग्वा दति । "वौग्"-दत्येतदौकारश्थाने श्राकारे कृते “वाग्*-दति
भवति; रतो “वषड्ारो वाक" । सा च "वाकः रेतः; सेचन-
साघधनलात् । उच्चारण मेव तत्सेकः । तथा "षडिति करोतीत्यनतु-
घज्यते, न्या दिव्यथेः । सद्खयाया चछतुख्वपि सम्भवात् (तवः एव
"षट्"-दृत्यनेन विवचिताः ; प्राक् षडत्यतः वौ गित्येतस्य स्थाप-
नात् । तेन “सिक्तः रेतः" (दमाः सर्वाः “प्रजाः उत्पादरयन्ति।
"तस्मात्" “एवः वौषडिति "वषट कुर्यात् ॥ २९ ॥
द्रत्यं दण्प्रष्मासोभयसाघारण मवदानादिकं वषट्भारान्तं धमं
मभिघाय तत्मसङ्गगद्यवा दिणन्दामिघानदारेक दशप्रषमासयागं प्रशं-
सति-- टवाख वा श्रसुराख्येत्यादिना | श्राजापत्याः प्रजापतेः
पुत्राः दायं" चेढकं वित्तम् उपेयः । किं तत् ? “एतावेव प्रखिद्धा-
वेव श्रद्धंमाखौः मासस्याद्धौः शगक्लकष्णपच्तौ । “रद्धं नपुखकम्रः”
द्त्येकदेग्रिसमासः। विभज्याद-- श्य एवापूयत दति। प्रजा-
पतेः कालात्मकत्वादनयोस्तद्त्वम् ॥ २२॥
१-- “शर वौयेण देवताति चेकिते” दत्यादिष् (ऋण सं २. ५५. द.) ।
२-- “दाय पिन्यम्'”- दति म० सं° €. १६९ । ऋट० सं ९०. १९४. १० ।
रे ना० ७. ङ. ५। ताण ब्रा० शब्. ४ । तेन सं० ३.१. € ४।
द-- “पा० ख० २.२.
(ॐखख० रत्रा* ) ॥ प्रचमकाण्डम् ॥ ४९९
एवं विभागे खति दवाः "कथम् । श्रसुरेभ्यः, तदोय मपि
भागं “सटक््नौमदि' ्रपहरेमहि? एवं कामयिल्ला तत्छाधमं
प्रयासेनान्िव्य “दशेपूषेमासौः यागाबेवापण्यन्। ताभ्याम् (“एत
मपि) छष्णपच्च मपि स्वय मलमभन्त । (॥ रश ॥)
तद्वारा तदुभया वन्नेमानात्मकं मासम्, तद्वन्तेनात्मक संवत्सर
च, श्रखुरेभ्यः समटश्जतः स्वाघधौनं कूतवन्तः । श्रतो न्युनाचिक-
कालावयवानां संवत्सरे ऽन्तर्भावात् “संवत्सरः सखवेम्ः संवत्सरात्मकात्
“सवेस्म्मात्" कालात् “सपनान् श्रसररान्ः भागरद्ितान् श्रङ्ुवेन् ।
“निरभजन्"-द्रति तात्यर्याभिघानम् । “सवम् एव एषः'-दति
वेर्दिंतुः फलम् । श्रतो द् शेप्षमासानुष्टानं खपन्नसवेखखदहरण्ण मिति
प्रशसा ॥२४॥ |
"ब यो देवाना मिति । "सः यः इति वाक्यालङ्कारे । “सः
्राप्रयेमाण-पच्ः पुरा देवाना मासौत्?। “खः “यवायुवतः ।
यो तौ तिर यवः, तस्य यवेति नाम । कथम् ? दिः यस्मात् नतेनः
श्रा परूयेमाणएपचचेणए खड देवाः “अ्रयुवतः समख्ञ्यन्त । श्रसुराण्ण'
छष्णपच्यस्तु “श्रयवाः । कथम् ? “हिः यस्मात् तेनः छृष्णपच्छेण सद्
"नायुवतः तस्य देवेरपद्दतलात् ॥ ९५॥
इक्ररृष्णपच्छयोर्नामधेयव्यत्यास माड- “श्रयो इति । देवानां
स्ग्डतो श्यः श्रसौ “अयवाः; देवानां प्रतिनियतखग्दतवत्वेनाखर-
सम्बन्धाभावात् । ्रतोऽयवनाद् भिश्रणणाद् यवा श्ररक्तपच्तः। “श्रसुराण्ण'
सखग्डतः छष्णपच्छो “यवा” ; उपायेना पद्त्य देवे्भिितलात् ॥
१-- «न्यु मिख्रणेऽमिख्ये च-इति अदा० प० २ धा०।
९२ ॥ श्तपयन्राद्यणम् ॥ (४प्र० ५ब्रा०)
1
अनयोरेवावयवावयवप्रशंखाथयं महोराचमाससंवत्छराणष्ण मपि
माम दगेयति- “सन्द मित्यादिना । यव-गशरब्दाभिधेयान् शएक्त-
ृष्णपन्तान् श्रदेतो ति, “मासः यव्यः' । -खेकः-दत्यस्य मकारोप-
जनेन “खुमेकः-इति संवत्सरस्य नाम सम्पन्नम् । सुः खट
“एकः” “खकः” । “सवे वे संवत्छरः"”-द्त्यक्रवेनः स्वस्यापि कालस्य
तजरेवान्तर्भावात् संवत्छर एक एव कालः; श्रतस्तस्येतन्नाम यक्तम् ;
तश्येव परोचेर “सुमेकः*-द ति व्यवदारः* ॥
म्रसङ्गाददराद्िनामाभिधाय प्रकत सुपसंहरति- “यवा
चेति । "यवा श्रयवा च हिः ^यवेतीव' यवेत्येव भवति ; यवन-
स्योभयाुगतलात् ।. अथवा देवेरेवायवात्मकस्य कृष्ण पच्छस्छषपि
यवनात् पच्दय मपि यवाः । श्रतः “एतेषां यवादौोनां मध्ये
“येनः निमित्तेन “होताः भवेत्, (तत्ः काये “याविडहोजम्'।
१-- “तोति? इति ज, श्युञ्नतौति?-इति ततेव श्रोध्धितः पाठः, "ख-
[य तौति" द्रति डा ०-वेबर्-शोधितः । अदंतौति पाठे यवश्रन्दात्
“दण्डादिभ्यो यत्"?-दरति (पा० ख° ५. ९. द.) अष्टै्यं यत् स्यात्,
स्याच्च द् ण्डादेराकछतिगगत्वं मन्तव्यम् । “व्छह्ोत्तानिः-इति भ्क-पाठः ।
२-- ४८० ए. द पर
३-- “"परोच्तप्िया इव ष्डि देवाः-इतिते* ना० ९.५, €. २। तयैव
रे० न्ना० र्. ३. € ।
७-- “मासो यव्य-इत्यस्यानन्तर सेक दत्यादि-व्यव दर इत्यन्त-यन्थस्यस्छाने
“शछद्टु णकः स्वेकः” ; सवेस्यापि कालस्य तचेवान्तर्भावात् संवत्सर खक
ख्व कालः मकारोप[यु]ञज्जनेन “छमेकः*-दति परोच्तनाम सम्प
ब्रम्??-इलि स-पाठः।
( ऽचख०् रत्रा } ॥ पथमकाण्डम् ॥ ४९
तेन्िरोथकेऽपि “शतव्या उपद्घातिः-दूत्यच९ खथयनप्रकरणे चवा-
द्यो व्याख्यातः? ॥२६॥ १५ [७. २.]॥
द्रति ओ्रौसायण्णाचायंविरचिते माध्वौये बेदायप्रकाग्
माध्यन्दिनिशतपयन्राद्यणएणभाय्ये
प्रथमकाण्डे सप्रमाध्याये दितौयं ब्राह्मणम् ॥
॥ इति प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपारकः समाप्तः ॥
१-- “ते सं ५, इ. १.२; ९९१.€; ४.२. १।
र-- “कल््यः- शयावा अयावा इति सप्तत्तव्याः-दतति। पाटस्तु- भ्यावा
यावा खवा ऊमाः सन्नः सगरः सुमेकः?-दति। यावाद्याः षट् श्रन्दा
वसन्ताद्यतुवाचिनः; स्मेकश्यन्दः सवत्स॒रवाचो | दे इद्के! त्वं
त्वड्पासतीति योज्यम्??-द्रति ते ° सं ० ४. 8. <. २द-२९€ सा० भा
द-- इत उन्तरम्.-- क--पुस्तके ““काग्डो १२९०० इति, ख-एस्तकेऽपि
तथेव, ग-पएस्तके ~कग्डो ९२९-दइति, घ-स्नै न स्तः, च-पुर्तके
तु “कख्छिकासद्या २२२?इति। त्र र्ना रकण, रना०
४२क०, दब्रा° रर्क०, 8ब्रा० रर्क०, ५त्रा° रर्श्क०; सङ्कूललनयाच
पञ्चमपपाठक्तोयपञ्चसु ब्राद्मणेष ९२९ कष्डिकाः पता इति सिद्धम् ॥
४८४ ` ॥ शतपथत्राद्धगम् ॥ ( दप्र १बा०)
अथय
घ्ठप्रपाठके प्रथम ब्राद्णम् ।
प्रपि वा
सप्तमाध्याये ततय ब्राद्भयाणम् ।
-- ~ "4 *2---=----
॥ दरिः ॐ ॥
यज्ञेन वे देवाः* । द्व मुपोदक्रामन्तुथ योऽयं देवुः
पश्रना सौष्टे सु ऽइ हादहौयत तस्मादास्तव्य ऽइन्याहरव्वु्स्तौ
हि तदुहौयत॥ १॥
स येनेव देवा दिव मुपोद्कामन् । तेनो! ऽर्वाचन्तः
ाम्यन्तश्चेरुरथ॒ योऽयं देवः पश्रना मौष्टे यु ऽददहाहौ-
यत॥२॥
सु ऽरेश्षत । श्हास्यु हान्तयन्त्यु मा यन्नादि्ति सोऽनू-
चक्राम स ऽशायतयोत्तरत ऽउपोत्पेदे य॒! ऽरुष॒ स्विष्ट-
छतः कालः ॥ ३ ॥
* “देवृाः-दरति ख । 1 “जक्रामंसतमो?-द्रति क, ग ।
{ "स"-दतिच। , § “कालः'-इति च।
( अच्छ° दत्र) ॥ परथमकाख्डम् ॥ ` ४९ ५
ते देवा ऽ्रन्रवन्। मा व्विखक्षौरिति तेवे मा
यज्ञान् मान्तग्गताहूतिं मे कल्पयतेति तथेति स सुम-
छत् स् नास्यत् स न कच्चनाहिनत् ॥ 8॥
ते देवा ऽअन्रुवन् । यावन्ति नो दवौरपि खदीतान्यु-
भूवन्स्वेषां तेषा इत सुयजानौत य॒थास्मा ऽति
कल्य यामति ॥ ५॥
ते ऽध्वयु मब्रवन् । यथाप्वःः दवौटष्यसिधारयेकस्मा
ऽअवद्ानाय पुनरु7प्याययायातयामानि कुरु तत ऽणकेक
मवद्ान समवद्यति ॥ € ॥
सोऽध्वयुः । यथापृव्व दवौष्यभ्यधारयदेकस्मा
ऽअवद्ानाय पुनराप्याययद्यातयामान्यकरोत्तत ऽरखुकैका
मवदान मवादत्तस्मा दास्तव्य ऽद्त्याहव्वास्त हि त॒द्यज्ञस्य
यङ्तेषु दविष्ष तस्माद्यस्य कस्य च देव ताये इविश् द्यते
सव्वचव स्िष्टकदन्वाभक्तः सवच देवन देवा ऽअन्वा-
भजन् ॥ ॐ ॥
तदा ऽ्नप्नय ऽइति क्रियते। अभ्िरवे स देवस्तस्यैतानि
नामानि शव्वं ऽइति युथा प्राच्या ऽआचकछ्षते भव ऽइति
युथा बाहौकाः पश्रनाम्यतौ र्द्रोऽधिरिति तान्यस्या-
प्न्तान्येवेतराणि नामान्यभिरित्येव शन्ततमं तस्माद
ग्रय ऽइति क्रियते खिष्टकुत ऽदति ॥ ८॥
४९६ ` ॥ शतपच्त्राच््यम् ॥ (भण शब्रा)
ते दोचुः। यत्वय्यमुच सत्युयख्छहि तुरः स्विष्टं कुव्विति
तेभ्यः स्िष्ट स॒करोत्त॒स्मात् स्विष्टंक्त ऽइति ॥ < ॥
सोऽनुवाक्या मनुच्य सुम्यश्यति। चे तथा खिष्ट-
कुत सुयाडभिरद्मः* प्रिया धामानौति तद्ाभ्रेय माज्यभाग
माहायार् सोमस्य प्रिया धामानौति तत्सौम्य साज्य-
भाग मादायाडम्मः प्रिया घामानौति' तद्य ऽरुषु ऽउभय-
चाच्यत् ऽआाप्रेयः पुरोड़ाश्णो भवति त माह ॥ १०॥
अथ यथादेवतम् च्चयाड् देवाना माज्यपानां भिया
धामानौति त॒त्रयाजानुयाजानाह प्रयाजानयाजा वैं
देवा आज्यपा युद दातुः भिया धामानीति तदि
होतार माड त॒दस्मा ऽखुतां देवा ऽञ्राहतिं कल्ययित्वायै-
नेनतद्भयः स॒मशम्यन् भिय ऽखन धामन्नपाद्यन्त
तस्मादेव सुम्पश्यति ॥ ११ ॥
तङ्खके। देवतां पुव्वां कुव्वन्त्ययाद्भारादम्रयार सोम-
स्यायाडिति तदु त॒था न॒ कुर्याददिलोम ह ते यज्ञ॒
कृव्वन्ति ये देवतां पृव्वां कुव्वन्त्ययाट्कारादिद£ दि प्रथम
मभिव्याहरन्रयाद्भार् सेवाभिव्याहरति तस्मादयाद्भार
भेव पुव्व' कुर्यात् ॥ १२ ॥
युक्षत् स्वं महिमान सिति यच वु ऽदो देवता
* भुयालनिरुघु +इति साययसम्मतः पाठ इति डा०-वेवरः
( ऽच्छ° दत्र ) ॥ परथमकागटम् ॥ ४९€ ७
ऽआअआवादहयति तदुपि स्वं महिमान सावाहयति तदतः
प्राङडः नैव किञ्चन स्वाय मद्िग््र ऽइति क्रियते तदच तं
प्रीणाति तथो हास्ये षोऽमोघायावाहितो भवति तस्मा-
दाद य॒श्त् स्व महिमान सिति ॥ १३ ॥
रा यजता मेज्या ऽदइष ऽइति । प्रजा वा ऽडइषस्ता
ऽण्वेतद्यायज काः करोति ता ऽदसाः प्रजा यजमाना
ऽऋअचन्त्यः श्राम्यन्त्यश्चरन्ति॥ १४॥
सो ऽञअ्रध्वरा जातवेदा जुष॒तार हविरिति । तद्यन्न
स्येवेतत्सग्डद्चि साश्णस्ते यद्धि देव॒ वि्जघन्ते तेन हि
मदञ्जुयति तस्मादा जषता हविरिति ॥ १५॥
तद्॒टरेते ऽच्च । याज्यानुवाक्ये ऽवक्तप्ततमे भवत-
स्ततौयसवनं वे स्विटकदे देवं वें लृतौयसवनं पिप्रीहि
देवृाः३* ऽउ शतो यविष्टेति तदनुव्7क्याये व्वेश्देव ममम
यदद्य व्विशो ऽअध्वरस्या.होतरिति तद्याज्यायं वेश्देव
तद्यदेते ऽण्व॒ष्रूपे भ॒वतस्तेनो ऽरुते ट तौयसवनुस्य
रूपं तस्मादा ऽरुते ऽ्च याज्यानुवाक्ये ऽअवक्तू स्तमे
भवतः ॥ १६ ॥
तं वे विष्टुभो भवतः। व्वाक्तु वा ऽरुत॒द्यज्नस्य युत्
स्वि्टकदवोय वे व्वास््विन्द्रियं व्वोयं वचिष्टबिन्द्रिय
* ^देवुर॥*-इति च। 1 “ऽच्छध्वरस्यः-द्रति क, ग ।
63
8€८् ॥ णवपयत्राद्ययम् ॥ ( प्र शब्रा?)
सेवेतद्वौयं व्वास्तौ स्विष्टकुति दधाति त॒सरान्िषुभौ
भवतः ॥ १७ ॥
उलो ऽऋअनुष्टभावेव भवतः । व्वासत्वनुष्टव्वुगस्तु स्विष्ट-
छदास्तावेवेतद्ास्त दधाति पेसुकं वे व्वास्त पिस्यति द
प्रजया पशभियेस्येवं व्विदुषोऽनुष्टुभो भुवतः ॥ १८ ॥
त॒दु ड भाल्लवेयः । अनुष्टुभ मनुवाक्यां चकत विष्टुभं
याज्या मेतदुभयं परिश्ल्ञासौति स रथात् पपात सु
पतित्वा बाह मुपि शश्रे" स परिमणग्ञे यत् कि मकरं
तस्मादिद् स॒ापदुौति। सु देतदेव मेने यद्िलोम यज्ञे
ऽकर मिति तस्मान्न व्विलोम कुर्यात् सच्छन्दसावेवु
स्याता सुस वेवानुष्टुभा ऽउसे वा चिष्टुभौ ॥ १९ ॥
स वा ऽउत्तराङ्खदवद्यति। उत्तराङ्ग जुदोत्येषुा चयेतस्य
देवस्य दिक् त॒स्मादुत्तरा््ादवयुत्युराङ्खं जुोत्येतस्ये वें
दिश ऽउदपद्यत तं त॒त ऽर्वाश्मयस्तस्माद्त्तराङ्खादव-
द॒त्यत्तराङ जोति ॥ २० ॥
स वा ऽ्भ्यद्च ऽद्वंतराभ्य ऽच्चाहतिभ्यो जुहोति ।
इतरा ऽऋाहतौः पश्वोऽनुप्रजायन्ते रुद्धियः सिष्टकदू-
* भसखेः-दइति सायगासम्मतः पार इति डा०-वेवर्ः |
{ भुएपदितिः-दतति च । “मुपदौतिः-दत्यपि डान्-वेवरेण दृः ।
°मुप्रदिति?-दत्येव पाठः सायणसम्मत इति च डाग-वेबरः ।
(.ऽच्य० रत्रा) ॥ पयमकारडम् ॥ ` ४९९€
द्वियेण* पश्चन् प्रसजेद्यदितराभिराह तिभिः सध्सजेत्
तेऽस्य खाः पश्व ऽउपमयंमाणा ऽदयस्तस्मादभ्यङ्ग
ऽइव तराभ्य श्चाहतिभ्यो जुहोति ॥ २१ ॥
रष वे सु यन्नः। येन तदेवा द्व मुपोद्कामन््ेष
ऽआहवनौयोऽथ य॒ ऽदइदहादौीयत स गुरपत्यस्तस्मादेतं
गाहपत्यात् प्राञ्च स॒ुद्धरन्ति ॥ ₹२२॥
तं वा ऽअष्टास् विक्रमेष्ठादधौत। अष्टाक्षरा वें गायकौ
गाय॒व्युवतदिव मुपोत्कामति ॥ २३॥
रकाद शस्वादधोत । रकाद शणष्ूरा वं चिष्टप् चिष्टभे-
वतदिव सुपोत्कामति ॥ २४ ॥
दादश्स्वादधौत । इादशश्रा . वे ज॒गतौ जगत्येवे-
तदिव मुपोत्कामति नुच माचास्ति य॒चैव स्वयं म॒नसा
मन्येत तदाद्धौत स यद्वा ऽञ्रप्यल्यक्ं मिव प्राच्च मुञ्ख-
रति तनव दिव सुपोत्कामति ॥ २५ ॥
तदाः । आदवनौये दवौषि ्रपयेयुरतो वे देवा
दिव सुपोदुकामस्तनो ऽर्वाचन्तः शराम्यन्तश्वरुस्तस्मिन्
हवीषि अपयाम तस्मिन् यज्ञ तनवामदहा ऽइत्यपस्खल
ऽइव इ स॒ हविषां यहाहपत्ये अपयेययेज्न ऽआहवनौयो
यन्न यन्न तनवामदा ऽइति \ २६॥
=< ---- थ ~ --- - ~ ------~~~- =
* ५*द्रन्रेग?-दइति सायगसम्मत इति डा०-वेनर्ः।
५०० ॥ भ्तपयन्राद्ययम् ॥ ( दपर शत्रा )
उतो* गुाहपत्य ऽव अपयन्ति! आदवनौयो वा
ऽरुष न वा ऽरष तस्मे युदस्मिन्त॒तःः रपयेयुस्तस्नै वा
ऽरुष युदस्मिञ्छतं जहृयुरित्यतो यतरथा काम॒येत तथा
कुयात् ॥ २७ ॥ |
सडैषु यज्ञ ऽउवाच। नद्नताया वे बिभेसीतिकाते
ऽनग्रतेत्यभित्। ऽखव मा पुरिस्तृणौयुरिति तस्मादेतदथि
मयितः परिस्तृणन्ति लुष्णाया वे बिभेमीति काते
ठत्िरिति ब्राद्यणस्येव ठुत्ि मनु दष्येय मिति तस्मा-
त्ु्स्थिते यज्ञे ब्राह्मणं तुप्ययितवे ब्रयाद्यन्न मेवैतत्
त॒प्पयति॥ २८ ॥ १॥
॥ इति षष्ठप्रपाठके प्रथमं जाद्मणम् [ ७. ३. ] ॥
्रयाग्नये खिष्टङ्द्यागम्, तस्य प्रघानयागसमानन्तयंद्च विधातु
माख्यायिका माद “यज्ञेन वा दृति । पुरा खल "देवाः" “यज्ञेन
साघनेन (दिवं प्राप्ताः; तथा पश्चवभिमानौ “देवः' स्द्रः ददः यज्ञ
वास्ताबुषिला? धुलोका द्धो नोऽग्त् । अत एव व्वास्तौ" एव सित-
त्वात् रद्ध "वास्तव्य दतिः वेद् विदः कथयन्ति ॥ १॥
रद्रस्येेव शोनभावे कारणाभिधानायाद- “स॒ येतनैषेनि।
* “डतो-दति च । 1 “0तेव्यभितः-इति च ।
१-- “यज्ञ वास्तवरोषित्वा'-द्रति ज, भक, दृष्टो डाग-स्ोयवरेणापि।
( ऽच्छ° दत्रार ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ५८९
"अयः रद्राः “देवाः न्येन यज्ञेन साधनेन (दिवं गताः, ^तेनैव'
साधनेन, तत्छाधयितु साधन मतिदुससम्पाद् सिति ब्रुवन् श्रात्मान
मन्तरेण क्ती शापनयतां सवगेसाघन मन्वतिष्ठत् ॥ ९ ॥
""स चतेति । भवतः स चाद देवेस्त्यक्रो भुव मा यज्ञादेते
वयवदितं ुर्वन्तौत्येवेति विचायं सयं यज्ञप्रदेशं म्रत्युत्तमासन्लद्धोः
शत्वोत्तरस्यां दिभरि स्विष्टरूत्काले यज्ञं प्रतिरोद्ध सुत्त स्थौ ॥ ₹॥
तया च सलि- “तेदेवा श्रन्रुवन्निति। ते देवाः" (चसु)
यज्ञं विद्धृष्टं मा कार्षौरित्यत्रवन् । च्यम र्द्रोऽपिहे देवाः! तेः
यूयं मा" मां “यन्नात्" ्रन्तदिंतं (माः काष्ट, श्रत एव श्राह्तिं
"जे" मद थं "कल्पयते ति" उक्तवान् । तेः (तथा च्रस्तु शति" उक्ते “सः
रुद्रो यज्ञं “समदटदत्ः ऊद्धं प्रापयत् ; न च रदविरादिकं बदिः
चिक्चवान् । तया "कञ्चन किमपि यज्ञावयवं न हसितवान् ॥ 8 ॥
न्ते देवा दरति । श्रय ^ते देवाः" परस्पर भित्थम् श्रब्रवन्",-
श्रस्माकं प्रदानाय यावन्ति द्ौःषि ग्टदोतानिः, नतिषांः पूव्वं
मातं 'इतंःर शिष्टम् "डपजानौतः । (ययाः येन प्रकारेण इव्येण
"श्रस्मै' सद्य च्रहतिं कल्पयामः (दतिः ॥५॥
एव सुच्का, ^“तेऽध्वयै मन्रुवज्निति । हे श्रध्वया ! त्व मस्माक
मवन्तानि दर्वोःषिः अम्मेयादिक्रमेण श्रभिघारणं कुर् तया
चेकस्तनै, ततोऽप्यवशिष्टःयावद्ानाय, पुनः तदवन्तगेषम्, “पुनः” `
श्रभिधघारखेन शश्राप्याययः, लतः श्रयातयामं रता सर्वा श्यप्यवन्तगे-
९-- “पत्युच्चकाम स क्तुद्धो"-दइति ८ । ₹-- नेतत् पदं ठ-पुस्लतकादन्यच ।
द-- "तेषां पर्वं माङतिज्तां- डति क,"तेषां सवेषां माडतिज्कंता"-दइति ठ ।
५०२ ` ॥ श्तपथन्नाद्यम् ॥ ( प्रण शब्रा)
चाणि श्रगतषाराणि कुरू, (लतः “एकेकं यावन्तः म्रघानओेषा-
स्तस्वेक्रैक मवदानं कुरू ॥ ६ ॥
देवैरभिदित मं मध्वयणा तयेवानुटित मये अजुतिश्छता्चेन
खेटानुवद ति-- “खोऽध्वयैरित्यादिना ॥
इदानौ मवग्िष्टभाक्केन रद्रस्य वास्तव्यतलप्रधिद्धि माद--
"तस्मादिति । श्राख्यायिका सिद्ध मयं मिदार्नों विघत्ते- “तस्माद्
यये कस्ये चेति । दवियेदणएवत्सवप्रदेओेष्वपि ख्िष्टङूलो नियतल्े
कारणामिधानं ““खवंच् रोति । सद्र: “श्रन्वाभक्तः' ॥ ऽ ॥
कथ मयः ख्िष्टकति क्रियत दत्याणश््धाद-- “तदा श्रय
दकोति। प्राच्यादिदेशमेदेन श्वादिनामभदेऽपि देवतैकरेवेत्यथः ।
यद्येवं तद्दि श्रन्यत् नाम किन्न स्यादित्यत आद-- “लान्यस्येति।
"श्रस्य' सद्रस्य श्रभ्निनामाभिघेयस्य भ्रस्त पावकादि नाम; सवंलोको-
ऽपकारित्वात् । "तस्मात् तच सवं श्रग्मये-दति क्रियते" ॥ ८ ॥
रय किमथ खिष्टकत दति विशेषणं दविददांढभिः क्रियते ?
तच कारण मा.-- ^^ते ₹दोचरिति । “यद् यस्मात् त्वयि" शश्रमुः
आहवमोयदेगे आराह्कत्याधारग्छते “खलतिः “त्रयच्छदि' इष्टवन्तः,
तस्मात् । श्रय वा “यत्, इदविर्जातम् श्रयच्छ्रहि, “तत्” स्वं
"सख्िष्टम्? शवे कचेन प्रकर ; यया साङ्ग फलवद्भवति, तया कुर्वित्ययेः।.
यस्मादूचुः, "तस्मात्" ख तयेव “चष्ट मकृरोत्" स्वेचापि विशे-
षघणतेन “खिष्टछत इ तिः क्रियते । तस्मात् ““श्रद्मये खिष्टक्ते"°-दरति
च्िष्टङ्द्या गखमये नरूया दित्ययेः ॥ < ॥
_-.---.------------ ----~-- ~~ --~--------~ ~
-----=-=---- ~= नान कक नयः
९-- .खिरटक्त इति विश्मेषणस्य कार्य माह-इति टः।
( चछर इत्रा० ) ॥ पथम का ग३म्.॥ ५०द्
॥॥
अरय ख्िष्टशन्निगद.ः मभिघातु मादर ““सोऽनुवाक्या मिति ।
सः" होता, खिष्टरूदल वाक्यानन्तरं श्ये" श्रानन्तथंण प्रयाजाज्य-
भागादिदेवाः ख्िष्टाः, तान्, तं -खिष्टक्त मिं" च सम्पश्यति
संस्मरेत्, सम्भूय लुवदे दित्यथेः ॥
सन्द ग्रेनम्रकार मनूद्य कमेण व्याचष्टे--““श्रयाडभ्निःर"'-दरत्यादिना।
"अयः -खिष्टङत् “त्रिः ( श्रग्मेः ) प्रयमाज्यभागदेवस्य ( “प्रियाः)
प्रियाणि धामानि दति" निःगेषाणएि “श्रयार्ः दष्टवान् । तत्"
तेनेतन््न्लभागपाठेन प्रथमम् शच्राज्यभागंः खिष्टं छतवानित्युक्रवान्
भवति । एव मितर वाक्यान्यपि योज्यानि) एष ख्िष्टशज्िगद
आरवाहननिगदेनेव व्याख्यातप्रायः" सम्पश्यताम्* ॥ ९ ° ॥
चर ख्खिष्टकृदग्मिरवान्तरदेववत्खिष्टौ कन्तेव्यत्वेनोक्रः, शोऽभि-
धोयते- “यच्दय्र हतुः भिया घामानौत्यनेन । अचाष्यभागादि-
देवेभ्योऽन्य भिच्छितिलादयाडिति ग्ला प्रयोगात् खिष्टरूदघ्नेः
स्वस्येतः परं यष्टव्यत्वम्। यत्तदिति विध्ययैः पञ्च मलकारः९ । “च्रभ्मिं
१-सुरख्ष निगदः वा० सं° २९ ऋ ४७ कण्डिकायां दद्टव्यः।
२-- “य खिखछ्िगद मभिदधाति?-इति ठ।
द-- “चघयालभिः-इत्येव पाठोऽखहखटेषु सवं एस्तकेष, प्यते तु अया-
न्सिः"-द्रति ; वस्तुतः 'याडग्रि?-द व्येव साधुः|
४-- एर स्तात् ४. २. ९९ दव्यम् (२८८, २९९१० )।
४.-- नेतत् पदं ठ-पुस्तकरे ।
९-- “लिख्य लेट'?-इति पाण्द्ध० द, ४. ७।
५०४ ॥ श्रत पथयनब्राद्ययाम् ॥ (दपर रत्रा )
होतार माहेति। होमाधार मद्य माह । सख एव खिष्टक्ृदन्चिः;
“ त्वय्यमु् सत्ययच्छदोल्युक्रनात्* । कि मेतत्सन्दओेनमाचेण्णभ्भिः कथं
चष्ट कर्यादित्याश्रद्धा तस्य म्रौत्युत्पाद्नप्रकारं दग््यति-
““तद्स््रा दति । "तत्ः तस्मात् “श्रस्मैः खिष्टरृतेऽग्रये पूर्वम् “एता
माडति कल्पयित्वा ( श्रयः) ददानौम् (एतेनः ) चनेन यवत्तदम्-
रिति भागेन श्यः समशाम्यन्' (गश्ययर्सो म्रोति सुदपादयन्र) ।
“"तसम्मादिति। खवंयाग्मः सन्तुष्टत्ाय ख्िष्टकृत्तकरणएस्य प्रकाश्नादे वं
सम्पश्येदित्य्थेः ॥ १२॥
च्रयाङ्धारात् प्राग् देवतानामनिर्देश मेक यपचत्वेनोपन्यस्य
निराचष्टे- “तद्धैक दति । तत् खय मेव प्रदगेयति- “श्रग्रेरयाय्
सोमस्यायाडिति। श्रमः सोमस्य च यानि धामानि, तानि
सिष्टकदटभमिः सम्यणिष्टवानित्य्यः । “विलोमः विर्द्धम् ; खिष्टौ-
कर णएस्येवाभ्यद्दितलेन प्रयमनिर्दृष्टवयत्वात्२ । श्रतः भ्रयम मभिव्या-
हरन्” पुरूषोऽयाट्भार मेव प्रथम मभिव्यादरेत् ॥ १२॥
स्तं मडिमान मित्यस्य तात्पयं माद-- “यच्त् सवं महिमान
मिति । रयं स्िष्टक्द यिः खं मदिमानं स्वकोयं देवतारूप मपि
“यच्त् यजेत । स्विष्टकृत ददानो मपि अ्रकृतल्वाद्याडिति नोच्यत
इत्यभिप्रायः यच यष्टयदेवता श्रावादयतिः, तचापि ख
९-- पर्क्ताद् दव्यम् (४<द् ए रपर) ।
२-- व्याख्या ठ-पुस्तकमाे दृश्यते ।
द-- “देवतां देवतानाम पूवम् अयाट् कारात् प्राक् । तदिरद्धम् ; खिद्धौ-
कर्गास्येवानभ्यद्दिंतत्वेन प्रयमनिहृदटवयत्वात्"-इति ८ ।
( ऽच० इनब्रा०) ॥ पथम कार्डम् ॥ ०५०५
महिमानः महत्वस्य विह मप्यावादयति । श्रतो यथया श्रावाड्िता
देवलाः सर्वा च्रपोष्टाः, एवं खं महिमां मपि यष्टव्यम् । यतः
“अतः प्राकु' किञ्चन स्वाय मदिन्नेः इष्टं दविः (दतिः न क्रियते",
तस्मात् “च्चः खिष्टकृननिगदाभिधघानमसये “तत् तेन स्वं महिमान
मित्यनेन “तम् ( च्रग्ेमेडिमानं९ ) प्रोणितवान् भवति। श्रत एव
यक्तदग्ररित्येतत् श्रम्मेरपि यागानुन्नाप्रदानादेव पूरते प्रागावादनसमये
अआवाहितः स्रो मद्दिमा । (तथो इः तयेव सति “श्रस्यः यज-
मानस्य च्रमोघायः साफ्षाय ज्रावाह्ितःः भवेत् । तस्माटि-
त्युपसंदारः ॥ ९२े॥
“नम्रा यजतेति । श्रा यजता मेज्या दषःः-दइतिभागस्य तात्पयं
माइ- दय्गब्देनान्न मुच्यते; तद् पज विलात् प्रजाः श्रपि द्द्षः';
"एज्याः' पुनः पुनरिज्याःर; श्रत एतत्पाटेन यजमानषूपाः प्रजाः
'यायजकाः' इष्टिश्योलाःर 'करोतिः। श्रतः कारण्णत् ता दमाः" खवा
यजमानरूपाः प्रजा इ दानम “श्रचेन्त्यःः बह्कम कुवेन्त्यः “आम्यन्तः'
आत्मानं व्यापारः क्रश्यन्त्यः ("चरन्ति") यागानतनुतिषटन्ति॥ १९४॥
“सो श्रष्वरेति। सो श्रष्वरेत्यस्य तात्पयं माद- ^“ तद्यन्नस्येवे -
लदिति । “दविः सो विष्टरूतम्, (जातवेदाः श्राङ्त्याधारः खिष्ट-
छदिः । "यत्" “हविः (सौ विष्टरतं* ) देवाः" सेवन्ते, “तेन
१ -- पुस्तके नेते पटे दृश्येते ।
२-- न्युनर्यद्धाः- इति ज, भक; प्युनरिद्या"-ङह्ृत्धपि दृष्टो डा०-वेवरेगा ।
द-- (दज्याप्रौलाः-इति च । ४-- नेतत् पदं क-एुस्तकादन्धच
५-- 'सेवतां-इलि ढ।
61
4. र. } जन पयन्ना्यममाम् || ( ~ षु 2 र. म्न ¶ € )
सेवितेन विषा (मदत् उत्तमः स्थानं “जयति यजमानः ; श्रतः
ॐ ह ~$ क
मम्टद्धेदे विषाऽधो नलादेतत्पाटो युक्रः॥९५॥
दत्य खिष्टरुन्निगद्ं व्याख्याय तस्य याज्यां पुरोऽनवाक्याच्चाद-
“लद्यदिति । श्रचः खिष्टकति । (तद्यत् तस्मात् “एतेः वच्छयमाणे
एव “याज्यालुवाक्ये' “श्रवक्ञुप्नतमे' अत्यन्तं योग्ये भवतः । तयो-
रवक्गप्तत्व माद “ठतो यस्वनं वा दति। श्रयं ˆखिष्टकद्' यागः
“ठतौ यसवनं' तत्स्यानौ यः ; चरन्तिमत्वसाम्यात् । तच्च “ठतो यसवनं'
"वैश्वदेवं" विश्व देवास्तस्याभिमानिनः ; चरतः सवेया वैश्वदेवेन भवि-
तव्यम् । तत्रापि “पप्रौ दि?-दतिर या चगस्ति, “तत् “च्रलुवाक्यायै'
न्न्य 9 ८८ ११ -
अुवाक्यायाः ववेश्वदेवः रूपम् ; तत्र “देवान्"-इलि देवानां
व ्कत्वश्नरवणात् । “ग्रे यदद्य-दत्येत्र “याज्यायै याञ्यायाः वेश्व-
देवत्वम् ; श्रच ““विश्रःः-द्ति बङ््रचनलिङ्गात् , “एतेः चो
"एवस पे वेश्वदे व लिङ्धनके "विप्रति देवानःः- ““चद्म यदद्य विग्राः?
=, क & 9 (क् प (गीत ८. _ न. (नि
दत्येवंरूपे ; (^तेन उ”) तेनेव कारणेन "एतेः द चछचौ “ठतनेय-
सवनस्य रूपम्? ॥९६॥
तयोयेत् चिदष्टुप्त्वम्, तस््रशंखति-- “ने वे चिष्टुभाविति । खिष्ट-
९-- “जेतव्य^-इति ज ।
न-- ० सं १०. २.२ । ते° सं° 8. २. १५३. १२ । पाटस्वेवम्--““पि-
परौ दि देवा उश्रतो यविष्टः विदा टतु ऋतुपते यजेद्ध । ये देव्या
क त्विजस्तेभिर प्न त्व दो तुणा मस्यायजिद्टः"?-दति ।
२-- चट ० स ° द. १५. २,४। ते सं 8.६, ९३. १४। तत्पाठदस्त्वेवम्--
“"चछस्ने यदद्य विश्यो अध्वरस्य शतः पावक प्रोचे वेस द्धि यज्वा ।
टता यजासि महिना वि यङ् भ्रदेव्या वद्ध यविष्टः या ते द्यः?-इति ।
(ऽर दत्रा० ) ॥ पथमकाण्डम् ॥ ` ५०७
छतो ताव शिष्टरूपत्वात् "एतद्" "यज्ञस्य" न्वा वास्तुस्थानो यम् ।
तच वास्तु “्रकोयंः निस्मारम् ; उपयुक्रगेषलवान् । चिष्टुप् प्रजापतेः
वलवद्यः उरोबाङ्ग्यः सकाश्रादिन्दरेण खहोत्पन्नवात् “चिष्टुबि-
च्दियम्'; त्रत एव 'वौयेम्'; श्रतः पुरोऽनुतनाक्यायास्िष्ुपएत्वकरणोन
अवले “ख्विष्टक्तिः “द ल्दियं वौये मेव' स्दापितवान् भवति॥ ९१९॥
पच्वान्तर माद-- “उतो च्रनुष्ुभावेवेति । खिष्टकतः प्रधानेभ्यो-
ऽतिरिक्रलेनाधिकत्वार् “वास, *अनृषुप्ः श्रपि गाय्यादिमवन-
च्छन्दमोऽतिरिक्रत्दार् "वास्तु"; अरत एव 'वास्तावेव' "वास्तु" स्यापित-
वान् भवति । तद्व वास्तु “पेसुकम्' अभिवङद्धंनश्नौीलम् ; अत एव
लज्च्ञानवान् यः “च्नुष्टुभौ" याज्यानुवाक्ये कुर्यात्, मोऽपि प्रजया
परमः च “पिस्यतिः चअमिदृद्धोर भवति ॥ १९८॥
याज्यानुवाक्चयो विलच्णच्छन्द स्त्वपत्त निराकत माख्यायिका
माद-- “तदु हेति। (भाल्नवेयः' त्क्रोभयपरूोक्तफलावरोधाय "च्रनु-
षुभ मनुवाक्याः, (चिष्भ याज्याम्" अकरोत् । "सः" विलच्णानु-
छानदोषेण कदादित् सञ्चारममये “रयात् पपातः। पतन्नेकं
"वाहं ग्म प्रसारितवान्र; सबाङ्विंखस्तोऽग्डदित्यभिप्राथः।
"सः" च विचायं किञ्चिद विदितं कृतवानस्मि, "तस्मात् द्द्" रथा-
त्पतनम् -च्पत्^” प्रात्र मग्दिति निखित्य, “यदनन्तरं यद्भवति,
तत्तस्य कारणम्" दईतिन्ययादिदं विपरोतानुष्टान मेव कारणं
१-- निघ० २.१४. २९ । “पिष्ट पेट गतौ” स्वा ° प, व्यत्ययेन श्यन ।
[. (। (4 क) । 3 €
२-- “तिरखडधो-दति ज, क । द-- शश्रे दइव्धस्येवाय मयः स्यात् ।
४-- मूलविरुद्धपाठोऽयम् ; तस्येव व्याख्यानं वा छत मेवं स्थात् ।
९ | ॥ भतपयत्रा्णम् ॥ ( प्र रत्रा०। )
बुद्धवान् । यस्मादेवं "तस्मात् सर्वच" विपरीतं न" ्रल॒तिष्टेत् । अतः
'उमेः याज्यानुवाक्ये “अनुषुभावेव वा चिष्टुभावेव वाः; खिष्ट-
छद्याज्यालुवाक्ये “सच्छन्दसो" समानच्छन्दस्कं भवेताम् ॥ ९९८ ॥
स्विष्टकदवद्ानद्ोममप्रदेशयो विशेष मादइ- “सख वा उन्तराद्धा-
दिति उन्तरप्रवेदिशो लोकपालत्वेन र्द्रसम्बन्धः सवेश्रास्ल-
प्रसिद्धः९; तेन कारणेनापि उन्तराद्धदिवावदानं, तचेव होमश्च
कर्सव्य दत्याद- ““एतम्ये वे दिश दइति। ख्िष्टकद्यागविधान-
समये “उत्तरत उषोत्पेदे'-दत्युक्तत्वात्र ; “यत उत्पद्यते, “तं तत
एवः श्मयितव्यम्'* इति नियमात् उत्तर तोऽवदानहोमौ कत्तंव्यो ।
तथा च कात्यायनः-- “यावद्धविरूत्तराद्धात् ख्िष्टक्तस्तत एव
होमः>-दति॥२०॥
उत्तरदगे म्रदानेऽपि प्रधानदविषा मदासंस्पशं विधत्त- “स॒
वा अ्रभ्यद्ध इवेति । (दतराभ्यः' प्रधान-“आआहतिभ्यः' सुका शात् ्रभ्यद्धंः
सन्निड्ितप्रदेशे एवः; न तासां स्थाने । विपक्वे बा माद- दतरा
दति । इतरा श्राहतोः श्रनुः यजमानस्य "पश्वः भ्रजायन्तेः;
ताः पश्ूएफलजनका इत्ययः । ख्िष्टक्द्यागश्च .रुद्रियः" रद्र देवत्यः ।
९-- “उत्तसदिश्ो"- दरति र; "उत्तस्पुवदिष्णो?-व्यपि कृदो डार-वेनरेगृ।
-- “इन्तो व्िः पिदटपतिर्नेक्टैलो वरूणो मख्त् । कुत्र र्ः पतयः
पवादोनां दिशां क्रमात्” इति अम० को० ९.३. ३।
द२-- पुरस्ताद् दद्टव्यम् (४६९ ए ९.९४ पर) |
४--का०> आरौ खू० ३. इ. रद्,*२७। यावन्ति वीं भवन्ति, तेषां
सवषा सुत्तसादात् उत्तरस्मात् परदेशात् खिटक्लतः खिद्छद्यागाथे
मवद्यति । ततोऽमेश्त्तराद्धं ख्व सखिदटछदवदानानां द्योमो भवति ।
( चख० दत्र ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` ५०९
एवं सति यदि ताभिः सह ख्िष्टरुदाडति मासुयोजयेत्, तदा
सद्रेएः सड "पशन्ः श्रसजेद्ः योजयत् । अरत एतेनापराधेन यज-
मानस्य ग्टद्ावस्थिताः "पश्वः (उपमूयंमाण्णःः समोप एव
चियमाण्णः प्राज्ुयुः । तस्मादितराभ्यो नातिदूरे जुषयात् । तया
च सखूचम्- ““च्रसंख्षटा माड्तिभिः'-द तिः ॥२९॥
आरदवनौयगादपत्ययोरन्यतर स्मिन् विंः-खपणं विधास्यति,
तदयं तयोराधानप्रदेशपरिमाण विघातु माद-- “एष वा इति।
"येनः साघनेन ^लद्धेवाः “दिवं गताः, "स एष यज्ञः" खलु । एष
यज्ञ॒ दृत्येत दि शरिनि्ि- “एष श्रष्दवनोय दति । यन्ञसाघनलादा-
दवम यस्य यज्ञत्वम् । यस्ति ग्चमावेवावशिष्टः, “स गारपत्यः' ।
"तस्मात् ददानो मपि दिवदङ्गन्तुकामाः “एतम् आ्रादवनोयं
यज्ञसाघनं “गार्दपत्यात्ः प्राञ्चं प्राग्देशं प्रति “उद्भरन्ति यज-
मानायोद्धरेयुरित्ययः॥२२॥
जडत्य प्राच्यां कियत् पुर श्राद्ध्यात् ? इत्यच बहन् पचानाहः-
"तम् आष्टाखित्यारिना । विक्रमश्ब्देनाच विक्रम्यते ज्जननेवेति
व्यत्पच्यैक पादप्रचेपरिमिलोऽ ग उच्यतेर ; श्रन्यच यजमानसम्मानस्य
करणात् । गारपत्य मवघौकृत्य तथाविधेषु अष्टसु प्रक्रमेष गतेव्वाद-
९-- “ख्चियेण?-ईइति मूलपाठः; तस्येव व्याख्यानं स्याद्रदेणेति ।
-- का० रों सख ३, इ. २९ । इतराभिराज्याङतिनिरस्पुषटं सिद्ध
छदाहुतिं जुडयादिति तदथैः। इ-- “क्रसु पाद विच्तेपे"-दति
म्वा० प~ ४७३ धातुः । प्रकषण कमयं पकमः। कमगोनारलिमाचः
क्रमो भवति ; “तस्मात् प्राङ् प्रक्रामति चौन् विक्रसान"?-इत्यादि श्रतेः
(३. ५ १.२.) । अरन्निस्त पुरूषपञ्चमांश्रः; तस्मार् ह्िपदः क्रमः ।
५९० ` ॥ प्रतपथन्राद्छणम् ॥ ( ईप शब्रा० )
वनोय माद्घोत। तथा सति तद्रारा अरटसद्खायुक्त-"गाय्येव'
दिवं प्राप्रवान् भवति । तस्ाङ्गायचोसाम्यलाभादष्टप्रकमपरि-
माणाघानं प्रश्रस्त भित्ययः॥२र२॥
एव सुत्तरवाक्यान्यपि योज्यानि॥ २४॥
करियासौ कर्यानपज्छवेनान्यान् पच्चानसिधाय क्मण्णो यावन्म्राच
पर्याप्त मिति मन्यते, तावन््राच मेव कु्यांदित्याद-- "'नाचेति।
अच श्राघानविषये श्रष्टत्ादि'-माचाः (नास्ति शास्तततः। चरतः
स्वेच्छया “यत्रैव देगे अ्रादवनौय श्रादिते कर्मं सुकरं भवतोति
"स्वयं मनसे मन्येतः निश्ितुयात्, तत्र ्राद्घौत' ; तस्मात्
"अल्पक मिव" अल्पक मपि, अष्टप्रक्रमादव्यन्प मपि प्राञ्चं" दिश
प्र्यद्धरेत् । “तेनेव आअात्सनेवर “द्िविं" प्राप्नोत्येव । चच कात्था-
यनः-- ““पुरस्ताद्ादइवनौ यस्याष्टाखु ्रक्रमेस्वेकादशसु दाद्गश्सु मत्या
वाः” दतिर॥२१५॥
ददानः दविः-श्रपणविषये केषाञ्ित्यच्त माद- "तद्ाडहरिति।
श्रादवनोय एव श्रययता सभिप्राय मार- रतो वा दति।
श्रत: श्रस्मादादवनौयात् देवाः" (दिवं म्राक्नाः, श्रतोऽस्माभि-
रपि तचैव आपणं कन्तेव्य भिति तेषा माशयः । उपोत्कमण-
साघनत्व मेव कुत इवदयत ओरद- “तेनो एवेति । तेनेवाहवनौ-
९-- “उपदछासादि?-दइ्लि भ । २-- “व्येनेवः- दति ज ।
द-- का० ० ख 8. =. १९ । गाद्धेपव्यस्य खरस्य मध्यात् प्राच्यां दिशि
दासु पदिकंयु प्रक्रमेष खदहवनोयखरस्य मध्यं कुर्यात् । (मत्या वा
उक्तसह्यानो न्यनेय्वपि सप्तसु षडादिषु वेत्यथेः ।
{ जअ रत्रा) ॥ पयमकागडम् ॥ ` ५२२.
यन साघनेन प्रयासात्मकं हविः-प्रदानादि सकलं कर्मानुतिष्ठन्;
अरतस्तस्योपोत्कमणएसाघ्ननलत्म् । चरतो वय मपि अनन्य अपण मन्यच
जदवाम दूति वेथ्यधिकरण्यं मा दिति तस्मिन्नेव आ्रादवनौये अपणं
यागद्चु करवामेति। वेय्यधिकरण्छे दोष माद- ““श्रपसूवखल इवे ति।
"गा रैपत्ये खपयेयुः' इति यत्, सोऽपरूलः इव अपस्वल नाम
"हविषां" भव्ति । फलितानां बोद्धयादरोनां तुषविमोकादिसम्पा-
दनग्रदेशः शूवलः* । यथया ब्रोद्यादिराशिः खलादट्९ बहिरपि
प्राप्तो व्ययौ भवति, एव मन्यच श्रपण मपि) चरतः प्रागुक्रप्रकारेण
अआदवनोये एव “यन्न”, "यज्नं यन्ञसाधनलात् प्यमाणं दविरपि
यज्ञः ॥ २६॥ |
अन्येषां पच्च माद- “उतो दति । प्रयमपच्ोक्र मादवनौय
अपण मचापि सम्भावयति-- “श्रादवनोयो वा षश्ति। श्रादवनो-
यस्य दतः प्रणोतलात् । कि सुपचरितेनादवनो येन, साचात्तस्मिनेव
अपण मस्लिव्याग्द्य तस्य अपणायोग्यतल माद- नन वा एव
दरति। “एषः श्रावनौयः प्रटत-श्रपण्णाय "न वेः नोचितः, खल््वि-
त्यथः 1 तद्दि कस्मा उचित दति, तचाह- “तस्मे वा दति।
रसौ प्रटतस्य दहोमायोचित इत्यथः ॥
९-- ^रूखलाङ्"-ति = । वस्तुतो लोके निरूूुकारः प्रयोग खव स्यात् साधुः ।
तथा हदि मनुः--^“खलात् च्तेचाद गारदा?-दत्यादि (२९. १९७.) ।
^“सखल उत्तरवेदिः दति अश्न श्वो ७.९२. १९; का श्रो°
ग. ३. ४२। श्ये वेदि मभितस्तानुत्तस्वेदिदेगे ग्टद्रन्ति"?-द्रति ज
तत्रैव तत उत्तरम् ४५ सू° ।
५१२ ॥ छतपयत्रा्ययम् ॥ ( प° रत्रा)
श्रयवा एवं व्याख्येयम् । “्राहवनोयो वा एष दति, सुख्य
श्राहवनोय एवोच्यते 1 यस्म्ात्९ “एष च्रादवनोयः? आआदवनादंः .
अरत एष पक्षस्य दविषो होमाय योग्यः; नं त्वामस्य पाकायेति ।
श्रभ्निद्यपकवेऽप्युपपन्तिसम्भवाच््रपणयस्येच्छिकत्व मादह-- “चरतो यत-
रयेति। यथया कामयते, तथेव कुर्यात् ॥ ₹२७॥
श्रयाग्मः परिस्तरणं विधातु माद- “स डेष द्ति। ग्यन्ञःः
अर्चिः; एष श्रावनोय इत्युक्तत्वात् । नद्म ता? प्रावरणएएरा हत्यम् । अगन -
नेम्मलपरिदार मजानानाः च्छन्ति- “का त दूति) "अनयता"
दति कदः। “तस्मादिति, परिस्तरणविधिः॥
द्ण्चङ्गग्रतन्राद्यणएसन्तपेणं विधातु माह- ठष्णाया दूति ।
भो व्युपन्यासस्तस्यावग्वभ्यरि हन्तेव्यतद्योतनायः । कः परिषशारस्तष्णाया
दूति प्रष्टं श्रार- 'त्राह्यणस्येवेति । “एतर-कारेण स्तर्पणादपि
ब्राह्यमणएतपेण मेव ओय दत्यय मयौ द्योत्यते नाद्यणस्यः-द्ति
जातावेकवचनम्; ; ब्राह्यण मित्यभिघानात्। “तस्मादिति ।
“शराह्यणं तपेयितवे न्रूयात्* यजमान इति गओेषः । “एतत्” एतेन
ब्राह्यणएतपेणेन “यन्न॒ मेवः श्रि मेव॥२८॥ १९॥ [5. र.]॥
दूति सायणाचायविरचिते माध्वोखे वेद्धायेप्रकाभर
माध्यन्दिनिशतपयत्राद्यमणएभाय्ये
प्रथमकाण्ड सप्तमाध्याये दतोयं ` बराद्यमणएम् ॥
९-~ (तस्मात्!-दइति ज, भ । २-- पाण ०९. इ. ५८ ब्टयम् ।
| । |
( ऽवप त्रा) ॥ प्रयमकाण्डम्॥ ५९द्
प्रजापतिह वे स्वां दुहितुर मयिदध्यौ । दिवं वोषसं
वा मिथुन्येनया* स्या सिति ता सुम्बभूव ॥ १ ॥
तदः देवाना मुग अपरास । यु ऽदइत्थः स्वां दुहितर
मस्माकः स्वसारं करोतौति ॥ ₹२॥
ते ह देवा अचुः। योय" देवः पशना सौषटे ऽति-
सन्ध वा ऽअयुः चरति यु ऽदत्धः्स्वां दुहितुर मस्म कः
स्वसारं करोति व्विध्येम सिति त रुद्रोऽभ्यायत्य
व्विव्याध तुस्य सामि रतः प्रचस्कन्द तथन्नूनं तदास ॥३॥
त॒स्मारेतहपिखभ्यनूक्तम् । पिता यत् स्वां दुहितर
मधिष्कन् श्या रतः सच्ञग्मानो निपिच्चदिति
तदाभ्रिमारूत मित्युक्यं तस्मिंस्तद्याख्यायते य॒था तदेवा
रेतः प्राजनयंस्तेषां यदा देवानां कोधो व्येदुश्र
प्रजापति मभिषज्चंस्तस्य त शल्यं निर छन्तन्त्स वें
यज्ञ ऽखव प्रजापति : ॥ 8 ॥
ते डोचः। उपजानौत य॒येदु नासुयासत् कनौयो
हाद तेययेद्ः स्थादिति ॥ ५॥
ते होच्ः। भुगायेनदश्िणत ऽच्नासौनाय परिहरत
तद्ग गः प्राशष्यति तद्ययाहत् मेवं भविष्यतौति तद्खगाय
# (सि युन्येनया'-इति क, ग ।
५९१४ ॥ प्रतपयत्राद्ययाम् ॥ ( प्र रत्रा)
दश्णित ऽच्ासौनाय पयाजह्*स्त्गोऽवेश्षाच्चके तस्या-
किणौ निददाद तथेन्रनं तदास तुस्मादाइरन्धो भग
इति ॥ &ई ॥ ।
ते दोचः। नो न्ववाचाशमत् पुष्ण ऽरख्नत् परि-
दरतेति तत् पूष्णे पयुजडइह।स्त॒त् पूषा प्राश त॒स्य दतो
निजघान तथयुन््ून तदास तुस्मादाहुरदुन्तकः पूषेति
तस्माद्य पृुष्णं चरु कुन्वेन्ति प्रपिष्टाना मेवु कुव्वन्ति
ययादन्तकायेवम् ॥ ७ ॥
ते होचः। नो न्वेवाचाशमदट बदहस्यतय ऽरुनत्
परिदरतति तद् बहस्यतये पर्याजडः‡ स बहस्यतिः
सवितार मेव प्रसवायोपाधावत् सविता वं देवानां
प्रसवितेदं मे प्रसुवति तदस्म सविता प्रसविता प्रासु-
वत् तदेन सवितप्रखतं नाहिनत् ततोऽ्व्वाचौनः
शन्तं तदेतन्निद्ानेन य॒त प्राशचिम्? ॥ ८ ॥
स ॒य॒त् प्राशि मवद्युति। यदेवाचाविद्धं यज्चस्य
यद्रद्वियं तदेवेतन्निमिमौतेऽथाप ऽङपस्य शति शगन्ति-
रापस्तदद्धिः शमयत्यथेडां पश्न्त्ससवद्यति ॥ < ॥
स वें यावन्माच मिववावद्येत् । तथा शल्यः प्रच्यवते
+. 1, “पर्यजञ्िः"-डइति क, ग 1
ऽ “प्राश्िचंः-इति क, ग; “पाशिचभ्ः-दइति ख, च|
(ॐचख> न्रा) ॥ पथमकागर्डम् ॥ ` ५९५
तस्माद्यावन्मात्च मिवेवावद्येदन्यतंरत ऽाज्यं कुर्याद्-
धुस्तादोपरिष्टादा तथा खदुन्निस्सुरणवद्ववति तथा
निखवति तुस्मादन्यतरत ऽच्चाज्यं कुर्यादधुस्ताद्योप-
रिष्टादा॥ १०॥
स॒ ऽच्चाज्यस्योपस्तौय। दिर्दविषोवदायाथोऽपरि-
टादुज्यस्यायिधारयति तद्युथेव॒॒यज्नस्यावदुान मेव
मेव तत्* ॥ ११ ॥
तन्न पृव्वण परिहरेत् । पवेण चके परिहरन्ति
पुरस्ताद प्रत्यञ्ची यजमानं पशव ऽउपतिष्ठन्ते रुद्रियेण
ह पश्न् प्रसजदयत् पव्वण परिहरत्तेःस्य खाः पशव
ऽउपमयमाणा ऽदयस्तस्मादित्येव तयक् प्रजिद्यीता
तथा ह रुद्रियेण पश्न्न प्रसजति तियगवेन निमि
मोते॥ १२॥
तत् प्रतिखद्धाति । देवस्य त्वा सवितः प्रसवेऽश्धिनो-
ब हभ्यां पूष्णो इस्ताभ्यां प्रतिख्ल्लामोति ॥ १२ ॥
तद्यथेवादो बदहस्यतिः । सवितार प्रसवायोपाधावत्
सविता वं देवानां प्रसवितेदमे प्रसुवति तदस्मं सविता
प्रसविता प्रासुवत्तरेनः सवितप्रखत नाहिनटेव मवष
+ “मेव तत्ः-इडलि ख, “मव मेतत्ः-दति च ।
† “प्रजद्धीतः-इति इरिखाभिसम्मत इति डा०्-वेवरः।
५९द् ` ॥ ग्रतपयत्राद्धयगम् ॥ ( प्र रब्रा०)
ऽरुतत्सवितार मेव प्रसवायोपधावति सविता वै देवानां
प्रसवितेदः' मे प्रसुवेति तदस्मे सविता प्रसविता प्रसौति
तदेन सवितृप्रखतं न॒ हिनस्ति* ॥ १४ ॥
तत् प्राञ्नाति। अघ्ेद्रास्येन प्राञ्जासोतिन वा ऽभि
किञ्चन हिनस्ति तथो डेन मेतन्न हिनस्ति! ॥ १५ ॥
तन्न॒ द्धिः खारेत्। नेन्म इद्र रुटियं दतो
हिन॒सद्ति तस्मान्न दद्भिः खादेत् ॥ १६॥
अथाप ऽञ्माचामति। श्णन्तिरापस्तदद्धिः शगन्त्या
शमयतेऽथ परिकाल्य पाचम् ॥ १७॥
चथास्मे बच््मभागु" पर्यु हरन्ति। बह्मा वे यज्ञ॒स्य
दक्षिणत ऽआास्तेभिगोत्ता स॒ ऽख्तं भागं प्रतिविदान
ऽअआस्ते य॒त् प्राशं तदस्मे पर्यादापु स्तत् प्राश्तैदुथ
यु मस्मे ब्रह्मभागं पर्याहरन्ति तेन भागौ स यदुत ऽऊध्व
स॒ुस्स्थितं यज्ञस्य तदसिगोपायति तस्मादा ऽस्मे
ब्रह्मभागं पयादरन्ति ॥ १८ ॥
सदे व्वाच॑यम॒ ऽर्वु स्याद् । ब्रह्मन् प्रस्थास्यासौ-
त्येत॒स्माद चसो व्विटदन्ति वा ऽर्ते यज्ञ॒ छण्ठेन्ति ये
मध्ये यज्ञ॒स्य पाकयज्निययेडया चरन्ति जह्य वु
ऽच्छत्विजां भिषक्रमस्तदर् ह्या सन्दधाति नु ह
~~~ >
+.{ "न दिन् स्तिः-द्ति ग।
( ऽख० त्रा ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` । ५९७
सन्दध्याद्यदावद्य॒मान ऽज्रासौत ` तस्मादाचयस ऽखव
स्यात् ॥ १९ ॥
घों 1 र् २
स य॒दि पुरा मानुषो व्वाचं व्याहरेत् । तत्रा व्वेष्णवी
( (२ *
मच वा युजुवां जपेद्यन्नो वं विष्णस्तुद्यज्ञनं पुनरारभते
तस्यो हेषा प्रायश्चित्तिः ॥ २० ॥
स॒ यचाद। ब्रह्मन् प्रस्थास्यामौति तद् तद्या
जपत्येतं ते देव सवितयंज्नं प्राहरिति तत्सछवितारं
प्रसवायोपधावति स हि देवानां प्रसविता बदहस्यतये
ब्रह्मण ऽइति बदहस्यतिव्वे देवानां द्या तद्य ऽरखव
देवानां ब्रद्या तस्मा ऽरखवंतत् प्राह तस्मादाह बह स्तयं
बद्यमण ऽइति तेन यज्ञ मव तेन यज्ञपतिं तन सा
मवति नाच तिरोहित मिवास्ति॥ ₹२१॥
म॒नो जतिजुषता स॒ज्यस्येति । म॒नसा वा ऽदरद
सुव॒ माप्तं तन्म॒नसेवेतत् सुव्वे माप्नोति बदस्य॒तियज्ञ
मिमं तनोत्वरिष्टं यन्न सु भिमं दधात्विति यदिदटः
तत्सुन्दधाति व्विश्चे देवास ऽद मादयन्ता सिति
+© 2, ~~ 0) 9 >
सुव्वं वं व्विश्े देवाः स॒व्वेणवतत् सन्दधाति स
यदि कासुयेत ब्रूयात् प्रतिषटेति यद्य कासुयेलापि
नुद्ियेत ॥ ₹र२॥ २॥
॥ इति पष्टप्रपाटके दितौयं ाद्यणम् [ ७. ४, | ॥
५९८ $ ` ॥ श्तपयव्राद्छणम् ॥ (€प० रत्रा)
[ प्राशि्रावदानविध्यय९ माख्यायिका माद-- “भ्रजापतिर्हति ।
दिव भिति केविदाङरूषस भित्यपरे । तया चेतरेयत्राद्यणम्र-
"दिव मित्यन्य श्राङरुषसख भित्यन्ये"- द तिर]
"प्रजापतिं मैः । प्राशिचन्राद्यण मेतत् । तज रौद्रस्येषो-
रनौकं प्रजापतर्यन्ञस्य शच्यात्मकं निरवदेयम् । नद्यण च सविद
म्रसूतेन खदस्पतिख्पेण प्राग्रनौोय मिव्येतदाख्यानेन दश्यते ।
श्रजापतिःः माण पिण्डलो कुकालयज्ञात्मा, श्रभिध्यातवान्, “दिवम्
वा उषसं वाः लोकान्मरना दिवम्; कालात्मना उषसम्; प्राण-
पिष्डान्मना छच्तेभ्यो म्टगो रोदितम्, रोद्दिणणे-नाम नच्तचम्५;
यज्ञात्मना वाचम् । कथय मभिदध्यौ ? “मियुनौ' भिथुनवान् “एनया
“स्या मिति, "तां" .सम्नग्चवः सङ्गतः ॥ ९॥
*--~----~--_=~ ~~~ ~~ ~~~ ~~ ~~~ -- ~~~ --- ~ -- --~ ~~~ ~~~ ~~ ~~~ --~~
१-- प्राशि ब्रह्मणी भागावदानम् । तत् दियते येन पाण, तत् पाच
पाश्िचद्रुणम् । तच खादग्रसदृ श्रं वर्तैलं, चमससदृ्ः चतुर्खं वा,
खातवच भवति । का- श्रौ० २.२.४०, ४२ सचे चद्ध्वये।
२-- ^प्रनापतिर्वे खां दुहितर मभ्यध्यायङर्, दिव भित्यन्य खाड्डरुषस-
मित्यन्ये-इत्यादि रे० ब्रा० २.३. € ।
द्-- मन्छङ्ौतेषु डा०-वेवरसंङ्च्धौतेषु च सवेस्वेवादश्एुस्तकेषु श्रत पथय-
ब्राद्धमौयप्थम काण्डस्येतदन्त मेव सायणमाव्य मवलोक्यते, प्ये-
तदारुभ्याकाण्डसमापेयग्य्रेषस्य हरिस्ामिछतं भाव्य मेव सवच
विद्यत इत्येतत्काण्डस्यावशिदटं सायगभेयं भाष्यं लुश्षकल्पता सुपगत
मिति स्यान्मन्तव्म् ।
8 -- तथा येत रेयकम्-- नन्ता म्श्यो भूत्वा सेद्धितं भ्रूत्वा०--° या
स{दित् सा रोद्िगीः?- द्रव्यादि र. रे. € ।
( ऽच्छ० 8त्रा०) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ११.<
“तद्धे देवानाम्” । "तद्" दु दिद गमनं (देवानां चेतसि शश्रागः
श्रपराधो बश्दव | श्रपराधौ ख्व मेवं .करोतोतिः ॥२॥
ते इ देवाः । श्योऽयं देवः पशना मोषे, तम् ऊचः*-
्रतिसन्धः सन्धा सन्धानं मयादा व्यवस्था, “दुहिता न गन्तव्याः”
दति; श्रतौत्य खन्धाम् (त मतिखन्धं सञ्चर णम्९), मर्यादा मतोत्य
“श्रयं चरतिः । ततश्चापराधिल्ान्नियदहादे दति “विध्य इमम्ः।
“वघ ताड़नेर”। ताडय घुेति । यन्ञाङ्गदटशिभवितव्यताप्रसक्तानां
चष्ितम् तं रद्र: श्रा इषु विद्धवान्। “तयेन्नूनम् ।
दच्छन्दोऽवधारण्णथेः । `नूनं-गब्दो यस्माद्यं* । यस्मात् तयेव
'तटरासः ॥ ₹॥
“तस्ादेतत्” । तस््नात्? तत् “षिण मन्तेण “श्रभ्यनूक्रम्? ।
“पिताः प्रजापतिः “खां दुदितरम्ः “च्रधिष्कन्' श्रधिखकन्नः, तया
च “सुच्नग्मानः' सङ्गतः सन्, च्याः च्छायां एयिबयां “यत् रेतः”
“निषिञ्चत्' श्भिपिक्रवान् । तस्माद्रेतंसः “साध्योऽजनयन् जद्धय देवा
वास्तोष्यतिं बतपां निरतक्तन्'*-दति* (तद्ाञ्चिमारुत मितिः नान्न
'उक्थ' शस्लम्< । (तस्मिन्ः “तर् विभच्याख्यायते । “यया (तत्?
°रेतः' “देवाः प्रजनितवन्त दत्याख्यानररेषयोजना । यज्ञस्य छत्छ्रताये
"स वे यन्त॒ एवः इत्याख्यानस्य प्ररत सम्बन्धोपच्तेपः ॥ ४ ॥
१९-- नास्त्येषो ऽय ठ-पए्स्तके । र-- दि° प° ७५ धा०।
र~ निरू० ९.३२. ४५ दर्व्यम् । 8-- निरू० ९. २. ४ यद्धव्यम्।
¶५-- चट० सं ९०. &१. ऽ (पितायत् खां) रो° त्रा० ३.३. € दव्यम्
द-- “येषा शौन शस्यते?-इत्यादि ° त्रा° इ. इ. ९० पर्यांलोच्यम् ।
५२० ॥ ्रतपयनब्राद्ययम् ॥ (्प्र° खरार)
“ते दोच्ः" । “ययेदं मिति। यत् दम् दषोरनौकं
यन्ञरस विलिश्नम्, तद् "ययाः (नः इया स्वात्, "ययाः च प्रघानाङ्कतेः
न मदत् स्यात्, तथा उपायं जानौतेति नतिः देवाः ऊचः' ॥
॥४॥ ॥ई॥
“ते दोचु ने नवेव । प्रायप्रसन्नः, एव ब्राह्मणग्रेषः, किं चित्त
वच्छामः। नोदति प्रतिषेधः; जुः-इति वाक्यूर्एःर ।
श्रश्मत्” न शान्तम् । ददतः" दन्तान् । श्रपिष्टामाः तष्डलाना
मिति शेषः ॥ ७ ॥
"न् श्रदिनत्” । दििनोते हिसा कर्मणः*। न हतवान् 'ततोऽर्वाचौोनम्'।
ङरस्पतिप्रगशमनादर्वाक “शान्तम्? । “-तदेतन्निर्ानेनेति । दतिद्ाम
सुपसंइत्थाधिदेवक्ञानाय प्राशिता प्राक्ोऽच्येति श्राशिचम्' । “श्ण
प्रकरणं श्रद्चिपद्ादटिभ्य उपसंख्यानम्ः-इति, हि स्मरन्ति ॥स८॥
“सख यत्” । “यदे वाचेति । संसारस्वभावाद् "यद् च किञ्चिद् शान्तं
"तत्ः “निभिमोतेः बदहिष्करोति, निष्कषेतोत्ययेः । श्रयः त्रप
उपस्पुशरति" श्रष्वयुः । “शश्रयेडां पश्निति । पश्रडुत्र मिडायाः
प्रसिद्धम्; पशवश्च रुद्राद्रचण्णीयाः; श्रतो र्द्रिये प्राशिचे दत्त
अषप उपस्पृश्य “द्डा समवद्यति ॥ < ॥
?--- प्रसन्नः? इत्येव 2 । र-- निरू० २४. २७. वा ९२३. ४. € |
२-- “नु इत्थेषोऽनेककर्मा?- इत्यादि निरू० २.२. २।
४--- निघ ४.२. €8। ५--- पा ५.९१. <स ९ वा०।
द्--"्पप्रावो वा इन्ा"-इन्यादि रेन नार. ४.द्। तेसं २.६. ऽ.
३। इत उत्तरस्मिन् नद्यणेच (ररक) चद्टव्यम् ।
( अच्छ धन्ना° ) ॥ प्रयमकाग्डम् ५२९
“स वे” । दडावदानार्थता सुपस्पंनस्य द शेयति- “खदन्? ।
“खद् स्यर्ये हिंसायां च\"। श्रल्पतरत्वादस्थिर मगाढबसलम्,
'निसस॑रणएवद्भवति' ; इतरया तु चतुग्टदोतं मदत्वाद्राढं स्यादि-
त्यभिप्रायः॥९०॥
“स श्राज्यस्य' । -दइति वचनाद् विकल्पः पूर्वंए सद ॥ ११॥
“तन्न पूर्वेण" । “दत्येव'-दत्यभिनयन श्रष्वयेसञ्चरं दगेयति ।
एव मेव श्रध्वयैसञ्चरेण “तियेक् प्रजदहौतः । “श्रो दाडः गतौ” ।
प्रगच्छेत् प्राग्रिचम्॥१९॥
““तत्प्रतिग्रह्लाति?। -द्त्यत आरभ्य ब्रह्मत्वं प्राय चश्राध्याय-
ममे ॥९२॥१४।११५५॥९६॥
'अयापः'” । "ज्य परिचाल्य पाक्त “नामि मालमभते'ः-दति
ग्रा खान्तरात् तच्छंषः ॥ १९७॥
“शअयास्मे ब्रह्मभागं” । -दत्याष्वर्यवम् । “प्रतिविदानः' जानन्,
एष मे भाग द्धा श्यः। “परूवेम् श्रास्ते' “पयां हषः" पर्या तवन्तः ।
“प्राशोत्" प्रागितवान । श्रनेन तु ब्रह्यमभागेन "भागोः। खौकतेनेव
यज्ञगषं “गो पाययेतिः ॥ ९८॥
न्स वे वाचंयमः" । वाच यच्छतोति५, "वाचंयमः । श्रम-
९-भ्ना० प ५० घा०। रजु अआ० 9 धा०।
२-- “देवस्य त्वेति पलतिग्रह्णाति?-इति का० श्रौ द° २.२.९९्।
मन्लस्तु- वा० सं° २. १९१. २।
68-- “स्मेति पाश्नाति दन्ते नुपस्प्रशन्'?-इति कान्खोग्सू० २, र. १८ |
मन्तस्तु- वा० सं २.९१. ३।
५--- “वाचि यमो त्रतेः"-दइति पान्सू० द्. र. ४०, (वाचं यमयुरन्दगौ
च "-क्ति पा" सू दई, र. १६ ।
66
धरस् ` ॥ भ्तपत्राद्यणम् ॥ ( प्र रत्रा)
म्बन्धव वनादुपरमयति, एतद्धतो वाचयमः, नद्या स्यात् । कियन्तं
कालम् ? "जद्यन् ! भ्रस्थास्यामौति श्रा एतस्मात्” "वचसः" श्रघ्वयु -
वचनात् । श्रमिविधौ च श्राङः, न मर्यादायाम्; कुतः? सन्धान-
वचनात् । “बिर्डन्तिः विच्छन्दन्ति। (कण्वन्तिः दिंसन्ति । श्ये मध्ये
यज्ञस्य" “पाकयन्ञोयया' पाकयन्ञादेया विलच्णएयार डया
"चरन्ति" । पाकयज्ञेषु तेषो भच्छते, द डाङ्तशरषो भच्यते ; तेन
पाकयन्नार्दत्युच्यते । “नद्या वा खलिजां भिषक्तमः” श्रतिश्रयेन
यज्ञस्य चिकिच्धिता; स डि प्रायित्ते्यन्चं भिषज्यतोत्यभिप्रायः।
ततः किम् ? खद् वाचंयमो भवति, "तत्' तेन नद्याः यच्च “सन्द-
घातिः; अन्यया तु नेव सन्दध्यात् । यर् यदि "वावद्यमानः'
पुनःपुनवंद मानः श्रासोत्ः॥ १८ ॥
“ख यदि पुरा । -दति प्रायञखिन्तविधिः॥२०॥
“स॒ यचादः” । -दत्यलुयाजप्रसखवविधिः । “नाच तिरोडित
मिति । विस्यष्ट एवार्थः । कथं सविता ? उच्यते- यस्मात् ^ते"
तुभ्यम् “एतेः श्रष्वयंवो "यन्ञं प्राह्णः, “रदस्पतयेः चः; न मद्यं
मनुव्याय, “तेन कारणेन ल मनुन्ञया यक्ञाटौनवपालयर ॥ २९१॥
“मनोजूतिः*” । “मनः च देवानां जतिः" गन्त्लो, जुषताम्!
९-- “सन्ध्यवचनात्'-दइति ज, भ्त । र--नेतत् पद ठ-पुरतके ।
इ-- “शतं त इति सभिदामन्लितः प्रसौति? इति कान श्रौ० सू २.२.
२९ । मन्लस्तु- वा० सं २. १२, ९.३ ।
४--वा० सं. ९द्। ख द्धि पूर्वैमन्लरस्येवापरांश्रः।
( ऽ 8त्रा० ) ॥ पथयमकाण्डम् ॥ | ५२
मरौयतां दष्यताञ्येन । “शरस्यतिः' च नयज्ञं "तनोतु, सन्दघातु”
च । “विश्वैः च देवाः दष्यन्तु, त्वयानु्ञातेऽष्वयी । तस्माद जुजा-
नोरोत्यभिप्राय मालच्छय सवितुः, स्वयं ब्रद्धया ्राद- “सार्वाव्या-
दह मेव खविता ; ततख श्रतिष्ठा" श्रष्वयै । श्रतिस्जने लोट् ९॥
२२॥२९॥ (७. ४.]॥
दत्याचार्यदरिषस्ामिनः छतो शतपयभाय्ये
सप्रमस्य चतुथे ब्राह्मणम् ॥
नागसखाभिसखुतोऽवन्त्यां पाराशर्य वसन् दरिः ।
खरत्यथं दशयामास शक्ितः पौष्करौयकः ॥
ओरौ मतोऽवन्तिनाथस्य विक्रमाकंस्य भ्दपतेः ।
धमांध्यच्तो ₹रिसामो व्याख्यच्छछातपयों अ्ुतिम् ॥
दति ओौमदाचा्यदरिखामिनः कतौ शतपयभाव्ये
खप्नमोऽध्यायः खमा्नः ॥ ७ ॥
९ -पा० ख २. द. १९६२।
५२४ ॥ प्रतपथनाद्सगम् ॥ (६प्र° २ेत्रा०)
[अय श्ष्टमाध्याये प्रथमं ब्राद्यणएणम् ]
स
मनवे ह वे प्रातः। अवनेग्य^ मुदकं साजह।य॒येदु
पाणिभ्या मवनेजनायादरन्त्येवं तुस्यावनेनिजानस्य
सत्स्यः पाणौ छापे ॥ १॥
स॒ द्ास्मे व्वाच मुवाद । बिग्दि मा पारयिष्यामि
त्वेति कस्मान्मा पारयिष्यसौत्यौघु ऽदइमाः सर्वाः प्रजा
निर्वाढा त॒तरत्वा पारयितास्मीति कथः ते भूतिरिति ॥२॥
सु होवाच । युवद श्चल्लका भुवामो बन्चौ वे नस्ता-
वन्नाष्रा भवत्युत सुत्स्य ऽख्व॒मुत्स्यं गिलति कुम्भ्यां
साग्रे बिभरासि स यदा ता मतिव्वुद्धा ऽथ कषु
खात्वा तस्यां मा बिभरासि स यदा ता मतिव्व्खा ऽआथ
मा समुद्र मभ्यवदरासि तहिं वा ऽअतिनाष्रौ भवि-
तास्मौति ॥ ड ॥
शश्वद्ध मषु ऽआरास । स दहि ज्येष्ठं व्वुद्चतेऽयेतिथौः
=, क,
* “वनज्य'- इति ज-पाठटः, डा०-वेवरेगापि दृद्टः।
† “म॒ाजङ्ः-इति क, ग । { “कयंः-इति च।
( स्प शत्रा) ॥ प्रयमकायम् ॥ ` ५२५
समां तदौध आगन्ता तन्मा नाव मुपकख्प्योपासासे
स॒ ऽऋ्रौघ ऽउत्थिते नाव मापद्यासे ततकू्वा पारयिता-
स्मौति॥४॥
त॒ मेवं चत्वा समुद्र मभ्यवजदार। सु यति्थौं
तत्समां परिदिद्ेश ततिथौई समां नाव मुपकरूप्योपा-
साच्चके स ऽआ्ओघ उत्थिते नाव समापेदे तस मत्स्य
ऽउपन्यापुखवे त॒स्य शङ्गे नावः पाशं प्रतिमुमोच
तेनेत सुत्तरं गिरि सुतिदुद्राव ॥ ५॥
सु होवाच । अपौपरं वे त्वा व्वष्छे नावं प्रतिवध्नौष
तं तुत्वा सा गिरौ सन्त मुदक मन्तस्छेत्सौद्* युाव-
द्यावदूदक€† समवायात्तावत्तावदन्ववसर्पासीति स॒ ह
तावत्तावदवान्ववससग्य तद्येतदत्तरस्य गिरेम्मनोरव-
सुष्पयण सित्यौोधो इह ताः सर्वाः प्रजा निरूबादायेद
स॒नुरेवेकः प॒रिशिश्िषे ॥ & ॥
सोऽचज्च्छाम्यंशखचचार! प्रजाकामः। तवापि पाक-
यज्ननेजे स त टि ससत्वामिका सित्यप्प जहवाच्चकार
ततः संवत्सर योषित् सम्बभ्रूव सा इह पिब्दमाश्नेवोद-
* -मन्तच्छेत्सीदुः-दइति क। { भ्यावदुदक "दति च।
† “खकार'-दइत्यपि पाटो डार-वेवरेण दृष्टः ।
ऽ 'पिव्दमए-इत्यपि पाठो डा०्-वेनरेग दृष्टः |
धर् ॥ भ्रत प्रत्राद्धयगाम् ॥ ( दपर इना)
याय तस्ये ह स्म तं पदे सुन्तिष्ठते तया भिचावरूुणौ
स॒च्ञग्माते ॥ ७ ॥ |
ता दोचतुः कासौति । सनोदुदहितेत्यावयेो््रषेति
नेति दोवाच यु ऽख्व मा म॒जौजनत तस्यैवा मस्मौति
तस्या मपि त्व मौषाते तद्धा जन्नौ तद्या न॒ जन्नावति-
त्वेवेयाय सा सुनु स॒ाजगाम॥ ८ ॥
ता ह मनुरुवाच कासौति। त॒व दुहितेति कथं
भगवति सुम दुदितेति या ऽच्रमुरप्छवाहतौरहौषौ तं
द्धि सस्त्वासिक्षां ततो सा मजौोजनथाः साश्नैरस्मि तां
मा यज्ञ ऽवकल्पय यन्न॒ चेदं मावकल्पयिष्युसि बद्धः
प्रजया पशभिभविष्यसि या मु सया* काञ्वाशिष
माशसिष्यसरे सानतं सवा स॒मदिष्यत ऽइति ता
मेतन्मुष्ये यन्नस्यावाकल्ययन् सुध्यः दयतद्यन्नुस्य य॒द-
न्तरा प्रयाजानुयाजान् ॥ € ॥
तयाचञ्च्छाम्यंखचार प्रजाकामः। तयेमां प्रजातिं
प्रजनन येयं मनोः प्रजातिर्याम्बेनया काञ्चाशिष
साशस्त! सास्मे सर्वा सुमाड्यत ॥ १० ॥
सेषा निदानेन यदिडा। स यो देवं विदानिडया
चरत्येता हेव प्रजातिं प्रजायते यां सनुः प्राजायत
* भयु ममया'-दति च। 1 "माश्च्स्ते”-इति ग।
( <्चछ> शत्रा} पयमकाण्डम् ॥ ` ध२.७
याम्बेनया काच्वाश्िषि माशस्तं सास्मे सर्वा सग्ड-
द्यते॥ १९१ ॥
प (२१
सा वं पञ्चावत्ता भवति । पश्वो वा ऽडइडा पाङ्खन वें
पश्चवस्तस्मात् पञ्चावत्ता भवति ॥ ९२॥
स॒ समवदायेडाम् । पूरवद्खं पुरोड़ाश्स्य प्रशौय पुर-
स्तार् भरुवाये निदधाति ताः डवे प्राय दशिणा-
त्येति ॥ १३ ॥
स होतुरिदह सिलिम्यति। तद्खोतौ्योनिंलिम्यते
मनसस्पतिना ते इत॒स्याञ्नामौषे प्राणायेति ॥ १४ ॥
अथ होतुरिह निलिम्पति। तद्धोतौष्ठयोनिलिम्यते
व्वाचस्युतिना ते इतस्याभत्नाम्यूजं ऽउदानायेति ॥ १५॥
(4 € क २ तनिष्ठ
रत॒द्ध वं मुनुबिभयाच्वकार। इद वं मे त॒
यज्ञुस्य यदिय सिडा पाकयल्िया यदे म ऽद रश्राध्सि
यज्ञ नु दिध्स्युरिति ता मेतत् पुरा रष्ोभ्यः पुरा
क ए
र्ोभ्य ऽडइत्येव प्रापयत तथो ऽख्वेना मेष ऽण्तत्
पुरा र्ोभ्यः पुरा रश्रोभ्य ऽइत्येव प्रापयतेऽथ युत्
प्रत्युस्षं॒नु" प्राश्नाति नेद् नपह्ृतां प्राज्ञान ।त्येतदेवेनां
प्रापयते यदोटयोन्निलिम्यते ॥ १६ ॥
अथ होतुः पाणौ समवद्यति समवत्ता मेव
~ = ० = ५
~~~ -- ~~ ------~---~~----
#* “तस्याति च । { “प्राश्नामोः-दति च।
५२८ ॥ शतपथन्राद्यगम् ॥ ( ईष इत्रा०)
सतौ तदेनां प्रत्युः होतरि यति तयात्यज्च्छितिया*
होता यजमानायाणश्षि माशस्ते तस्माङ्खोतुः पाणौ
समवद्यति ॥ ९७ ॥
अथोपाशप्वयते । रुत्वे मुनुबिभयञ्चकारेदं
वे मे तनिष्ठ यज्ञ॒स्य युदिय सिडा पाकयल्िया यद्ेम
ऽद रष्ाध्सि यन्न न॒ इहन्यरिति ता मेतत् पुरा
रक्षोभ्यः पुरा रशोभ्य ऽदव्यवोपारणपाद्यत तथो
ऽख्वना मेषु! ऽरुतत् पुरा रक्षोभ्यः पुरा रश्छोभ्य ऽदइत्ये
वो पाशपद्धयते ॥ १८ ॥
स॒ उपद्यते । उपहत रथन्तर सद एथिव्योप
माई रथन्तर सद एथिव्या दयता सपह्भृतं व्वामदेव्युर
सदहान्तरिक्षेणोप मां व्वामदेव्यः सदान्तरिषेण यता
मप्हतं खहत् सद दिवोप सां खदत् सह दिवादयता
सिति तदेता मेवेतदुपद्धयमान इमांश्च लोकानुप-
यत ऽर्तानि च सामानि ॥ १८ ॥
उपहता गावः सद्ऽपमभा ऽइति । पशवो वा ऽडइडा
तदेनां परोक्ष मुपद्धयते सदऽघभा ऽइति सुमिथुना
सवेना मेतदु पद्धयते ॥ २० ॥
` चच्छतखा'-ईइलनि च) ¡ भ्मेष' इति च।
( स्ष्पर रव्रा) ॥ पयमकराण्डम् ॥ ` ५२९
उपहता सप्तशोचेति । तदेनाः सप्तशोजा सौम्येना-
ध्वरेणोपश्चयते ॥ २१ ॥
उपहहतेडा ततुरिरिति। तदेनां प्त्युश् मुष्यते
ततुरिरिति सर्वं दयेषा पाश्यानं त॒रति तस्मादा
त॒तुरिरिति* ॥ २२॥
उपहतः सुखा भश ऽइति । प्राणो वे सखा भक्स्तत्
प्राण सुपद्धयत ऽउपहहतः इदेगिति तच्छरौर सु पद्यते
तत्सव सुप्यते ॥ २३ ॥
चथ प्रतिपद्यते । इड़ोपहृतोपह्भतेडोपो ऽ्रस्मां ३1
ऽडडा चयता मिडोपहृतेति तद पहता मेवेना मेतत्सतौं
पत्युश्च स॒पच्चयते या वे सासौङ्गौव्वे सासौञ्चतुष्यदौ
ठे गोस्तस्माचतुरु पञ्चयते ॥ २४ ॥
स॒वे चतुरुप्ठयमानुः। अय नुानेवोपद्धयते
ऽजामिताये जासि ड कुर्याद्यदिडो पह्ूतेडोपहतेत्येवोप-
इयेतोपहतेडतिः व्वेडोपहतेति तदःरव्वाचौ सपद्यत
ऽउपहतेड ति तत्पराचौ सपो अस्मां ऽडडा यता
मिति तदात्मानश्चवेतन्नान्तरत्य।न्ययेव च भम॒वतीडोप-
* ^तुतुर्रितिः-द्ति च। 1 “ऽच्स्मां २॥*-दइति च ।
{ “0 पह्कतेडोपड्तेड ति-दत्यपि दृद्धो डा ०~वैबरेय ।
§ “ऽच्छस्मां २॥-द्रति च। || ^0कैतेनान्तरेत्य"-इति न ।
67
५३० ॥ शतपथयत्राद्ययाम् । ( दपण दत्रा०)
इतेति तत्पनर्व्वाची सपश्चयते तदवचोजच्चंवना
मेतत्पराषचौश्बोपच्चयते ॥ २५ ॥
मानवै छतपदति । मन॒द्धेता मग्रे ऽजनयत तस्मा-
दाह मानवोति शतपदौति युद वास्यं तं पद् समतिष्ठत
घ्षस्मादाद तपदौति ॥ ₹& ॥
उत मेजावरुणोति । यदेव मिचावरूणभ्याः समग-
छत सु ऽरवु मेचावरुणो न्यङ्गो बह्मा देवक्ततो पह्ृतेति
ब्रह्मा देषां देवको पूतो पहता देव्या ऽअध्यर्यव
ऽउपड्हता मन्ष्या ऽइति तद वांभ्ष॑वतदभ्वय*नुषद्वयते
ये च मानुषा व्वत्सा वं द्व्या ऽअध्वयवोऽय य ऽदइतरे
त मानुषाः ॥ २७ ॥
य॒ ऽदमं यन्न म॒वान्ये च यन्नुपतिं व्वुद्धालिति। रते
वै यक मवन्ति यो बाह्यणाः शुशरुवाःसोऽनूचानुा ऽर्ते
द्येनं तन्वत ऽर्तु ऽश्नं जनयन्ति तुद् तभ्यो निह्धते
व्वत्सा इड वे यक्तपतिं व्वद्धन्ति य॒स्य देते भयिषठा
भवन्ति स हि यन्नपतिव्वद्ते तस्मादाह ये च यज्ञपतिं
व्व द्धानिति ॥ रट ॥
उपहते द्यावाए्टयिवौ पूवजे ऽकतावरौ देवौ देव-
पुषे ऽइति । तदिमे दयावा्थिवोौ ऽउपन्नयते य॒ुयोरि द
-* ---------- ------------------------- `
+ ७. = = ९. 9
तद् वांञ्ववाध्वये इसि च ।
( स्वप १ब्रा०) ॥ प्रयमकार्ठम् ॥ | ५ दर
सव मध्यपहृहतोऽय यजमान ऽइति तद्यजमान मपश्नयते
तद्यदच नाम न गङ्ञाति परोऽ छवाश्षैयदिडायां
मानुष ह कुर्याद्यन्नाम ग्ल्लोयाद् व्यङ्खं वे तद्यज्ञुस्य
यन्मानुषं नेट् व्यद्वं यज्ञ् करवाणौति तस्मान्न नाम
क्नाति ॥ २९ ॥ |
उत्तरस्यां देवयज्याया मुपद्ूत इति । त॒दस्मा ऽर्त्-
ञ्जीवातु भेव परो मुा्णस्ते जौवन् दि युवे
भिष्ठाथापरं यजते ॥ ३० ॥
तदस्मा ऽखुतत् प्रजा मेव परोऽश्ष साशास्ते । यस्य हि
प्रजा भवन्यम लोक मात्मनेत्युथास्मिल्लोकं प्रजा यजते
तस्मात् प्रजोत्तरा देवयज्या ॥ ३९ ॥
तदस्मा ऽरण्तत्. पश्नेव परोऽक् साशस्ते। यस्य द्धि
पशवो भवन्ति स पव मिष्ाथापर यजते ॥ ३२ ॥
भयसि हविष्करण ऽउपड्त ऽइति । तदस्मा ऽरखुत-
ज्नौवातु मेव॒परोऽश्ष साशस्ते जौवन् दि पुव मिष्टा
भूयोभूय ऽरुव् हविष्करोति ॥ २३३ ॥
त॒दस्मा ऽर्तत् . प्रजा मेव॒॒परोऽश् साश्स्ते। य॒स्य
डि प्रजा भ॒वत्येक ऽश्रात्मुना भवत्युथोतु दशधा प्रजया
हविष्कियते तस्मात् प्रजा भूयो हविष्करणम् ॥ ₹४ ॥
त॒दस्मा ऽरत॒त् पश्ुनेव परोऽ मुगशस्ते । य॒स्य हि
५२ ॥ पमतपदथ्यब्रद्धययम् ॥ ( प्र इत्रा° )
पशवो भवन्ति स पुव मिष्टराय भूयो भूय ऽरुव विष्क-
रोति ॥ ३५ ॥
रपा वा ऽआश्ैः । जौवेयं प्रजा मे स्याच्छियं गच्छेय
सिति तद्य॒त् पश्नाशस्ते तच्छिय मास्ते ओहि
पश्रवस्तरेताभ्या मेवतदाशौोरभ्यार सव मात्तं तस्मादा
ऽरुते ऽ दे ऽआ्ाशिषो कियते ॥ २६ ॥
देवा म ऽडदई इविजषन्ता सिति। तस्मिन्नपद्ूत
ऽइति तद्यन्नुस्यवंतत् सग्डद्धि माशस्ते यद्धि देवा
खविजुषन्तं तंन डि महञ्ज॒यति तस्मादाह जुषन्ता
सिति* ॥ ७ ॥
तां वे प्राञ्जन््येवु। नामनौ जुच्वति पशवो वा ऽड्डा
तेत् पशनद्नौ प्रखणजासेति तस्मान्नाप्नौ जुद्धति॥ इट ॥
प्राखेषेव॒ इयते । डोतरि त्वद्यजमाने त्वदध्वर्यो
त्वद्य य॒त् पूर्वां पुरोडाशस्य प्रशौय पुरस्ताद् भरुवाये
निदधाति यजमानो वे श्रवा तद्यजमानस्य प्राशितं
भवत्यथ य॒त् ग्त्युक् नु प्राञ्चाति नेदुसशस्थिते यच
प्राञ्ानौत्येतदोवास्य प्राशितं भवति सर्वे प्राञ्जन्ति सर्वेषु
मे इतासदिति पञ्च प्राञ्जन्ति पशवोवा ऽइडा पाङ्खा
वं पश्वस्तस्मात् पञ्च प्राञ्जन्ति॥ ३<€ ॥
~ ~ ~ -~~~----~~~-~-----
* रशतदगन्तरः “श्रतम् ७० °*-इति ग, च। † "जन्लु”-दति क।
(च्च रव्रा°) ॥ प्रथमक!गटम्ु ॥ । ४ § |
चय यच प्रतिपद्यते। तचत् पुरोडाशं रत्वा
बहिषुदं करोति तद्र पिदशां* भाजनेन चतसो! वा
ऽअरवान्तरदि्शो ऽवात्तरदिष्टो वे पितरस्तस्माच्तु्
पुरोडाशं सत्वा बहिषदं करोति ॥ ४० ॥
छथ यचाद्ोपहृते दद्यावाण्रथिवौ ऽइति । तदस्मौध
श्चाद्धाति तदग्मौत् प्रा्नात्युपह्भता थिव मातोप सां
छथिवौ माता चयता मधिराग्रौभात् स्वादोपदृहतो
द्योष्पितोप मां द्यौष्पिता दयता मभिराञ्नीधात्
स्वादेति द्यावाषथिव्यो वा ऽरुष यद्ान्रौधस्तस्मादैवं
प्राञ्नाति॥ ४१॥
अथ युचाश्िषि माशास्ते। तज्नपति मयौद मिन्द्र
इन्द्रिय दधात्वस्मान् रायो मघवानः सष्वन्ताम् ।
अस्मा क सन्त्वाशिषः सत्या नः सन्त्वाश्षि ऽइत्याशिषा
मेवेष॒ प्रति्रहस्तद्या ऽर्वाचऽत्विंजो यजमानायाशि्िष
ऽत्रशसते ता ऽरुवेतत् प्रतिुद्यात्मन् कुरूते ॥ ४२ ॥
अथ पविचयोमगजयन्ते। पाकयज्तिययेव वा ऽरुत-
द्डयाचारिष्ः पविचपूता यदुत ऽऊद्ध॒मुसस्थितं
यज्ञस्य त॒ल्लनवामदा ऽइति तस्मात् पविच्रयो्मा-
यन्ते ॥ ४७ ॥
* “पितुणां?-द्रति च। 1 शचतखो?-दति क ।
५२५ ॥ "णत पथयनब्र द्रम् ॥ ( प्र देवत्रा )
अथ ते पविजे प्रस्तरेऽपिखूजति। यजमानो व
प्रस्तरः प्राणोदानौ पविचे यजमामे तत् प्राणोदानौ
दधाति तस्मात्त पवि प्रस्तरोऽपिस्छजति ॥ ४४ ॥ ड ॥
॥ इति षष्ठप्रपाटके ठृतौयं नाद्यणम् [ ८. १. | ॥
॥ ओ्रओगरुष्णय नमः ॥
“मनवे ह वे । दडान्ाह्मण मेतत्९। तज्डायांर मानवो
मिडां देवतां वक्रं “मानवो शटतपदौ भेजावरुणौत्येतानि च
मिगदपद्ानिर व्याख्यातु मितिषाषः प्रत्तः ख चेतिद्ाखः प्रसन्न
एव, किचिन्त दशेयामः ।-
“मनवे' वेवस्ताय । तादर्थ्यं चतुर्थो" । श्रवनेज्यते दस्तादि
अनेनेति च्रवनेग्यम्* ; करणे कत्यः< । शश्राजक्गुः श्रानौतवन्तः,
परिचार काः। "ययाः (दूदम् ्रघुना पाणिभ्यां" दस्ताये यद््वनेजनं
तस्मे श्रादरन्ति, तथा श्राजष्ुः । त्ख" मगोः अच्ताल्लयतः
"म्यः "पाणौ? प्रान्तः । भाविमोऽ्ंस्य सिद्याथं देवतैव मव्य
रूपेणाजगाम ॥ २ ॥
२-- तेत्तिरौयन्राद्धयणे (३. ५. <.) समास्नातानौडानिगदवाक्यानौद्ोन-
विंश्कणिडिकादिषु, तेन्तिस्यैयसंदितायाच्-(२. द्. ७. ) व्याख्यातानि,
प्रपच्छ स्तानि चच्लायनेन (श्रौ ख ९.८. ) ।
२-- (ततः प्रजायां इति ठ। २-- ५३० ए° इ-ऽ प° दध्याः ।
४-- पा २.३.२३ ख° रवा. ५-- खवनेज्यम्"-इति ज, ठ।
द्-पाण्द्० ३. ४. ७० ।
रष
( च्चख० शत्रा०) ॥ प्रथमकाकम् ॥ ५३५
“स॒ हास्मै" । "खः, मलः “श्रसमेः ममे वाचम् उदितवाम् ।
कौदृशम् ? बिश पुष्णौडहि माः माम् । किमयम् ?
"पारयिय्यामिः। "पाश्च रचणरः। रकिष्यामि लाः (इतिः।
"कस्मात् ? इति भयडेतुःर प्रस्नः, वरतो ति “षः उङ् कसद्मतः।
ख दूमा भरतवकषंनिवासिनोः प्रजाः निःशेषं वोढा, देशान्तर
प्रापयिता । तस्माद् भयद्ेतोस्वा पालयितास्ि दति' मषछयवचः ।
"क्यम् ?' इति मनोः प्रस्नः। कथं तव खतिः" भरण पुषिः
(्तिः॥२॥ ।
“स होवाचः" । 'चलकाः” चुद्रकाः, श्रष्पकाः । नाद्राः'- दति)
“गि्लतिः। “ग निगरणे" । निगिरति*। बिभरासि" । श्रष्ये-
षणणायाम्" लिङं लेर्९। बिभियाः, पुष्ियाः । एव मेव “त्रभ्यव-
हरासि", "उपासासेः, “श्रापद्यासेः - तिः व्याख्येयानि । श्रतिव्ैः
श्रतिरिष्य वद्धितासूमोति प्राक्रे। “यदायद्योलिङ उपमद्यानम् <”
ततख ““लिङयं ले रदति यदायोगे लेर । "कषः खातिकाः१° ।
श्रतौोतो नाद्रान् नाशयितठन इति “श्रतिमाद्रःः॥ रे ॥
९-- च० प° ५५ घा० । रलयोरमेदः। “पार तौर कमसमाप्तो??-दति
चास्ति चु° पर २७९८ धा०। ₹२- पाण्ट ९.४.२१५ ।
र२्-- तु°प०श१९ घा०। ~ “जिगर तिः-इति ठ ।
५-- पाण ख" र्. २. रद्र. । ई- पाण सख २. 8.७
ॐ-- ५२९० र९देप०, ५२५० १प०, ५२५० रपं दद्व्याः।
प=८-- धपा० २.२.१४७ घघू°श्वा०। <-- पा० सख० इ. 9. ॐ ।
बा निघ ३. २२. €, अमर कोर १. २. र. २७१ २. ७. २७ चिका
२. ७. < । “खानिका”-द्रति ठ-पाठः। तच च चिका* २.९०. € ।
५ द् - ` ॥ ग्रतपथत्राद्छणम् ॥ ( प्रन इना०)
“श्रश्द्ध'” । गशश्च्छब्टोऽज सामर्ण्यात् चिप्रवचनः। इषः"
म रामद्छयः, चिप्र मेव मडहामन्छ्ोऽचावन्तते इत्ययः । श्रय कस्मात्छ
शोत्र मेव मामवः संततः ? “दिः यस्मान् "खः" “च्येष्ठं" इहन्तमं
"वदधते" ; सवं एव डि भललचरा तिश्रयेन बद्धन्ते, ख तु मनछयत्वा-
दनाद्रताञ्च इहनत्तमं वद्धत इति जअूतिवखनम् । “श्रयेतियोम्'- दति
मदस्यवचनम् । अरय मपि समुद्र मभ्यवते (द तियौम्ः इत्यभिनयः ।
तेम सङ्याः समाः, द्िंतवाम्। दयतौमां दशानां द्वादग्रानांवा
पूरणो (तियौः। इदम द्श्रादेशःः छान्दखः। टितात् डगेप्र।
दइयत्यस्तिययोौ यस्यां सा दतियोति केषुचित् कोषेषु । तेष्वपि
इयतिर्थो यावतिर्थो तावतियगै मिति प्राप्ने छान्दसो य-शब्द-
व-शष्ट्शोपः । 'समाः' संवल्छरः, ताम् 'समाम्?, समाया मित्यथेः ।
"तत् ख द्ति लिङ्गव्यत्ययः । “खः पूर्वोक्रः “शओ्रोघःः “च्रागन्ता' ;
"तत्? तदा "नावम्" उपकख््य, माम् "उपासा" उपासौयाः । “श्रौचेः
"खो त्थिते" तां "नावम्? लम् श्रापद्यासेः आरोडेरित्यर्यः ॥ ४॥
"त मेवं ष्डल्ाःः। यावतोमां पूर्णे “यतिर्योः ^परिदिरेशः
परिदिष्टवान्, आआख्यातवाम्, 'ततिर्योः तावतोनां प्रणो “समाम्”,
"नाव सुपकस्प्यः मव्य सुपासितवान् । श्रौघे' च उत्थिते “नावम्?
अधिरूढः । (तः च मनुं “ख मत्छःः "उपः समोपे, नः४; एन
सुपकय्ये मिति* सम्बन्धः । “श्ापुक्ञवेः श्रागतःर९ । “तस्यः म्यस्य
ष्टङ्खः भवितव्यतयव निष्पादिते (नावः पाशः प्रतिबद्भवान् !
९-- “सक्या समां"-&ति ज, म्ह । र-- पा ० ५.२. ।
२-- भा० स्० 8.९.९५ । ४-- “नोचः- दति ज, भ्क ।
५-- “सुपकर्ष्यामोति!-&ति ज, ठउ। ई-- “च्पं* आगतः-द्रत्ि ज ।
( च्० शम्रा ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ - ५९७
तेग पाशेन स ह मश्यः “एतम् उन्तरं गिरिम् हिमवन्तम्
अधिजगाम॥ ५॥
“ख होवाचः” । मव्यवचनम् । पाल्ितवानस्मि लाम् ; अधुना
“च्चे “नावं प्रतिवश्नौष्वः ; किञ्चापरम्- “गिरौ “सन्तं “त्वा त्वाम्
"उदकम्" “अन्तश्ेव्तौद्” तदेशरमध्य भित्वा ध्रयगकार्वोद्, इद
मस्मादेशादित्ययंः। कथं पुनस्तां नावं छिमन्ति ? “यावद्-यावत्”
्रघ्वनः (उदक समवायात्" एकैभावाय, “च्व अधः "अयात्,
गच्छत्, श्रवतरेदित्ययेः; (तावत्-तावत्ः त्व मपि तदेवोदकम्
श्रजु, श्रवसर्पासिः श्रवतरेः) “सः -मनुः प्राप्ने काले (तावत्-
तावदेव" ्न्ववद्छप्तः। येन च वत्मेना मन्तुः अवष्टत्तः, "तद्" श्रद्यत्वे
“च्रपिः “एतत्' “उत्तरस्य गिरेः मनोरवषपंणम्' -^द ति, श्रा
रिति गरेषः। अवद््प्तोऽनेनेति “श्रवसख्पंणम्' ॥ इ ॥
“खो ऽंञ्च्छराम्यन्"ः । तपः लश्नवान् प्रजाकामः । "तज्रापि
“सः मनुः "पाकयश्चेनः अनेन ईजे" इष्टवान्, एतादिभिः । ततः"
तस्मात् पाकयज्ञादेव “संवत्छरेः पूवं “योषित् भिओौभावात्मका
सब्रूता । “साः योषित् “पिन्दमानाः पाकधमाल्मिका (इवः श्राह ।
पिवतेदंकारम्रत्यययो गात् श्रकारप्रव्ययः ; त्वेन साचाद्ात्मगामि-
फलता दात्मनेपदे बत्वम्९ ; नामधातौ । “पिव चरणर” । टत-
प्रभवत्वात् छतं खवन्तो “खदेयायः उद्गता, उद् कादुत्थिता। एवश्च
सुखिग्धा पिब्दमामा येन, “तस्यै' तस्याः “पटे छतं सन्तिष्ठते खः ।
"तयाः च “मिचावर्णणौ कथ मपि सङ्गत ॥ 5॥
१-- “वत्वम्?- इलि ठ | =२-- भ्वाच् पम ५य्द८् षाम | ‹पि्ब॑'-दति (षि
68
४द्८ ॥ श्रतपथब्राद्यणम् ॥ ( ध्प्र इउत्रा०)
“ता होचतुः” । “श्रावयोदंदितेति नरूष्व'-'इति' ऊचतुः ।
शपि त्वं भागः, तं प्रायितवन्तौ। (तद् भागित्वं चवा जज्ञौ
वा-शब्दः च-शब्दार्यर, जानातिख प्रतिपूरं ष्टव्यः ; प्रतिन्ञातवत
च; "नः च प्रतिज्ञातवतैति। यावता मेचावरूणोति व्यपदिश्यते,
तावत् प्रतिन्ञातवतौ; यच तस्याः किचित् ताभ्यां इयतेति, णवं
न प्रतिन्ञातवत ॥८॥
°नतां ह मनुः" । “च्रजौजनयाःः ननितवानसि । श्राश्नैरसिः
्राग्नर्दतुत्वादाश्ोः । “श्रव कल्पय सङ्गततया समयैय, समयं कुर् ।
"मयाः हेतुग्दतया, मय्यपहयमानायाम् ““उपच्हतोऽय यजमानः”?
दृ त्येतेन? डोतवचनेन "याम् आआ्गश्िषम् श्रागश्ासिव्यसेः इति, (ताम्
"एतत्" एतां मेचावरण मानवी ठतपरदौः “मथ्ये यज्ञस्य यन्ञ-
स्यान्तः समययन् प्रयाजानूयाजान् श्रन्तराः। दति दङ्ायागः२ ॥< ॥
“तयाच्चेन्ः?। (तयाः खड दशप्रषखेमाखयोदंवाचेनत्रतलच्वणं
"तपः “ख्राम्यन्' क्वन्, "चचार" । (तयाः हेतुग्धतया । (दमाम्
प्रजातिम्? । प्रजायते दति प्रजातिः । ततो 'याम्बेनयाः- इत्यादि,
तत्करणएफस्लम् ॥९२०॥९२॥
“सा वे पञ्चावत्ता उपस्तरणादि विग्रषः; शाखान्तरात् ।
"पश्वो वा इडा" पडश्प्रभव-टतादिप्रभवत्वात् पशवः दडा*॥१२॥
““सख समवदाय प्रमन्ना॥२र२े॥
९-- “चिच्चछब्दार्येः-इति ठ, ठ । २-- ५३९ टर पं०।
२-- इ डाश्चन्देनेडापान्या मवत्तं पुरोडाग्ादि दव्य समुच्ते।
४-- ते सं= २.्.७. दे । रो° त्रा० र. ४. ध्।
( च्च्य शब्रा) ॥ पथम कागडम् ॥ ॥. ५४९
“स होतुरिर' | द हेत्यभिनयेन मदेशिनोपवंमध्यमं दशयति ;
श्राखान्तरात् ॥९४॥ |
श्रय. ङोतुरिद2 | “दद"-दति ेत्न्तरम् ; शाग्वान्तरादेव।
श्रो्टयोः"-दति । श्रचाविगरेषेण “जिलिन्यते" निलिम्पदिति अतिः;
शाखान्तरे तु- श्रधर मधर उन्तर सुत्तरे किं युननिंलिभ्पते?
द्वत्वात् सन्निधानाद् दनो यला ्राज्यम् । तचापि “एतदेकेनां भराष-
यतेति? दइडा-निच्कयवचनादैड मेवाज्य मिति गम्यते ॥९५॥
“एतद्ध वे मनुः" । निललंपार्थंवादोऽयम् । "बिभयाञ्चकार?
भोतः। (तनिष्ठम्ः तनुतमम् ' 'पाकयल्ियाः पाकयन्ञादहा । मनुव्य-
प्रघानलात् मन्दतरवो य॑त्यभिप्रायः। "यत्› “दयम् इडाः । "यत्? “ड ह?
तनिष्ठ देगे “यज्ञं न रिस्यः", महत् स्यादिति शेषः। एवं भोतः,
बिभ्यत् । “ता मेतदिति। (ताम् इडाम् “एतद्, यत् “श्रोटयोनि-
लिम्पते"-टति वच्यते, तत् पुरा रच्ोभ्यः' यावदेवोच्चैरुपङ्ानं
रत्वा रच्वांसि नागच्छन्ति, तावत् प्रापयतः। “भ्राणेव्वेव शटयते”-
दति वच्यते“, तं प्राण्देशं प्रापितवान् । पुरा रच्छोग्यः- पुरा
रच्तोभ्यः'?- दति दिवेचनं प्रयो गान्तरव्याष्यमिप्रायम्* ॥ १ ई ॥
“श्रय होतुः"? । श्रवान्तरेडावद््ान मेतत् ॥ ९७॥
"श्रयो पाप" ) श्रत ऊङ्कं होन मिडोपङ्धानं विधौयते ।
तदपि दिविधम्,- उपांश्ट चोचे । तच प्रथमं तावदुपांशपड्ानं
र-- ५२७ ° १७ पं । र-- ५.८७ ए० ८ पं ।
8- ५३२ ट०९श्यप। ५-- पा ० ८.२.९२, ४।
६-- काण शौन ख० द. ९.२० । रे० ब्रा २. ४.९।
५४० ॥ ्तपथ्ब्राद्यगम् ॥ ( प्रः शत्रा)
युष्यते । उपप ईयतिरणभ्वनुश्चायां वन्ते ; उपांश्सुजानोते
दत्यथैः । “एतदिति । “बिभयाञ्चकार भौतः, बिभ्यत् । पूर्ववद्
व्याख्या, । द्यं" हि इडा" स्वः चछत्विग्यजमानेविंभचज्य अक्तषणोया ।
तज श्चोनातिरेका श्न निदत्तये परस्पर मनुज्ञातव्यम् । तचे-
तत्छाघारण्ण मेवानुन्नातं मध्यमस्थानौोयो होता स्वेरन्वारग्धः
करोति ॥९८॥
"सख उपङ्कयते'ः। यदौोडानुक्ञातव्या, रथयन्तरादौनां कि
मापतितम् ? श्रत श्राद-- “तदेता मेतैतदिति । दञाया एवैतानि
रयनम्तरादोनि, ष्रथिव्यादरौनि च खूपाणि। ततश तस्या सुप्तायां
तान्य पह्टतानि भवन्ति । तेषु चो पह्छतेष॒ खा उपहता भवतौत्या-
धिदेविर्कौ विग्डतिं स्यापयितुं तद्ारेफवोपह्छयते। तया च
र चिद्दाद- “तरटेनां परोच् मुपङ्यते"*-दतिः । “उपमां रथन्तर
मिति । सवं रयन्तरादिमयौ . दडा-देवता, तां नाडन्त्यननुक्ञाता
मनुस्या मच्तयितुम् ; श्रत: सानुन्ञाप्यते- “मा मिति। एतच्च
तषयदेतुलात् सवषा म्टविग्यजमानमानां म्टशेनाथेम् ॥ १८ ॥
^“उपच्छता गावः” । प्रखन्नाश्चतस्रः ॥ प्राणः “शरोरम्?? ;
इडाया एतद्रष्टव्यम् ॥२०॥२९१॥२२॥२२॥
“श्रय प्रतिपद्यदे"” । “श्रयोपांश्पङयते'-दति यद् क्रम्",
१-- ५६९ ° <-१९ पह्ूयो बद्टव्याः |
२- ५८०९७ पं०। 2- २दर कणिडिका दद्ट्व्या।
४--- ५२८० ४ पं*।
(रचन शत्रा) ॥ प्र्यमकाग्डम् ॥ ` - ५७१.
तस्यावच्छेद्ा यम् °“च्य प्रतिपद्यते" इत्था । तेनेत कद्ध यथा-
म्रात्त सुच्छेवक्रव्यम् ॥ ₹२४॥
प्रसख्लाखतसरोऽतःपरम् । “वत्सा वे देव्या श्रघ्व्यवः?*-दूतिर
सान्नाय्य दतिः सम्भवति ; अष्वयुवदित्यभिप्रायः) दडाञ्च भच्छां,
भच्यलेनानुनज्ञाय मचयिद्टन् श्रनुजानौते-- “उपहता दैव्या श्रष्व-
यव इत्यादिना ॥ २५ ॥२९६९॥ ₹२७॥९८॥
तचाप्यविगेषेणणानुन्ञाय, विशेषत श्रार्नोघधर मनुजानौते- “उप-
इहते द्यावाष्रयिवोः"-इति। स डि द्यावाघ्यिव्योरधिदेवरूपेणणनु-
ज्ञायते “'डपहतो यजमानः?-द ति । यजमानस्य विशेषोपङ्ानम् ;
परोच्वंः दयनाश्ौरिति । कथं परोच्तम् ? उत्तरस्यां देवयज्याया
मुपहत इत्यनुन्ञामा च मिद यते, नाग्रास्त दूति ; “यत्वाश्रास्यते,
तद नुन्ञातव्यम्ः?-दति श्रनुक्ञया श्र्रोगम्यत दव्यभिप्रायः ततश्च
यजमानोऽपि सामान्यशूपेष्ैव यजमान इति वाच्यः, न विगरेष-
रूपेण देवदत्तो यज्ञदत्त इति) तद् विस्पष्टं प्रत्यचं मानुष
मित्यमभिप्रायः॥ २९॥
“'उन्तरस्याम्' । यदिडाया सुपडडतः, तत् "उत्तरस्यां टदेवय-
ज्याया खुपच्छतः? ; सखापोडाया एव अ्विग्धतिरित्यभिप्रायः । “तदस्मा
एतदिति । जोवनादौना सुत्तरेज्या हेतुत्वात् । उत्तरया द वेज्यया*
जवना दनि लखलच्छयन्ते- इति दशयति । यच्चाशास्यते, तचोपङ्कानं
९-- “तस्याविच्छेदार्थम्?-इति ज, भ्त । इ३-- ५३० ० १० पं ।
इ२- ५द० ० स्प । 8-- “पारोच्छः- इति ज, भ ।
४५-- °देवयजञ्यया'-ईति ठ।
५९२ ` ॥ प्रूतपथयन्नद्धयगम् ॥ ( प्र इत्र)
युक्त भिति गम्यमाना माशिषं “परोच् माश्रास्तेः"-दति दशयति ।
एतेन “भ्यो हविष्कर णम्?› श्रा शास्त इति व्याख्यातम् ॥ रे ०-दे५॥
एवा वा च्राग्रौःः। एषैव; नातोऽधिकास्तौत्यभिप्रायः।
°"तद्यत्पश्निति । पश्फयदणं भियोपलच्षणायं मित्यभिप्रायः।
"'तदेताभ्या सिति । यद्यपि जो वनादिलच्णए मेक सुभयचामिननम्,
लथापि खरूपेणोत्तरस्या दज्याया बड्ड हविष्करण भिद्यते ;
अल्पेनापि हविषा उत्तरस्या देवयज्याया उपपत्तेः ॥ २ ई ॥
्टेवा म इदं दविः”) देवा मे दृद दविः" “जषन्ताम्'
सेवन्ताम् । यो मनोरथो यजमानस््र तस्य, (तस्मिन् रय
मनुज्ञातः, सोऽस्य खम्डद्यता नित्यर्थः, ““तद्यन्ञस्येवेत दिति । इवि-
जेषिणद्धारेण यन्नसण्डद्धिफल माशास्त इति दशयति ॥ ₹ ऽ ॥
"नतां ते प्राञ्जन्त्येव2 । प्रसन्ना ॥ रे८॥
°“प्राणेव्वेवःः । व्वच्छन्दः ससु्यायः। होजादियदणं प्रदशे-
नायम्, ब्ह्या्चौभ्रयोरपि ; "पञ्च प्राञ्मन्ति?-द तिवचनात्र। “श्रय
यत्परबाद्धं भिति । पुनवचनं यजमानभागव्वज्ञापनायम् । “नेद्
सख्ित दइति। नो संस्थिते; प्राञ्ातोति वचनाद्भम्यते। शरस्य
यजमानस्य “प्राजितं भवतिः इनि । च्घ्नो त्वाय भक्तयति । “देवो
वा श्रस्येष श्रात्मा मानषोऽयम्'-दइत्यनेन द श्नेनावश्यं यजमानेन
प्राश्रनोय मिव्यभिप्रायः ॥
''अय यत्प्रत्यच्च मिति । यजमानभाग मनुपहहतं न प्राश्नाति;
डां नु विगशरेषत उपल्डतां प्राञ्नाव्येवर । “नेद्सस्थितेः-द ति ।
₹-- °विद्यतेः-दइलि ज, म्क। २-- ५३२ ए० ० पं* |
३-- ““डपद्तां प्राश्नन्ति यक्ताः, यजमानश्च दति का० ३. ४.२, र् ।
( च्स° रत्रा) ॥ पथमकागढम् ॥ ` ,. 9५४
श्रदयापि भ्रतुयाजपन्नौ संयाजदेवता नेज्यन्ते ; ताखनिष्टाखयृक्तं स्य
मग्न मित्यमिप्रायः। ““एतदेवास्येति । शहोमानन्तर मेव प्रागरितं
भवतोत्यभिप्रायः । अन्ते तु प्रव्यच्च मेव प्राशिय्यति ; अ्प्राण्य-
माने यजमाने भागवव्यपटे गानुपपत्तेः। “सकं प्राञ्जन्ति” इडा मिति
सम्बध्यते ॥ ₹<८॥
“शय यच प्रतिपद्यते । "यत्नः काले होता प्रतिपद्यते"
“दूढो पह्डता?"-दत्येतं निगदम्, "तत्ः तदा "चतुद्धां रला पुरो-
डाश्म्” श्राग्नेयम् ; “्राग्मेयं चतुद्धां करोति?-दति शाखान्त-
रात् । बददिषि सौदतौति बदिंषत्ः) यथया बरहिंषद् भवति,
तया करोति; बह्िषि सादयतौत्ययेः। ( तच्तुरदाकरण मापग्मयस्य
पुरोडा शस्य नद्धो चष्वयय्ौोघां भच दति । एवं चतुःप्रकार चतुधा,
प्रयजमानाञखलारः प्राञ्जन्तौत्येवं न पञ्च॒ प्राश्नन्तोति विरोघः९ ।)
"तत्" चतुदधाक्चतस्य वदिषः सादनम्, “च्र्र' दशंपूष्षमास्योः "पिद्णणांर
भाजनेन हेतूना, क्रियत दति शषः । पिद्धणणां संविभागायं दत्यर्यः।
किन्तत् पिढभ्यो दौोयते ? नेत्याह । किन्तदि ? चतुरद्यासामा-
न्याट् बदिर्स॒म्नगधाच्चाच भक्रिमाच मेतत् । तदाद-- ““चतस्लो वा
दति “श्रवान्तरदिणो वं पितर इति। ताखु हि पिटयश्चेन तेभ्यो
दौयते ) “तस्मादिति निगमः ॥४०॥
श्रय यजत्राहोपक्छ्ते” । “तदप्मोध श्राद्घाति”। श्राङ््पू
९-- ठ-पस्तकमाचे रखुषोऽधिकः पाठः । र-- पित्॒ां*-दइति ठ।
९--कान्श्चौग द् इ. 9. १२२-२१९८। र्न्मन्लोऽपि तत्रैव संररतः।
५8४8 ॥ प्तप यन्राद्ययम् ॥ ( ९प्र° दत्र)
दधा तिःरन्यच्र स्थापने परयुकोऽच लपेणे द्रष्टव्यःर। न चेष दूडाभागः;
किं तदं? ्रन्य एवाय मञ्मद्धागः; अआशिजश्चेडा च, यवाग्नौघ
श्रादघातोतोडाया भेरैेन व्पदेग्ात् । एतेन ब्रह्मभागयजमान-
भागयोरपोडाव्यतिरेकः सिद्धः। यावाष्रजिव्यो वा एष यदा-
मरोः” । श्रि भिन्धे, दौपयति सम्मार्गेकेति श्रग्नौत्ः) अ्रग्नि-
सभिन्धनादियोगा दा्नौभरस्य तत्परत्वम् । स इन्रः द्यावा्यिव्यौ
तपेयति । “धूमेनामूं उष्चोमाम्"-द्रतिर । धूमेन “्रमू' याम्, ट्या
द्मां" एयिवो मिति । चावाष्यिव्यौ श्रद्गौपः; तस्मिन् भक्ण-
दिना प्रते सिद्धे, सिद्धा द्यावाष्थि्योः प्रौतिरिति॥४९॥
“श्रय यतच्राशिषम्?। "यच काले “्राशिषम्ः “डपह्लतो ऽयं
यजमान उत्तरस्यां देवयज्यायाम् '-इ्तिः दोता श्राशास्ते', 'तत्'
तदा (जपति? । कः ? यजमानः; श्राशिषां तदयेलात्९ ;- “तद्या
न + र-- का श्रौ ३. 8. १८ सून टोका जण।
द-- “भूमिं पजन्या जित्वन्ति दिवं जिन्वन्त्यम्मयः”-इति कट० सं° ९.
९९४. ४९ । 8-- ५३२ ए १ पर उद्या।
४-- “'खाश्रासने मदौय मिति यजमानो जपति??-दइति कान ओौण० सू
२. ४. २९. । मन्त्रस्तु वार संर २.२०. ९१।
्-- तदिडाप्रा्नपद्तिस््ेवम् ।-- ध्वर्यः इडापानीं गादपत्ये प्रत्य
तस्यां खार्या र्डोपस्तोयं पुरोडाशस्य दच्िणतो मध्याचावद्यति ।
लतः प्रतयञ्खुखो गूत्वा होते इडां प्रदाय, इस्तेनापि मुश्वन्, योता
प्रदच्तिणेरन्य, तुरगे पद्ुख उपविश्य, होता समर्पिता मिडां
प्रतिण्छह्य, इडाया खव खुरेणाज्य मादाय हेतुः प्रादेशिन्या उत्तमे
पवैत्ि मध्यमे च खुवेगोवानक्ति। ततो ोतुर॑स्ते इडाया खव प्रशचा-
( च्व्पर शब्रा०) ॥ परथमकाग्म् ॥ ° ५४५
एवाज्विंजो यजमानायाशिष श्राश्यासते, ता एवेतत्रतिगद्यास्मन्
कुरुते" ति वाक्यशेषात् ९ ॥४२॥
“शशय पविच्योः” । .पविकयोः' पविचाग्या मिति विभज्ि-
व्यत्ययः । कुतः ? “पविज्प्रताः °-° तनवामङडहेः-इ तिवाक्यगरेषात्? ।
"माजेयन्ते'२। “ज् शओौचालद्धारयोः"” । चौरा दिकल्वाखिच्* ।
ओोध्यग्यात्मान भित्ययः ॥४२॥
"श्रय ते पविचेःः। “यजमानो वे प्रस्सरः"; इतरस्माददिष
उत्छष्टतरत्वान् । शश्राणणेदानौ पवि”; दिलात् । ्रपिख्जतिः
सद्टजति. ॥ ४४॥2२॥ [खू. १.]॥
ओ मतोऽवन्तिनायस्य विक्रमाकंचितौशितुः ।
धमध्यच्छो दरिसखामो व्याख्यच्छातपयों अतिम् ॥
दव्याचार्यं-ज्नौ हरिस्ामिनः कतौ शतपयभाय्ये
इवियेश्ेवु शरष्टमस्य प्रथमं ब्राद्यणणम् ॥
वत्त मवद्यति । छ्ोता च पश्चम मवदानं खय मेवादत्ते। तत इडोप-
तेति शोचा पद्यमाने अान्रेयं एसोडाशः चतुर्डां सत्वा ब्रन्न पिन्ध-
सखेतिमन्लान्तेऽध्वर्युबेद्हिषि निदधाति । ततो यजमान आस्नेयादि-
विदिच्त चतुरो भागान् निधाय, प्रदच्छिण मान्नेयस्थानादारन्य, इदं
ब्रह्मगा, ददः होतुः, इद मच्वर्याः, इद मास्मौघनस्येति ऋत्विग्भ्य च्धादि-
प्रति । ततऽपसव्यादिक्र्मान्ते सव प्तोत्करावन्तरेगा निष्कम्य,
समपेण्क्रमेया भचच्तयन्ति । यनमानोऽपि पश्चमे भागं मच्तयतोति |
९- ५ ररे छ“ ९.४ पर । -- ५२० २७ प०।
2-- का० खग दू ३. ४.२४ | मन्लस्तु- वा० सं° द. २२. ₹।
४-- चं ० ३२९५ धार । ४--- पार स्र २.२. रेष ।
ट्-- कान्श्नौ० ख इ. ४. २५। तम्मन्लोऽपि तेव संख्रतः ।
69
५९६ ॥ श्रतपथयब्राद्छणम् ॥ ( प्रर शब्रा)
ते वा ऽर्ते ऽउल्मृके ऽउदूदन्ति। अनुयाजेभ्यो
यातयामेव वा ऽरुतद्चिभवति देवेभ्यो हि यन्न
मूदिवान् भुवत्युयातयाम्न्यनुयाजुंस्तनवामदहा ऽडइति
तस्माडा ऽरते ऽउल्मरके ऽउदूदन्ति ॥ १ ॥
वे पनरनुसर्स्यश्यन्ति। पनरवेतदभि साष्याय-
यन्त्ययातयामान कृवन्त्ययातयाग्ि यदत ऽऊद्ध
मसशस्थितिं यज्ञ॒स्य तत्तनवामदहा ऽति तस्मात्
पूनरनुसटस्पश्यन्ति ॥ २॥
अथ समिध मभ्यादधाति। सिन्ध ऽख्वेन मेतत्
समिज्े यदत द्ध मुसःस्थितं यज्ञस्य त॒त् तनवामद्ा
ऽइति तस्मात् ससिध मभ्यादधाति ॥ ड ॥
ताः होतानुमन््यते। रषा ते ऽग्रे समिन्षया
टै, डिषीम
व्वडस्व चा च प्यायस्व व्वदह्धिषौसदहि चव्वय माच
प्यासिषौमदह्ैति तद्ययेवादुः समिद्यमानायान्वाडैव्
अ क © ॐ
सोवतदुन्वाद तदेतङ्खोतुः कम स य॒दि सन्येतन होता
व्वेदेत्युपि स्वय मेव यजमानौ ऽनुमन्लयेत ॥ ४ ॥
सम्भार ० ©
पथ सुम्माि। यनक्तयेवंन मेतद्यक्तो यदत ऽऊद्ध
स्थितं यन्नस्य तददहादिति तस्मात् सम्मा्टिं सकत्-
सरत् सम्मा चिख्लिर्वा ऽये देवेभ्यः सम्मजन्ति
नेषथा करवाम य॒था देवृभ्य ऽइति तस्मात् सकुत्-सछत्
(च्च र्ना) ॥ पथमकाग्डम् ॥ ५8७
सम्माच्येजामिताये जासि ₹ कुर्याद्यत् चिः पुर्वं चिरुपर
तस्मात् सकत्-सकूत् सम्माष्टि ॥ ५ ॥
स सुम्माश्टि । श्चुम्रे व्वाजजिट् वाजं त्वा ससवा
वाजजितःः सम्माञ्मोति* सरिष्यन्त सिति वा ऽश्चय
ऽआ सरिष्यन्निव हि तहि भवत्यथाच सस्टवा
सिति ससवेव यच भवति तस्मादाह सखवाध्स
मिति ॥ € ॥
छुथानुयाजान् यजति । या वु ऽखतन यक्नेन देवता
छयति याभ्य ऽरुषु यनज्ञस्तायुते स॒र्वा वे तत्ता ऽष्ट
भवन्ति तद्यत्तासु स॒र्वास्िष्टाखयेतत्पश्चेवानुयजति
तस्मादनुयाजा नाम ॥ ७ ॥
अथ यदनु याजान् यजति । छन्दाध्सि वा ऽअनुया-
जाः पश्वो वै देवानां छन्दासि तद्य॒येदं पश्वो युक्ता
मनुष्येभ्यो वहन्त्येवं छन्दासि युक्तानि देवेभ्यो यन्नु
व्वदन्ति तदयु छन्दासि देवान्त्ससतपेयन्नथ छन्दासि
देवाः स॒मतपयंस्तदुतस्तत् प्रागम्रू्यच्छन्दाःसि युक्तानि
देवेभ्यो यन्न म॒वाकूयुदेनान्त्समतौ ठपन् ॥ ८ ॥
अय युदनुयाजान् यजति। छन्दाभ्सि वा ऽआनु-
याजास्छन्दारस्येवेतत्सन्तप्ययति तस्मादनुयाजान्यजति
^ “सम्मास्सौँतिः-दइति क, ग । 1 “वद्दिः-दति च ।
५४८ ` } प्नतपयन्राद्धणम् ॥ (प्र भ्रा)
तस्माद्येन व्वादनेन ` धावयेत्त॒दिमुच्य ब्रयात् पायुय-*
वैनत्सहितं कुरुतत्येषु ऽउ वाडनस्यापड्वः ॥ € ॥
सवं खल वद्धिः प्रथम यजति। तदं कनि दछछन्दः
सङ्गाय्ौ प्रथमा छन्दसां युज्यते त॒द् तद्धौर्येखेव युच्छेनो
श्रूत्वा दिवः सोम सादहरत्तदययायथं मन्यन्ते यल्य्निं
छन्दः सुङ्गायच्रौ प्रथमा छन्दसां युज्यते ऽथाच यथा-
यथ देवाख्छरन्दाःस्यकल्ययन्ननुयाजेषघ नेत्पापवस्यससस-
दिति।॥१९०॥
स वें खल्ल बहिः प्रथम यजति। यं वं लोकौ
बहिरोषधयो बदहिरस्सिन्नेवेतस्लोक ऽच्रोषधौदधातिता
ऽदइमा ऽश्रस्मसिल्लोक। ऽश्रोषधयः प्रतिशितास्तदिदः< सुवं
जगदस्यां तेनेयं जगतौ तच्जगतौं प्रथसा मकुवेन् ॥९१॥
अथ नराशंसः दितौयं यजति । अन्तरिक्षं वे न॒रा-
श्षरसः प्रजा वे नुरस्ता इमा अन्तरिक्ष मनु वावद्युमानाः
प्रजाखरन्ति यदे व्वदति शंसतीति वे तदाहस्तस्मा-
दन्त्रिक्ष नराशश्सोऽन्तरिष् मु वं चिष्टतत् चिष्टभं
दितौया मकुव्वन् ॥ १२॥
छथाच्चिरुत्तसः । गायच्ौ वु अर्भिस्तङ्गायकौ सुत्तसा
मकुव्वे नेवं यथायथेन क्पेम छन्दासि प्रत्यति्ंस्तस्मा-
दिद सुपापवस्यसम् ॥ १३ ॥
* प्पुायय'-&ति च। † “ऽखस्िल्लो क"-द्रलि च ।
( च्छ रत्रा०) ॥ प्रयमक्षारहम् ॥ ` , ५४९
देवान् यजेत्येवाध्वर्युराङ । देवन्देव सिति स्वेषु
होता देवानां वै देवाः सन्ति ददारस्येव पशवो देषां
दा डि पशवः प्रतिष्ठो डि खहाख्छन्दासि वा अनु-
याजास्तस्माट् देवान् यजेत्येवाध्वयंरादइ देवन्देव सिति
स॒र्वेषु डता ॥ १४ ॥
व्वसुवने व्वसुधेयस्येति । देवताया ऽर्व॒व्वषट्
करियते ` देव॒ताये हहयते न वा ऽ देव तासत्यनुयाजेषु
देवम्बहिरिति तच नाभिनेन्द्रो न सोमो देवो नराश्श््स
ऽइति नुत ऽख्कच्चन यो वा ऽ्चुचाधि्गीयचौ स निदटा-
नेन ॥ १५ ॥
अथ युद्सुवने व्वसुधेयस्येति यजति । अभ्रिवे
व्वसुव निरिन्द्र वसुघेयोऽस्ति वे छन्दसां देवतेन्दरास्ौ
ऽख्वेव सु डेतद्देवतायाः र्वु व्वषर् कियते देवताये
इये ॥ १६ ॥ `
चथोत्सु मनुयाज मिषा समानौय जुहोति प्रया-
जानुयाजा वा ऽरुते तद्यथेवादः प्रयाजेषु यजमानाय
दिषन्तं खाटठव्य बलि हार यत्युच* छाद्य बलिनि
हारयत्येव सेवैतदनुयाजेषु बलि हारयति ॥ १७॥४॥
॥ इति षष्ठप्रपाठके चतुथं ाद्यणम् [ ८. २. | ॥
* "कारयत्यच्"-द्रति च ।
५५० , ` ॥ ज्रतपथत्राद्मणम् ॥ (श्प श्रा)
शते वा एते उल््के""। श्रलुयाजत्राह्यण मेतत् । “श्रयामि
कल्पयति" दत्य स्मिन्" क्रमे छ्त्मकेः दे उदूदन्तिः ऊङ्खं नयन्ति,
अद्नितः एरक र्वन्ति, खविग्यजमानाः। साचादध्वयुः, इतरे
तदनुज्ञानेन । अय कस्मान्न बद्व एव साच्ादुदहन्ति ? एकेनो-
दुखनेनेकस्यैव कन्तेरपेचितत्वात् । यथा चालुयाजयजने तेषां ख-
व्यापारापेचं बलम्, एव सुद दनेऽपोति गम्यते । किमयं सुदू-
न्ति ?२ “श्रतुयाजेभ्यःः श्रलुयाजायम्। कोऽुयाजेषु तयोरूपयोगः ?
दति चेत्, न्यातयामाः गतरसः, गतवौयेः "एतत्" एतस्िन्ननुयाज-
काले श्रग्रिभंवति। “देवेभ्यः यस्माद् "यज्ञ म्रढवान् भवतिः, ततश्च
गतवौयेलादनुयाजेष्वचमः स्यात् । शराभ्यां प्रागुनोताभ्ां पुनः
स्षछ्ठाभ्याम्* अगतवा भविग्यतौत्यमिप्रायः । अ्तएवा्िकल्पन-
काले उदूहन्तोति गम्यते, श्रलुयाजेभ्यः उस्त्मके उन्छायं देव-
यागाया्चिं कल्पयलोति डि तच युज्यते ॥ १९॥
“ते पुनरनु" । श्रलुयाजेभ्य उलूके उत्सायं देवयागेऽलौते
पञ्चात् “संस्पशयन्तिः सङ्गगमयन्ति ॥ २॥
“रय समिध मन्या” 1 उल्रकसमासेन युननेवोकृतोऽच्िः ॥ र्॥
“ला होता? । समिधा सखामिधनोस्थानोयया च “एषा ते"-
दत्यनयर््वा, ““खमिष्यते'*-दइत्येतदादिभ्यां दाभ्या माड ) “तदटेत-
९-- परस्तात् ३. ३. २.२ (२९७ ए० ९४ पं) बद्ध्यम् ।
र-- “डल््मकम्” ध्रज्वलत् काणम् । चम क्ो० २.९. 2० ।
द-- “सुदृद्धनम् 2"-ष्टति र| 8-- “संग्र ङ्ाभ्याम्'-दइति ठ ।
४ -- वा० संर न्ट.१४. २ | का श्मो° ० र.५. २)
( < रत्रा° ) ॥ पयमकाख्डम् ॥ ह ४५२.
दिति। यस्मादेव मनुमन््णात्मकं कमं होतः, नाच्वयीः। .स यज-
मानः डोता म वेद इति मन्येत, तदा खय मयप्यनुमन्लयेतः ॥ ४॥
श्रय खम्माष्टिःः। सन्मार्ग दाभ्या सुच्यतेः ॥५॥
“ख सम्माष्टि'" । 'सद्टवान्,९ सद्धतवानिति प्रापे तकारलोपः२॥ ९ ॥
“श्रयानुयाजान्”' । (न चेष दृडाभागः, किं तद्यैन्य एवाय
मङ्गोद्धागः, प्राजिज्ं च इडा च यच्ाप्मौोघ श्रादध्यात्*) श्रचानु-
याजविधिर्ूपक्रान्तः, तस्मात् “च्रलुयाजाम् यजतिः? त्यु पसहरि-
व्यते । यावा एतेनः-दूति निवेचनम् ॥ ॥
“श्रय यदनुयाजान्'?। -द ति श्रयवादसम्बन्छायेः पुमरूपन्याखः ।
"कन्दा शसति । यदा कन्दोभिर्देवास्तपिताः, श्रयोन्तरकालं देवेग्-
न्दांसि तपितानोतौतिदासः । त मधियन्नं योजयतिः"-- “तत्ः
“अतः' अ्रतुयाजेनग्वः “प्राकूः इन्त मचियन्नम् । कि तत् ? यच्छन्दो-
भिर्दवास्त पितास्तस्येतद्यन्ने खूपं दर्चिंतम् । प्रयाजादौ खिष्टरूदन्त
दत्थयेः ॥ रू ॥
यस्य दितौयादटत्तं देवेन््छन्दसां तर्पणम्, स यन्न दशंनोयः;
तदयं मनुयाजा इच्यन्त दति दशेयन्नाह-- “श्रय यदमुयाजान्
यजतोति ॥ < ॥
श्-- वा० सं २.९४. २, € । काण ओओ ख ३.४. ९३, 8।
-- परस्तात् 8४१५ (३०७ ए.) डदटव्यम् |
इ--““ “सश्वासं” सरन्तम् । र्ट गतावि्यक्ाल्िट्, तस्य क्षः ?-दति,
"सर्टवांसः पाप्तवन्तः"-इति च ऋ० सं सा भा०।
8-- ज-पुर्तकेऽय मधिकः पाठः ।
%-- (त मभिधेयं यश्च योजयतिः?-इति ठ।
४५२ ˆ ॥ ्रतपथत्राद्धययाम् ॥ ( ईप धत्रा० )
ॐ
ख वे खल्” । उन्तरस्यां कण्डिकायां बदिषो जगतत
वच्यते श्रस्यां लु जगव्या श्ररुयाजेषु म्रायम्यकारण माद
“लद? दति। तजन सामिसेमौोष "कनिष्ठम्" अचर सद्या श्श्यतमं
"इन्दः "गायको" भ्रयमा छन्दर्षाः यज्ञेषु "युज्यते । ^तत्' तेन
"बौ यंण' "यच्छछयेनो ग्रता दिवः सोम माहरत्?। यश्व “श्रययाययं
ययास्य स्थान विपर्यासं “मन्यन्ते विद्वांसः । “यत् जगत्यां परि-
माणएतो ज्येष्ठाया मेव तिष्टमानाया मल्पाच्रा “गायचौ प्रथमा
युज्यते", तद् “ययाययंः कन्त॒ सिर श्रतुयाजेषुः देवाः" जगतीं
प्रथमाम् ्रकल्ययन्?। खा च जगत बरदिंरित्यभिप्रायः।
किमर्थम् ? "नेत् पापवस्यस मसत्” "पापं च्येष्टापेचया कनिष्ठम्,
तत् पापक मेव, "वस्यसम्" प्रशस्यतरं, यत् नेतृ असत्? ; तदलु-
काराच्च प्रजाख्पि यत्पापं विन्सबन्धकर्मादिना, तद् "वस्यस
वसुतर, प्रशस्यतर मितरस्मादपापाग्मग्डदिति॥१९०॥
यदि देवा यथायथ मचाकश्पयन्, एवं तद्दि जगती म्रयमं
यष्टव्या, किम् बदिषा ? एतदाश्द् बहिषो जगतोत्वे वक्तु बहिः
शब्दप्रयोगे च कारणं वेक्षः पुनराद-- “सख वे खल्" दति । “श्रयं
तै णलोको ब्दः" येयं बददिराख्या देवताचेश्येते, एषा श्रयं जोकः ।
कथम् ?। परिद्द्धो हि खः। एव मपि जगतो-श्रब्देनेव युक्तम्
श्रयं लोको बदहः यष्ुम्, कि बरिः-शरब्देन? अरत आद
'न्रोषधयो बदर स्विन्नवेतल्लोक शओ्रोषध्मोदंधातोति । बरहिः-गब्देन
जगत्या मपौज्यमानाया मयं रण्णो लम्बत इदत्धमिप्रायः। यद्ययं
लोको बिः, बदहदिश्च प्रथम मिञ्यते, ततः कथं यथायथं कटांसि
( स्व रत्रार ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ ` . ५५ङ्
कल्पितानि भवन्तोत्यत श्राद- "तदिद मिति । अय मेव लोको
जगनत्छम्बन्धात् जगतोः ; ततद्चास्मिन् रोके बरिषौच्यमाने जगती
छन्दसां प्रथम निषा मवतौत्यययाययपरिदहारः । “तञ्जग्तौं
भयमा मिति। “खदडिः प्रयम मयजन् देवाः, तव्नग्तौँं प्रथमा
मक्तवेन्नेवं ययायथ मकुवेन्'-इतो तिहामगरोषस्य पूरण सम्बन्धः । “तयो
एवेष यद्दिर्यजति, तन्जगतौँं प्रयमां करोत्ति, ततखापापवस्यसं
ययाययं करोति'-दति चोपसंहार द्रतिद्ासस्य ष्टव्यः ॥१२९॥
शचरय नराशंसं" । नरः प्रजाः शंषन्ति वदन्त्यसमिज्िति “श्रन्न-
रिकं नराशंसः । ्न्तरिच्छ सु वे चिष्ुप्"; मध्यमत्वादेकाद्श-
भागत्वाचं । दश दिशः, श्रात्मनेकादग्र; रूद्रसम्बद्धादय९। इषशापि
तयेवे ति दासोऽधियन्ञे उपसंहारायेः । ““यन्नराश्रंस मयजन्, तत्
चिष्ुभं इहितोया मक्ुवन् ; यन्लराग्रंसं यजति, तच्चिष्टुभं दितौयां
करोतिः-दइति॥९२॥
''अयाथिरुत्तमः'ः। श्च यष्टव्य दति शेषः (गायकौ वा
अथः राग्मयो इडि।१२॥
^“देवान् यजेत्येव । ब्दिंरा दिषु यष्टव्येषु वदि य॑जेत्यादिरूपेष्-
याज्यावचने चेद मुच्यते । “देवान्-दइति बहवचनान्तेन देवशब्दे
नाध्वयुः प्रवयति ; न बर्हिं्जेत्यादिना। होतायि स्वेच (देवं देव
मितिः श्राह, न बरहिरायेव केवल मित्य; । ननु चोत्तरयोद्ट॑वो
1 1
९-- रुकादश्रा सुदाः, ते च मध्यस्थाना इति यास्कौयनिरक्तादौ प्रसिद्धाः ।
२-- “"वसलिक्रम्याश्चाच्य्ड रेवान् यजेति, यज-यजेन्युत्तरौ, देवानू-देवाजिति
वा सर्वच नियमश्न्दाद्, विक्कतिदर्थ॑नाचः?-डति कारश्रौ°०३.५.द-€ ।
70
५४५७ , ॥ ग्रतपथत्रद्धयाम् ॥ ( प्रण 9ब्रार)
देव इत्या, न देवं देव मिति? सत्य मेवम् । ययाप्रान
त्वनुव दितबये “देवं'- शब्दादौष्साद्िवेचन मेतत्र प्रात्तिपदिकनिदश्-
माचपरं द्रष्टव्यम् । किं पुनः कारणं वदिरादिषु वक्तव्यषु देवान्
राड? यस्माच्छन्दोदेवच्या श्रनुयाजाः, न्दांसिः च देवानां
डवाः", परोचत्ाच् देवश्रब्दः प्रशस्ततरः; अतः कन्दो वा गयच्या-
दिर्वां “तस्माद् देवान् यजेत्येवाध्वयुराद' । -द्रत््त मं देवानां
वै दैवाः सन्ति-दत्यादिना दगरैयति। "पशवो दि-इति देव-
त्वोपपत्तिः । पश्यनाच्च साच्ादटवत्व मसिद्ध सिति ग्रहा डि
पश्रवःः- त्या । ग्टहभोगाः पर्ष्मतर एवेति शग्रद्ाः पश्वः |
ग्टहाण मप्यसिद्धं देवत्व मिति प्रतिष्ठो इदि गरदाः-इत्याद।
म्रतितिष्टन्त्यस्या भिति प्रतिष्ठाः शरणम्, गतिरिव्ययंः। यश्च यस्य
शरणं गतिरत्यन्तोपकारो, स तस्य देव दूति प्रसिद्धम् । “तस्माद्
देवान् यजेत्यार'-दत्यपरुद्ारः ॥ १४॥ |
““वसुवने वसुघेयस्सेतिः । श्रनुयाजेषु* सर्वेष दोताहेति
सम्बन्धः । “देवताया एवेति । कण्डिकाद्येनास्य पददयस्यान्तरायं-
व्याख्यानम्* ; तस्यो पक्रमः- सवेज्ैव यागे “देवतायै एवः दोचा
९-- इष्ठ प्रथमो बद्धियीगः, तत्र “देवम्?-दइति समान्नातम्; द्ितीयो
नराष्रसयागः, दरतौयस्तु खिटकछदनस्ियागः, तच्रोभयवेव देवः
इत्धा्नातः। ते ब्रा ३. ५.८.२९, २, ३, मन्ता दद्व्याः ।
२-- पाण ख० =. १. 8 । २-- “पश्पुमन्तः-डइलि र।
४ -- नास्त्येतत् पदं ठ-पस्तकादन्यच ।
५-- विग्रषव्याख्या साधास्गव्याख्या चेति व्याख्यादेविध्य मिद्ाभिपेतम् ।
तद्दि वि्ेषव्याख्योपकरान्ता, परकख्षडिकायां समापयिव्यते ; तत-
स्तस्या खव भाव्यन्ते साधार्गव्याख्या चाभिधास्यते ।
( त्श. रत्रा? ) , परयमकाग्डम् ॥ `. ५५४५
"वषटू करियते" । देवतायेः एवाध्वर्युष्ण इयते" । एतद् चितम् ।
रचः तु अ्रनुयाजेषु" प्रसिद्धा “देवताः न अस्तिः; बदिनैराश्ं-
सयोदउतावेनाप्ररिद्धेः, श्रम्रेख गायत्री प्रधानत्वात् । तेन "वसुवने"
"वसुघेयस्य'-दतिगश्रन्दाभ्या म्नि भिन्रश्चोपादाय, ताभ्यां बरद
रादौ नुपलच्छ इन्द्राग््यात्मकेभ्यो बर्हिरादिग्यो वषट् करोति दोता,
्रध्वयेख तदात्मकेभ्य एव जुहो तोत्युपसंहारः ॥ १५॥
“श्रय यद्" । “श्रद्धिवं वद्ठवनिः'। वसु दविलंकणं वनति भजति,
दतरदा यजमानेग्यो दरद्धजतोति वसखुवनिः' । द्दरन्द्रो वस्ुघय. ।
वखूनि दवौःषि धो यन्तेऽस्मिन्निति 'वसुघेयः', वसूनि वा दधाति
ददातीति वा "वदखुधघेयः' । “क्त्यचख॒टो बडलम्”-इ तिः क्तेयंधि-
करणे वा कृत्यः । ततः किन्देवतायै वषट क्रियत दत्यभिप्रायः।
ननु चाच जगत्या दिग्वग्द्छन्दोभ्यो बड्डिरादि शब्दकेभ्यो वषट् कन्तैव्य
भिद्धाग्योः कि मापतितम् ? नेष दोषः । इन्द्राञिग्यां प्रसिद्ध
देवताूपप्रतिपन्तये जगत्यादौन्येव लच्यिव्यन्ते, यया बरहिंरा-
दिभिः। कयं पुनरिन््राभ्रिभ्यां जगत्यादौनि शच्छन्तेऽसम्बद्धाग्या
मित्यत श्राद- “रस्ति वे कन्दसा मिति। भाखेनेन्द्रेणणाधिषितया
वाचा कद् स्यभिव्यज्यन्त दति न्द्राप्नो एव देवता छन्दसाम् ।
ततश्चाधिष्टाच्या देवतया शक्यान्यात्मरूपापन्नानि जगत्यादौनि
लच्तयितुम् । एव मपि "वसुवने! -दत्यामन्लितान्तम्, 'वसुघे-
यमस्य'- इति षष्ठ्यन्तम् ; ते कथम् "बर्दि्॑तुरः- दतिप्रथमान्तेन
९,-- पा.०्ख.ˆ २, २. २२२ ।
२-- ते त्रा० ३.५. €. ९-रे। ते सं २. द्. €. २१२ |
४५५ „ ˆ ॥ प्रतपद्यत्राद्यगम् ॥ (पन शत्रा)
वददिरादिना सम्न्योते ? नेष दोषः । “एव सु इतदिति । धरुवं दे
येते विभक्रौ व्यत्ययेन, चतुथ्यैथेदत्ते द्यति । तयापि च नेव
सखामानाधिकरण्वेन मम्बन्धः; कथं तद्दि? बरिर्वेतु वसूवनि-वसु-
सेयाभ्यां वौषडिति ब्दिंरात्मिका जगतौ पिबत्वाञ्यम्र । तस्ये
एवेन्द्र भरिरूपाये वषडत्यर्थः। ननु चच याज्याया सुपपद्येताप्यय मर्थः,
म्रेषे तु वषट्रार एव नास्ति,- “देवं बिः ° -- ° वसुवने वसुघेयस्य
यजः?- दति, तजर कथ मेकवाक्यता स्यात् ? नेष दोषः; तस्यापि
डि यासख्काचार्थेण “'वसुवननाय च वसुधानाय च~ दति ताद्य
चतुर्थ्यां एकवाक्यता दर्िंता* | श्रयवा विनैव विभक्िव्यत्ययादर्थी
वक्तव्यः । हे भगवन् ! "वसुवनेः श्रे! छन्दसो देवतां! लदात्मकं
त्वद नुग्टददोत मेतद् देवं बदिः"-शनब्दकं न्दः “वदुधेयश्यः इन्द्रस्य
सखचूप मधिष्टाय वेतु, दति । एव मपि चन्द्राभ्चिसम्बन्धकौतत्तन-
माचादेव देवताये वषट् क्रियत दृत्यभिप्रायः। -- एवं तावदन्तरो-
ऽयः ॥ हे "वसुवने" श्रद्मे! वदखघेयस्य प्रश्स्यश्याञ्यभागस्य "वेतु" देवं
बहिः । -इति बाद्योऽयेः ॥ १९६९॥
९-- पा० सू० ३.९. <५।
र-- मन्लस्थस्य चवेत्"- पदस्यार्यऽयम् । यास्काचायेस्त॒॒"वौताम्?- इत्यस्य
^धिवेतां कामयेतां वा-इति द्विविध्ोऽथे उक्ताः (निख० <.४.१०.)।
श्व्धाज्येन प्याज इन्यन्ते, पदुना मध्यतः, एषदाज्येनानु याजाः - इलि
हदि त° सर द, २, १२९२. ७ ।
द-- वा० सं २८. २२ । का० यौ" सू २९. द्.९२।
४-- जिर० €. ४.९० | "यजेति सम्मेषः'- दति तच्न तच्छेषः ।
( < रब्रार ) ॥ प्रथम करागदम् ॥ ` . ५५०
“यो त्तमम्' । “प्रयाजानुयाजा वाएत इति । प्राणाद्नपेतः
प्रयाजः, श्रपानाद्नपेनः “च्रनुयाज. इति; "प्राणा दै प्रयाजा
अपाना श्रनुय(जाः''-दति९। प्राणापाननिन्तौ समानयनेन
भवितव्य नित्यभिप्रायः॥२७॥४॥ [८.२.]॥
खरौ मतोऽवन्तिनाम्य विक्रमादित्यग्बपतेः? ।
ध्मध्यच्तो दरिस्ाग्े व्याख्यच्छतपयश्चुतिम्र ॥
दत्याचायभ्रौदरिखखामिनः कतौ गशत्पयत्राह्मणभाग्ये इविवंजञेषु
अष्टमाध्यायस्य दितोयं ्राद्यणएम् ॥
॥ इति षष्ठः प्रपाठकः समाप्तः“ ॥
९-- निरू० ८. इ. ॐ । “खाघ्नेया के प्रयाजा आाप्नेया अनुयाजाः > >
> च्छन्दांसि कै पयाजाज्डन्द्ास्यनुवाजाः > > > ऋतवो
कै प्रयाजाः पश्रवोऽनुयाजाः > > > प्राणा कै प्रयाजा पाना चनु-
याजाः > > > शखात्मा मै प्रयाजाः प्रजा च्छनुयाजाः >
< > च्छास्ेयाडतितु स्थितिभेक्तिमाच मितरत्??-इति।
२-- (विक्रमार्काप्य भरूषतेः-दइति, विकमस्य चितौ शितुःः- स्ति च पाठी ।
२-- “व्या व्यच्चछातपथौं श्रतिम्'-द्ति च वड । ५ ।
४-- "कांड १२९ *-द्रति क, ग; (कणिडिकासह्या २९२९८-इ्ति च । तच
शत्रा० < क०, न्ना २२ कर, देना ९६४ कर, धन्ना २७ क ।
तदासां सङ्खलनया ९९१२९ कण्िडिकाः शला इष्ट ष्टे प्रपाठके श मिति॥
५५८ ॥ प्रातप्थन्नाद्ययगाम् ॥ (७८ रत्रा० )
अय
स॒प्नमप्रपाठके प्रयमं ब्राद्धयणम्
अपि वा
अष्टमाध्याये दतो वं ब्राद्धयणम् ।
॥ हरिः ॐ ॥
स वे सुचौ व्यूहति । अभ्नौपोमयोरुज्जिति मनूज्जेषं
व्वाजस्य मा प्रसवेन प्रोहामौति जुह्भं प्राचो दशिणिन
पाणिनामप्नौषोमो त स॒पनुदतां योऽस्मान् द्टि यं च
व्वयु" दिष्मो व्वुाजस्येनं प्रसवेनापोहासीत्युपभतं प्रती
चौ सव्येन पाणिना य॒दि स्वयं युजमानः ॥ ९ ॥
यद्य ऽअध्वय् :। अभ्रौषोमयोरूज्जिति मन्ज्नयत्वयं
यजमानो व्वाजस्येनं प्रसवेन प्रोहाम्यप्नौषोमौ त मप
दतां य॒ मयं यजमानो दंटि युश्चनं इष्टि व्वाजस्येनं
प्रसवेनापोदासीति पौखमास्या मद्नौषोसौयःः हि
पौ खमासु इविभवति ॥ २ ॥
अथामावास्यायाम् । उन्द्राग्न्योरुज्िति मनूज्जेषं
( च्अ० देत्रा) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ` , ५.५९
व्वाजस्य मा प्रसवेन प्रोहामौन्द्राप्मौ त स॒पनुदतां
योऽस्मान् इष्टि यु" च व्वयु' दिष्मो व्वाजस्येनं प्रसवेना-
पोदहासति यदि स्वयं यजमानः ॥ ३ ॥
यद्य ऽअध्वयु : । उन्द्राग्योरुज्िति मनज्जयत्वयं यज
मानो व्वाजस्यैनं प्रसवेन प्रौोदहामगोन्द्रामौ त स॒पनुदतां
य॒ मयं यजमानो देषटि युश्चनं देष्टि व्वाजस्यनं प्रसवे-
नापोदासीत्यमावास्याया मेन्द्रा्£ दयामावास्य दवि-
भवत्येवं यथादे वतुः व्यूहति तद्देव व्यूहति ॥ ४ ॥
यजमान ऽरुव जह मनु । योऽस्मा ऽरातीयति स
ऽउपभूत मनु प्राञ्च मेवेतद् यजमान सुद॒हत्यपाञ्चं त
सपोहति - योऽस्मा ऽअरातोयत्य॒त्तेव जह म॒न्वाय
ऽउपभृत मुनु प्राञ्च मेवेत॒दत्तार सुद्दत्य॒पा्च सुच
मपोहति ॥ ५॥
तदा ऽर्त॒त् । समानु ऽख्व कम्मन् व्याक्रियते तुस्मादु
समानादेव परुषादत्ता चाद्यश्च जायेते ऽइद् हि चतुर्थे
पुरुषे ठतौये सुङ्गच्छामद ऽइति व्विदेवं दौव्यमाना
जात्या ऽच्ासत ऽरुत॒स्माद् तत् ॥ € ॥
अय जुद्धा परिधौन्त्समनक्ति। य॒या देवेभ्यो दौषौद्
यया यज्ञः सम॒तिशिपत्तयेवेतत् परिधीन् प्रीणाति
तस्माद्वा परिधौन्त्समनक्ति ॥ ७ ॥
५६० ॥ श्तपथत्राद्धाणम् ॥ (शप्र रन्ना०)
क
स समनक्ति व्वुसुभ्यसत्वा रद्रभ्यसू्वादिल्येभ्यस्वे
वे चया देवा यद्धसवो रुद्रा ऽआ्रादित्या ऽर्तभ्यस््व
वैतदा ॥ ८ ॥
चथ परिधि मभिपद्याश्रावयति। परिधिभ्यो देतद्ा-
आआाव॒यति यज्ञो वा ऽआश्रावणं यज्ननेवेतत् प्रत्यक्षं परि-
धीन् प्रौणाति तस्मात् परिधि मभिपद्याश्रावयति॥ < ॥
सु ऽआश्राव्याहइ । इषिता देव्या होतार ऽइति देव्या
वा ऽरते डोतारो यत्परिधयोऽप्मयो हौष्टा दृव्या डोतार
ऽइत्यवेतदाह यद्1हेपिता देव्या होतार ऽइति भद्रवा-
च्यायेति स्वयं वु ऽण्त॒स्मे देवा युक्ता भवन्ति युत्साधु
व्वदेयुयत्साधु कुयुंस्तस्मादाह भद्रवाच्यायुति प्रोषितो
मानुषः खक्तवाकायति तदिमः मानुषः होतार
सक्तवाकाय प्रसोति* ॥ १० ॥
अथ प्रस्तर सादत्ते। यजमानो वै प्रस्तरस्तद्यचास्य
यन्नोऽगंस्तदवेतद्यजमानः स्गाकरोति देवलोकं वा
ऽअस्य यज्ञोऽगन् देवलोकं सेकेतद्युजमान सपि
नयति ॥ १९१ ॥
स यदि व्व्टिकामः स्यात्! रखतनेवाददीत सञ्ञानाथां
द्यावाएथिवौ ऽदति यदा वे द्यावाण्थिवौ सन्ञानातें
-----------==-----~ --~---~
ते
त्ये
~ -~-- ~ ~-----~---- ---- ~ [४
` `धरपोति"-$ति क। { (सञ्चागाये'-दति च।
।
५
( च्चख० इत्रा०) ॥ परयमकाण्डम् ५ ` . धर्षर्
ऽश व्वषति तस्मादा सज्ञानाथां द्यावा्थिकी ऽइति
भिचावुरुणो त्वा व्वश्यावता मिति तद्यो व्वषस्येष्टे स
त्वा व्वु्यावत्वित्येवेतदादायं वे व्वषस्येषटे योऽयं पवते
सोऽय सेक इवेव पवते सोऽयं परूषेऽन्तः प्रविष्टः प्रङः
च प्रत्यङः च ताविमौ प्राणोदानौ प्राणोदानौ
भिचावुरुणौो तद्य र्वु व्वषस्येष्टे सु त्वा व्वुश्यावच्ित्येवे-
तदाद त॒ मेतेनेवाददौत यदा देव॒ कदा च व्वुष्टिःस॒
मिव* त॒ मनक्छयाहति मेवंतत्करोत्युाहतिरत्वा देव
सोक गच्छादिति॥ १२॥
सवा ऽय जच्धा मन्क्ि। स॒ध्य सुपभति मूलं
भ्रुवाया मुश्र मिव हि जुहृमध्य मिवोपच्डन्मुल मिव
भुवा ॥ १द॥
सोऽनक्ति। व्युन्तु व्वुयोऽक्तर रिहाणा ऽइति व्वुय ऽर्वेन
मेतद्खत॒मस्मान्मनु यलोकादवस्नोकं मभ्यत्पातयति त
न्रौचेरिव हरति दयं तद्यस्मान्ीचरिव हरेद्यजमानो वें
प्रस्तरोऽस्या ऽख्वेन मेतत् प्रतिष्ठाय नोडन्तौदहो ऽखव
व्वष्टि नियच्छति ॥ १४॥ ¶
स दरति। मरुतां पषतोगेच्छंति देवलोकं गच्छेत्योवे-
तदाह यदाह मरतां पुषतोगेच्छेति व्वश्षा पुश्िभरूत्वा
* शश्रमिव?-द्रति क, ग ।
71
धर्ष . ॥ श़ठवपथ्न्राद्यगम् ॥ (ऽप्र° र्ब्रा )
दिवं गच्छ ततो नो व्वुष्टि सुावदहेलौयं वे व्वश्णा पुञ्जि-
यदिद मस्यां मलि चामल चान्नाद्यं प्रतिशितं तेनेय॒
व्वभ्ा पञ्चिरिय' श्रूत्वा दिवं गच्छेत्येवेतदाह ततो नो
व्व मावदेति व्वष्टाद्या ऽऊय्रसः सुभ्रत जायते तस्मा-
दाह ततो नो व्वुष्टि सावदेति ॥ १५॥
अथक तण मपश्ल्लाति। यजमानो व प्रस्तरः स
छत्लं प्रस्तर मनुग्रडरेत् प्रं इ युजमानोऽसु लोक
मियात्नथो इ यजमानो ज्योग् जौवति यावद्धवास्येह
मानुष सुायुस्तस्मा ऽरुवेतदु प्ल्ञाति ॥ १६ ॥
तन्मुहत्तं धार यित्वानुप्रहरति । तद्युचास्येतर ऽच्रा-
त्मा गंस्त॒देवास्येतद्नमयत्युथ युन््ानुप्रहरेदन्तरियाङ् य॒ज-
मानं लोकात्तथो इ यजमानं लोकाननान्तरेतिः॥ १७॥
तं प्राश्च मनुस॒मस्यति । प्राचो हि देवानां दिगथो
ऽउद्ष्व सदौचो दि मनष्याणां दिक् त॒ मङ्गलिभिरेव
योयष्येरन् न काष्द्रूभिर्वां ऽदतरःः भवं व्यषन्ति
नेत्तया करवाम यथतरः शव सिति तस्मादङ्गलिभिरेव
योयुप्येरन् न काष्टेयेदा खोता स्क्तवाक माह* ॥ १८ ॥
अथाप्मौदाखानुप्रदरति । तद्यचास्येतर ऽआत्मागंस्त-
दवास्येतद्नमयेत्येवेतदाद ` तूष्णौ सेवानुप्र हत्य चक्षुष्या
* “माष इति च ।
( स्च इत्रा° ) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ .. ५९३
ऽअग्नेऽसि* चक्षमे पाहौत्यात्मुान मुपस्पुश्ति तनो
ऽ्प्यात्मानं नानुप्ररणक्ति। ॥ १९ ॥
रथाद सव्वदस्वेति। संवादयेनं देवेरित्येवैतदाहा-
गानञ्गोदित्यगन् खल्वित्येवेतदादहागन्नितौतरः पत्या
श्रावयेति तं वै देवैः आवय त म॒नुबोधयेत्येवैत॒दा
श्रौषडिति च्विदुव्वौ ऽन सनु वा 3ऽरखन मम्मुत्सते-
त्येवैतदादेव मध्वयुश्ाभ्नौीच्च देवलोकं यजमान सुपि-
नयतः ॥ २० ॥
थाइ स्वगा देव्या डोट्भ्य ऽइति । देव्या वा ऽरुते
छोतारो यत्परिधयोऽस्मयो हि तानेवेतत् स्वगुाकरोति
तस्मादादइ स्वगा ठ्ेव्या दौोठ्भ्य इति स्वस्तिस॒¶नुषेभ्य
ऽइति तदस्मे मानुषाय दोे ऽन्नलाः साशास्ते? ॥ २९१ ॥
चथ परिधौमननुप्रडरति। स मध्यम मेवाये परिधि
मनुप्रहरति य॒" परिधिः पयेधत्था। ऽच्म्रे देव पणिभि-
गृद्यमानः । तं तर्त सनुजोषं भराम्येष नेव द्पचेत्-
"व्सेः-दत्येव ग । 1 दछणक्ति "इति क ।
{ शडोट्धङला!-इति, हाते दकला!?-इति चेमौ पाठौ दृष्टो डा
वेवरेग । पुर स्ताचेवं ( ९६२. ट ०-- 9. १. २९. ) यरव्यम् ।
"साश्ास्ते? इति क । ॥ “पये घस्था?-दइति ग ।
'नेत्व्-दति ग, डा०्-वेवरेग च दृष्टः । नने न त्व-द्रति च।
ऋ
=4 >
५९8 ॥ णतपयत्राद्धयरम् ॥ (अप्र रक्रा )
याता ऽइृत्यन्नेः प्रियं पाथो ऽपौत मितौतरावनु-
समस्यति* ॥ २२॥
अथ जदश्योपभतं च सम्परखल्नाति । अदो हेवुाहतिं
करोति यदनक्चाहतिश्रूत्वा देवलोकं गच्छादुिति
तस्माञ्जइच्चोपभतश्च सम्प्रखह्हाति ॥ २३ ॥
स वे व्व ेभ्यो देवेभ्यः सम्प्रखल्लाति । यद्या ऽनादिष्ट
देवताये दवि द्यते स॒र्वा वं त॒स्मिन् देवता ऽऋपित्दिन्यो
मन्यन्ते न वा ऽरुतत् कस्यचन देवताये दविश्ल्लन्तादि-
प्रति यदुाज्यं तस्मादिश्वेभ्यो देवेभ्यः सम्मरल्लात्येतद्
व्वेशरेव दवियेन्ने ॥ २४ ॥
स॒ सम्प्रखल्लाति। सश्खवुभागा स्थेषा उदन्त ऽइति
सध्खवौ दयेव खुल परिशिष्टो भवति प्रस्तरेष्ठाः परिधु-
याश्च देवा ऽइति प्रस्तरश्च दि परिधयश्चानुप्रुहता
भवन्तीमां व्वाच ममि विश्वे ख्णन्त इत्येतद् व्वे वदेव
करोत्यासद्यास्सिन् ब्हदिंपि मादयध्वःः खाहा व्वाड्ति
तद्यथा व्वषर॒ ङतः हत मेव मस्थेतद्वति ॥ २५ ॥
स यस्यानसो इविगह्नन्ति । अनसस्तुस्य धुरि व्विसु-
च्चन्ति य॒तो युन॒जाम। त॒तो च्विमुश्वामेति य॒तो येवा
* “स॒भस्यति?-इति क । † व्यनजामः-द्ति च ।
{ श्ट्योव"-दृति च डाग्-वेवरेया दृष्टः।
( चन दन्ना) ॥ प्रथमकाण्डम् ॥ ` . ५६५
युश्न्ति त॒तो व्विसुच्न्ति युस्यो पाल्ये स्पये तस्य यतो
युनजाम त॒तो व्विसुञ्वामेति य॒तो दयेव य॒ज्जरन्ति तुतो
व्विसुच्चन्ति ॥ २६ ॥
यजो इ वा ऽश्ते यज्ञस्य यत्खचौ । ते ऽरुतय्ङ्क यत्
प्रचरति स यं निधायाभ्वद्येद् यथा व्वुाइन मवाच्छंटेवं
तत्ते ऽख्तत् सिट कति व्विमोचन सागच्छतस्ते तत्साद-
यति तदिसुश्चति ते ऽर्तत्प॒नः प्रय ङ्केऽनुयाजेष सोऽनु-
याजंश्चरिष्वेतदिमोचन सागच्छति ते तत्सादयतिं
तद्िमुश्चति ते ऽरुतत् पुनः प्रयुङ्कः युत् सम्प्र्ल्ञाति
तद्यां गति मभियुङ्घः तां गुतिं गत्वा व्विसुच्चते यज्नं वा
ऽअत प्रजास्तुस्मादयं पुरूषो य्युङ्कऽथ व्विसुश्वतेऽय
यङ्क तद्यां गति मभियङ्घे तां गतिं गत्वान्ततो व्विमु-
च्चते स॒ सादयति छताचौ स्थो धुया पात सुम्ने स्थः
सुखने मा धत्त मिति साध्व्यो स्यः साधौ मा धत्त सित्ये-
वेतदाह ॥ २७ ॥ १ ॥
॥ इति सत्तमप्रपाठके प्रथमं नादयम् [ ८. ड. |॥
* भ्यन्निधाया-द्रति क, ग, डा-वेवर्-टृरख।
{ “तत्साद्यति!^-द्रति च डा०वेबर्-दृद्टः पाठः
४६९६ , † ॥ श्रलपथयब्रा्णम् ॥ (शप्र शत्रा०)
“ख वे खुलो^ व्युदति । “ऊ विते"? ; भरेरणे लच द्र ्टव्यः।
श्रन्योन्यविपरौत नामयतोल्युपन्याख्च मधिकन्तुः ब्यूहनस्य परेरकता-
द्यनेकगु णञ्ुतेस्वन्तावेवर विधौ मन्तव्यौ । ““श्रन्नौषोमयोरिति* ।
सिङ्गकमाख्याप्राप्न मचानुवादः । ज॒ह्हम् प्राचो दचिणटेन पाणिना?
व्यूदतोल्यतुवन्तेते । एष तावदेको विधिः । श्रपरोऽपि-- "उपर्छतं
प्रतो सव्येन पाणिनाः- इति, । "यदि खयं यजमानः इति,
लिङ्गात् म्राप्तश्य यनमानस्यालुवाद्ः। एव मेव यद्यु श्रष्वयैः"-
दति, मन्लोत्पल्तिपरोऽध्वर्योरलुवादः। अनुवादे च सति यदि
कालवचनः, "पौणमासो"-गब्दः, यदि वा कम्मौवचनः०, प्रयोगे न
कित् कभेफि विगरेषः । एवं यथादेवतं दूहतौत्ययेवत्त्वाय विधिः।
ततस ““श्रदमेरङ्गीषोमयोरिति पौष्वेमास्याम्, “शर्म विष्णो रिन्द्रस्येति
सानलाय्ययाजिनोऽमावास्यायां प्रयोगः सिङ्धिः। ननु च या-या
यचज-यच् टेवता, तां-तां तज-तचेत्यस्िनर्थं श्रय मव्ययो-
भावः समासो यथयादेवत मिति, ततश प्रयाजादिरदेवताभिरपि
वयूदनं प्राप्नोति ? नेष दोषः । प्रघानदेवते श्रम्नौषोमाविन््राभ्नौ
९-- 'खचौः जुद्धपभ्टतौ । का० खौ° ३. ५. २७ ख° दव्यम् ।
२-- म्वा० च्चा ४८ धा ।
३--“0न्यासमाच मेवैतत् ; ष्यचानेकगुणश्रतेस्तु त्तरावेवः-द्रति ज, ् ।
४-- वा० सं २.२५. ९ । काण श्वौ" ० २, ५;२८।
५--काण्य० ख ३. ५.१९ । तच्र मन्लः-- वा सं° २, १५. २।
द-- काण्श्ौन ख० ₹. ५, २९ । अ-- “ससुदायवचनः-दति.न, भक |
<-- (तच्र-तच्रेव्यनभिप्रायः। यथासादृ ष्येऽव्ययौमावः+- द्रति ठ ।
(च्ः इतव्रा०) ॥ प्रथमकारडम् ॥ `, ५९७
भाजक्द्य ; एवं श्न्देन प्रधानदेवतालकषप मिति प्रकार
मतिदिग्रति९। ततश्च प्रधानदेवताभिरेव वयुनम्, नान्याभिः;
असवांभिरित्ययैःरं ॥ १-४॥
"यजमानः । प्रसन्ना ॥ ५॥
"तद्वा एतत्” । यस्मात् “एतत् "समाने" अभिन्ञे, वयदन-
कमणि विलक्षणम् “श्रा क्रियते? अभिच्छज्यते, भोकरतवं भोग्यतवश्च ;
तस्माद्यन्नानुकारोणए तेष्वपि समानात् अभिन्नात् पुरुषात्
रन्ता चः भोक्ता च “्राद्यञखः भोग्य, भन्तं च भार्यां च
'जायेतेः । यया समाने कर्मणि जश्हपग्डतौ, तयेव“ ।
नतु च समानजातौययोर्विंवाद एव नास्ति, कुतो भो क्रभोग्य-
भावः ? पश्टन्यायेन सति सापिण्ड्ये कञ्िदत्तत, नस यज्नातु-
कारः" स्यात् ; किं तिं? यजमाभैकताकुकारः स्यात् ?
सत्यम् ; एवव्यवद्ारस्य अन्याय्यस्यापि यन्नमललात् । त मेव व्यव-
हारः दश्यति- “दद होति, यस्मात् इदं प्रत्यच्, विख-
चणम् -श्रासते" श्रधृनापि (त्याः? समानजातोयाः, 'दौव्यमानाः'
----~-----~-----------------~- ~~~.
न्-- (मतिदिश्यते?- द्रति ज, भ्त |
द्-- 0रेव ब्युहधेत ; म सर्वाभिरियर्थः-इति ज ज,
४-- जुहस्थानापन्नानाच् शर्मा क पयेदेानौदुम्बरखवादौना मपि ब्युषनं
भवति, वसाहमश्वन्याख एवदान्यापभ्तख, उ प्रत् सख्थानापन्रत्वात् ।
का० खै ३. ५. ९२ सवं दर्व्यम् ।
५-- पर्ान्वायेन सति सापिगष्यो किद् वर्तेत, न स य्षानुकारै?-दति ठ।
९₹-- “किं तद्दि ? समानजातौयेऽपि कचित् दोवनादि (?) अवहार"-दति ठउ।
४९८ ॥ गशदपथब्राद्ययाम् ॥ (अप्र शत्रा)
रममाणाः प्रिदुष्टान्तःकरष्णः नाकाय्येकारिफ दइवाषरिद्यनाः
श्राश्षते। कयं दौव्यमाभमाः ? "विदैवम्ः दि वव्यव्ारार्थस्य। श्रन्योग्यं
भोक्तारो भोग्येः सह, भोग्या भोक्ृभिः सद (दौव्यामर' व्यवत्य-
व्यवद्वत्य । कथं व्यवडइत्य? व्यवहतणा मभिप्रायेण । व्यवहार
दशेयति- ददः प्रत्य मेव ;- विवादेन वयं सङ्गच्छछामद्े ।
एतस्मात्' एव पुरुषान्यरूलतः उत्पद्य, पुनरेव कटुम्बारश्भेए समा-
नापत्यारन्मेए च संयुज्यामह इति भन्तेष्णं भार्याणां, चाभि-
भ्रायवचनम् । एवं व्यवदार दौव्यमाना श्राम्ते। ते क्र पुनः
सङ्न््छछामद दत्याह्कः, कि मनन्तर एव पुरषे? नेत्याद- चतुय
दतौये' । (वा?-णब्दोऽच लुप्ननिदिष्टो दष्टव्यः ; चत्प्यं वा दतौये
वेत्यर्थः । तया चख काण्वानां “ठतोये चतुयं वाः?-दति श्रूयते ।
( तोये पुरूषे सद्गन््छामड दति, चत्यं सङ्गच्छामदड दति च
यज्यते ।२) चतुर्थं सङ्गच्छछामह दरति खौराद्राण्णां व्यवहारः । दतौये
सङ्ग्चछामद दति द्ाच्िणात्यानाम् । ते डि मातुलद् दिद्षु"
पिदव्वद्पुचेषु सङ्गच्छन्ते । ते च मूलपुरुषाद्ष्छमानास्तृतौोया
भवन्ति । तकरेतस्म्राल्िञ्गमत् एव दौव्यमाना श्रासत इति। त्वन
जात्याः न जातौयाः, सदुशाः; अयसः कमेणखतुर न्तर स्याभ्यन्तरा
इत्ययः । ततः किम् ? एतस्मादेव खुगन्यू दनात् कारणात् तथा
भवतोति शेषः ॥
१-- दि० पर र्धा । २-- शधो धिता?-द्ति ज, म्र, र ।
इ-- नेष ग्रन्थो ठ-पएस्तके । ४-- "मातुलदुःएहि तुः? द्रति ज, भर, ठ
{ च्च्छ० इत्रा० ) 1 पथमकाण्डम् ॥ - ४८
( एवश्चानुषिते कथय विवदन मिति | खमुदये अतितो निष्यः ?
स्दाशो चाङ्गारासैकम्, खक् च सख्वखत्येकम्, श्रारवनो यख
खमिच्वेव्थेकम्, श्राङतिख स््ादाकारखेत्येकम् ; इत्थं चत्वारः ।
चतुथं निदत्त ठतौये ख जिष्न्ते वयं सङ्गच्चामद इति शिष्टानां
सथुदटयः । चतुय प्रयाजे समानय, पञ्चमेऽनुयाजे च समानोय,
ततो च्यृहन भिति देगव्यवच्त्यलुमारात् ; न श्रा स््रप्रटन्तेः । यया ।
“'भातुच्स्य सुतां केचित् पिस्वेखटसुताद्िकाम् । विवदडन्ति
विदेशे सङ्गोच्थापि स्पिण्डताम्'-इतिर, ““श्रायादोन्द्र पथि-
भिरोकितेभिर्य॑न्न मिमं नो भागयं ज्षस््र । दरश्न जङ्कर्मात्तुलल-
स्येव योषा भागस्ते पेटस्खियेव जामि वा दइतिर शम्वेदे
विचहन मेव । “"श्रसपिष्डा च या मातुरसगोजा च या पितुः ।
सा प्र्रस्ता दिजातोनां दारकमेप्ि भेयनेः- दरति मनोः ।
सङ्गत्या मूलतः षण्मियनान्यतौत्य विवदेदिति ओौतं विवदमम् ।
श्यो द वा श्रग्रिहोचे षरण्मियनानि वेद, मिथुनेन--सियुनेन
प्रजायते" दति षण्छियनानि। दत्थ मिथयनसङ्गत्या परिणयन
?-- प्रातातपद्लिर्लि नि सेय सिन्धृटतसख्ेषः चलो कः ।
२-- च्म दुदृ्टर््द संद्धितायां तु मातुलश्रन्द खव न क्रचिच्छतः। इड प्रमा-
गाान्तर्त्वेन निखेयसिन्धकार्त परमन्लस्तु आखयते-- “गमे जु नो
जनिता टम्पतौ (करभ्सं० २०. १२०. ५.)'7-प्ति । सान भा० बद्ध्व्यम् ।
2 -- म० सं 2. ५ | मातुलकन्धाद्युदाइ निषेधोऽपि ततैव ९९१. २.७२ ।
९-- आत० जा १९.२१५. ६। (९० ) यजमानः, पत्नौ । (रसि) वत्सः,
चअनिद्धोचौ । (दमि) स्थालो, अङ्गाराः | (४मि० ) खक, स्रवः ।
( ५सि०) अदवनौयः, समित् । (दमि) खडतिः खाद्ाकारः।
72
० ॥ शतप यन्राद्यणम् ॥ ( शप्र रत्र)
भिति जात्याः । न चेयं श्रुतिविवा विषया, किन्त्वियत्सन्तानावध्य-
विभागप्रशंसा । यया जृच्टपग्लौ विर कालं सह स्थिते, तया ठतौोय-
चतुयेसन्तानावधि सदह स्थितिः । तत्ः किम् ? “एतस्मात्' एवन्म-
कारेण खग च्यदनात् “तत्” विवदनम् । "उति श्रयायुकार
एतस्मिन्न वार्यं उत्तरेण” दइ तिर यास्कभ णिति: उकारो विनियदा-
ययः । एवञ्चाच विनियदायैः। यया । मूलात् षडतौत्य ततो
विवदनम्, मूलात् षष्टे च पञ्चातौत्य, इत्येवं प्रदशेनपरम् । स्लौ-
मिथुने पुभ्मियुने चेति तत्” तया भवतोति विशेषः) ॥ ई ॥
“अय जधा" । (सखमनक्रि* संखरेदयति । “जुका स्रक् पाचेए,
श्र्यात्तद्नतनाच्येन । “यया देवेग्यःः-दति। परिधयोऽपि दयय्मयो
दवा, तेऽपि देवपाचेणणं देवान, मरन्ति; पालयित्वा तु न समग्र
मित्यभिभ्रायः। श्रहौषोत्ः ऊतव्रानध्वदैः। -समतिदिपत्'
संस्थापितवान् ॥ ७ ॥
"स॒ समनक्ि”। चय एते मन्ाः₹ । एषा मेककेन एकक सुप-
धानक्रमेण यथाक्रम मनक्ति ““एतेभ्यस्वेत्येवेतदादः इत्यपि
प्रत्येकाभिप्रायम् । वसुभ्यो देवेभ्योऽर्याय त्वा मानज्जमि) लयि
पाधिंवाग्न्यात्मके ठते पाथिवा वसवस्तप्यन्ते ; वस््रयं तना मनञ्जो-
त्ययः । एव सुत्तरनापि योज्यम् ॥ = ॥
१-- “सवंवर्गेषु तुल्या पलीस्वच्ततयोनिषु । ानुलोग्येन सम्भूतो जात्या
च्तेयास्त ख्व ते''-इति मन्संः ९२०.५। २ निरु० १.२. ४।
द-- बन्धनौ चिन्दान्तःहःत रुष प्रासङ्किका दों ठ-पु तक माच दृ ग्यते ।
४-- का० खौ ख इ. ५.२७ दव्यम् ।
५ --- ^द्वत्व'-दइति ट । ई--- वा“ सं० २. १६. ९, २, ३।
( =्ख० रेत्रा०) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ - ५७९
„ “शच्रय परिधिम्" श्रमिपद्यः श्रभिगम्य, हस्तेनासभ्येत्यर्यः ° ।
"नपरिखिभ्यो होति नतु दक्रवाकत्रैषायेतदाश्रावयति, तद्भारेण
च सूक्रवाकदेवताभग्यः प्रस्तराय वा, परिधोनां कि मापतितम् ?
सत्य मेतत् । तदेवत्वाद्यन्नारीः परिधयः, तेन प्रसिद्ध यन्नो पकरणे-
नाभ्रावखेन परार्थंनारोप्यालभ्य क्रियमाणेन लेशतो यन्नभाजः छता
भवन्तौल्मपक्रारमाचलच्षणा्यां ताद्य च्ुर्यो प्रयुक्ता। प्रव्यक्त
मव्यभिचारि यन्ञरूप मास्रावणएम्, तेन “एतत् प्रत्सचम्' यो यन्ञः ;
जृद्डम्त॒ दोमेष्वपि यन्ञेव्वपि भवतोति तन्न॒ तया प्रत्यच्चः।
जक्छाश्जने यच्च: ॥ < ॥
"सख श्राश्राव्याइ'?। देवयावा एते होतारो यत्परिधयःः-इति
प्रतिक्ञा । “्ग्मयो दोति हेतुवचनम् । दष्टाःः-दइति। इषितव्याः
द्च्छया स्थानम् श्रघोष्टाःर, सान्त्विता दत्ययःर॥ १० ॥
“श्रय प्रस्तरम्” । खगा" श्रव्यय मेतत्, खस्यानगामिवचनम् ;
स्स्यानगाभिनं करोतोत्य्थः१ । ` श्रगन्ः अगमन्, गत दत्ययेः ।
यिनयति' सन्नरयति* ॥ २९ ॥
“ख यटि डषशिकामः'। काम्यतया मन्लं बविचघाय, नित्यतयापि
९--काण्खौ ख द्. ६. ९। २-- द्रच्छयाख्यात मधौदाः-द्रति ठ।
२-- ““इधिता रेवया द्धातारेा भनवाच्याय पेलितेा मानुषः स्क्तवाकाय
खत्ता ब्रृद्दि”-दइति तदाश्नावणानन्तस्पाक्छो मन्तः कान्थौ० द. ६, ९ ।
8-- “खगा सखाधोनम्”"-इति ते सं सा० भाः ९. 8. 88. ४।
५-- ““सञ्ञानःया मिति प्र्छैलिदानम्'?- दति का० खौ द ३. ६. इ।
स्य च मन्लः वा° सण ऋान्नातः (२. १६्. ४.) ।
ऽय् , " \ ़रलपचयब्रा्रम् ।॥ ( श्प १7०)
त मेव विधत्ते “त मेतेनेवाददौतेति । “यदा देवेति सवेदेव
दृष्टिः खुखम् ; ततश्च ख्वं एव. ठष्टिकाम इत्यभिप्रायः । ततश्च
खगा टि कामेनाप्यविर्द्धत्वात् प्रयोक्रव्य वेषः । “च्राङति मेवेत-
द्दिति। अच्छनेनायं दोमयोग्यो भवतोत्यमिप्रायः॥ ९२
स वा ऋग्रम्'?। शशच्रग्रम्ः च्य मिव जुद्धः; खा ह्यपभ्नं
इडित्वादवनोय य्वद्याति । (मध्यम्? मध्य सिवोपग्डत् ; सापि डि
वेदे यज निस्थानं यावदत्कामति) “मूखम्ः मूल मिव धरुवा; न डि
खा चलति क्रचित्. ॥ ९रे॥
“सो ऽनक्ति" । “व्यन्तः खादन्तु दमं प्रस्तरं देवाः, येभ्यो होव्यन्ते।
कौदृशम् ? "वयः पचिष्डूतं गतं सत् तेनाडवनोयं द्युलोकं वा .-
इत्येवं मन्लाथं “वय रएवेनम्'- इति दभेयतिर ॥ ९४॥
“ख रतिर” ¦ “दयं श्ल्वेति । यथा द्द्यंः ए्यिकौ मूल्यमृलला
अ्रन्नसस्यष्टा “न्निः, तद्योगाच्च वश्रा' वश्या काम्या; एवं त्व मपि
दभेमयतवान्म्ूलिनान्तेनोपेतः, एतेन वा मूलेन; ततश्च य भिव
ग्ल्वा-इत्येत मय" मनना । शटष्टादा ऊ्थंसः", “सुग्लः गतानां
खम्टद्धिः 'जायते' इति छष्चावादनमप्रयोजनम् ॥ शर ॥
"“श्रयैकं दण्णम्'” ) यदेकं ठण मपग्टह्ाति, तया क्रियमाणः
१-- ““यं जुक्ाम्, उपम्यति मध्यम्, मूल मितरस्याम्'?-इति का०्शओ्रौ°
इ. ६.५, ध, ऽ खचाणि। र-,वा० सं° २.२६. ध)
२-- का० आओ ख० दे. द्. ८ । तन्मन्ल्स्तु£- वा° सं° २. १६. ६् ।
8 -- (इत्येतत् स्वे'-इति ८ ।
(चख दन्रा०) ॥ प्रयमकार्डम् ॥ ˆ . १०
| "यजमानः “ज्योकू' चिर “जोवतिः । वं तावन् कत्यासुप्रहरण -
कतदोषपरि हारायापग्टक्ातोत्युक्रम् ; श्रधुना तु अन्यङ्तोऽप्यायुषः
चयो तेना पय्यदहणन रचत दृत्याइ- “यावदेवेति । "उ"-श्ब्दख्ायं ।
यावत्" च (द्रहः लोके “श्वस्य "मानुषम्" पूवंकर्मोपात्तम् च्रायुः'
“तस्मे एव एतद पग्टद्ञातिः- दति । "एवः-शब्दः समुश्चय ॥ ९ ६॥
“"तन््ह्वत्ते म्” । प्रसन्ना ॥ १९७॥
त॒ प्राञ्च मनु” । “तः प्रहृतं प्रस्तर प्राञ्चं" प्रागयं सूक्रवाके
उक्तप्रायेःः श्रलुः पश्चान् “समस्यति समय मेव प्रचिपति। “त
मङ्गुलिभिरेव योयुप्येरन्”। “यप रूप ल्लृप विमो दने” । पुनः-
पुनस्तं मूच्छछ्येयुः, (न काष्ठः; इस्तेनोपक्िपेयुरित्यथैः। किं
कारण्णम् ? “दार्भिर्वां दतर मानुषं शवं बि ऋषन्ति, ““ष
षो गतो २ नयनेऽच दइष्टव्यः। विस्तारयन्ति, सुगच्िलायेत्यर्यः*
तदु पचाराचास्य यज्ञियस्य विलच्णनोपचारेण भवितव्य मिति।
“नेत्तयेति । नेत्" इति परिभये । तत्तयेत्याह-॥ १८ ॥
“्याप्मोदाद'” । प्रसन्ा५॥९२८॥
--------~ ------ ~~~ ~~~ ~ ~~~ =
९-- !खक्ते पच्छात् समग्र मेव प्रत्तिपति?-इति ठ ।
र -- ध्यु खूप लषु विभमेषने?-द्रति दि पर ९२९ १२९ धा ।
रे-- तु° प अ धा०। 8 - “सुद ग्धत्वायेत्य यःः-दति ज, मक, ट ।
५-- ““छम्रोदा हानुप्रष्रेति??-द्रति च का० नौः ख द. द. १३ | अध्वयं
प्रति । तत् परस्तसानुषद्र्गां यजमानभागद्धवनच्चतदुभयं सक्तवाकान्ते
मवि । अनुप्रष सगानन्तरखत्त्मो पस्परणनं कतव्य मवति । का० यर
द. ष्. १५ ख° र्व्यम् । त्र चच्तष्मा इति मन्ललो विनियज्यते। स
दि वा सद्िताया मान्नातः (र. र्. ऽ.) ।
५७४ . ` 1 शतपरयब्राद्दःगाम् ॥ (ऽपर शब्रा)
“'श्यादइ्ःः | 'संवदस्वेत्यारेनां व्यादतोमां\ वाद्यस्तावद्दयथैः ।-
श्रभ्नोदष्वयै प्रेव्यति- “संवदस््ः त्वं मया सदह शंथयवाक््रेषारथं
मिति। त मध्यः षच्छति- शश्रगानद्नौत्ः हे श्रम्नौत् ! कि
मगमत्प्रस्तरण्रोरो यजमानः सगे लोकम् ? किं दग्धः प्रस्तर
दत्ययंः। श्रग्रो त्त अगन्" दति प्रतिवचनं ददाति। गतो यजमानः,
दग्धः प्रस्तर दइत्ययेः। श्रष्वयुस्खाद-- यदेवम्, ततः शरंयवाकपरिधि-
प्रदरणणयोः कालो वत्तते, ततश्च श्रावय दोतारम्,. श्राकष्येत्यथः।
अरौ - “श्रौषय्” रटष्णोत्येवाय मवदितः, च्रूद्धि त्वं यदधिवचित
मिति ॥
“स्खगा देव्या दोढणभ्यः""- इति श्रंयवाकप्रेषः२ । डे होतः!
शंयो बा हस्पत्यस्य खषेराष॑म् नरूदि। स्खगा' स्स्थानगामिनं लां"
टेव्याः देवेभ्यो (दोढभ्यःः परिधिगशरौोरेभ्योऽच हवन्ताम्. परिधय
द्त्ययेः ; मानुषेभ्यः" तु होटभ्यः “सखरस्तिःः आ्विनाशोऽस्ित्येवं
रूपं वाक्य“ (न्ड इति॥
९-- ““सवदखागानम्ोदगञ्च्छावय अ] वट्?-द्त्येता व्याद्तयः का० श्रौ
द्. ६- १९ सचे रताः ।
-- श्राम्युवाक- इति ८ । ख्व मिद्ध सवेचरैव ; सुज्ितकाव्यायनमाष्येऽपि ।
द-- उत्तरस्यां कण्डिकायां बरव्यः। “खगा देव्या कोटमभ्यः खस्तिर्मानु सेभ्यः
श्योर" -द्रति का० श्रौ ३. ६.१६ खतेऽपि संसृतः । शंयुवाक-
=,
मन्लस्तु त° ना इ. ४. २९२, तच्चा" रे. १९. ९ च खान्नातः।
तददिधिन्राच्छ गं व्याख्यान त° सं ° र. द. ९० संश्रुतः ।
8- नेतत् पदम् ठ- पुस्तके । “खस्थान गाभिंभ्य.7- द्रति छ ।
५ -- “अत्रिनाशोत्पत्य्ंरू्पं वाक्य ?-ङ्ति ठ।
( च्छ देत्रा०) ॥ पयमकाग्डम् ॥ ` - ५७५
„शुतिस्ठ साङ्केतिकं गूढतर९ मथ च्छाच्टे ।- तज च यथेव
भरर एसम्बन्धे खूक्रवाकप्रेषसम्बद्ध मा्रावणम्, श्रतुषङ्गतः परिधौना
सुपकारकं भिल्युक्रम् ; तयेदहापि परिधिप्रदर सम्बन्ध ग्रंयुवाकप्रैष-
सम्नद्धा व्यादतयः, ्रनुषङ्गगत् प्रस्तरदत्तान्त प्रकाश्यन्तोति दशे
यति । “संवादयैनं देवैरिति। मिथ मिवातियि मागतैः९ देवैः
खम्भाषयेत्य्थैः। णिचो लोप मच दग्रेयति । “श्रगानद्नौदिति।
गमनद्र् डिके। त मेवा्मोघ एच्छति-- किं गतोऽयं यजमानो येन
सवाद्यते ? न गत द्तलौनरेणोक्रऽध्वयैराद-- त मेव तदहि मदचनेन
खवयेत मिति, अग्रौ चवाद- ौषडिति। “विदुर्वां एन मिति
जानन्त्येवैनं देवाः; उपकारित्वादनाख्यात मपौत्य्थंः । “श्रतु वा
एन मभुत्सतेति । पूवे मेवाधं बुद्धो देवेरित्ययं वा ओौषडत्य-
स्यायैः॥ २५ ॥
“चया स्वगा” । “तदस्मे माततुषायः-दति। प्रयोगे बहनां
मानुषाणां दोद्टण्ण मभावा दे कवचनस्याने एवेतदडवचन मिति
द शयति ॥ २९॥
“श्रय परिधोन्ः? । प्रसन्नार॥ २९२-॥
“श्रय जडम्” । (सम्प्रगरल्ला ति सङ्गते उद् ग्टह्णाति संस्तवद्ोमाय,
अराज्य शेषस्य स्रगाकाराय च। कुत एतत् ? मन्लवर्ण्णीद्*, वाक्य-
प्रोषाचच । ““श्राङ्तिग्वल्ति । एतेन प्रस्तर मनुममस्यतिः, परिधौ-
९-- “रूट्तर?-दइति ज, भ, र| २-- (मादत्तः"-इलति ठ ।
द- इद्द्धो मन्लौ-- वान सं २.२७.१२,२। तच, य परिधि मिव्या-
द्येन प्रथमम्, अपेःप्रिय मित्यन्तेन य॒म्पदितसौ । कान्ख्ौ० २. ६. ९७
ख. दर्व्यम् । ४-- 'सश््खवभागाः'-दइनति मन्लः--- वान्सखं० २. २८. २।
५०६ . ॥ शतपयत्राद्णम् ॥ ( प्र शत्रार)
ननुप्रहर ति" दत्येतेः अपि चोमचोदने एव वक्रव्ये। “रदो द्ेवा-
तिम्” दति परि धिसंस्कारा शङ्कां निवन्तयति। एवं छ्याश्रङ्कते ।-
“यद्वै दविरभ्यक्त यद भिघारितं तन्नष्टं तन्मेष्यम्--इ तिवचनाद्
हविर भिघारणणोयम्, च्रनन्तर मेव च इताः परिधयः; तेऽभिचघा
रिताः९ श्राङति्भंवति ; श्रतस्तेषा माङतितायेते खष्वौ सम्म्ग्यद्धेते,
न परयगेव संखरवदोमः कर्मति; तन्निराकरोति । श्रत एव परिधय
्रहतिटर्ता ये ते शआ्राच्येन जोदवेनाक्तास्तस्मान्न तेषा माडङति-
लाय सतचौ सन््रटद्येते ; किं तदं ? श्राङतिभ्वैला'९ इद् मेवाच्छं
^देवसलोकः गच्कछेदित्येवमथें "सम्प्रगरह्ातिः । ययेव प्रस्तरपरिधौनां
स्वगाकारो ह्युक्तः“, ए माज्यग्रेषस्यापि विलद्मस्येत्यभिभरायः ॥२२॥
“स वे विश्वेभ्यः? । “अरपिलिन्यः' भगिन्यः; श्र वय मपौत्येवं
मन्यन्ते ॥ २४॥
“सख ॒सम्प्गटक्धाति" । ““संस्लवो देवेति । यदा यः परिग्िष्टः
संस्रवः, तदा तद्भाजः संसखरवभागा एव भवन्तौोत्यभिप्रायः ¦! “प्रस्तर
दखोति। मस्तरे परिधिषु च तेषु तदिन्धनोऽच्रिः शरौरं येषां
ते, “प्रस्तरेष्ठा: परि धेयाश्च' भवन्त्यवेत्यभिप्रायः॥ ₹२५॥
“म॒ यस्यानसः'” । “विसुञ्चन्तिः जह्टपग्डतौ । यतो यनजामेति
व्याख्यातम् ॥ २६॥
१-- १.८, २२२ क णिङ्क गव्ये । का आौ० ३.६.१९, १४, १२७ चाणि ।
२-- °ऽभिचार्णनः-इति ठ । २-- "ऋाङतिं त्वा!-दति ठ।
8 -- “परस्तर्परिधौना मञ्जनादिनावदइन सुक्तम्'-ति ठ ।
५-- मन्त्रस्तु वा० सं २.९२८.२। काण श्रौ २. 4.९८ स्" बदव्यम्।
( =° दत्रा०) ॥ प्रयमकाग्म् ॥ `. ४७७
भ््युजौ ₹ वा एते” । विमोचनार्थवादौोऽयम् । तच च “यशं
वा श्नु प्रजाः” इत्य धिण्डतं वच्छते९, तदुपक्रमायं “युजोः योक्त
व्यावस्थौ “एते यजस्य यत् खचो-दृत्याद । “स यं निधायाव-
दयेदिति। प्रसङ्गनायेप्राप्तं चरकशरुतिप्राप्तं च निधायावदानं प्रति-
षेधति । ववाइनंः वाहयति तदेभिरिति वाहन मश्वादि, यथा
तत् “श्रवात् श्रधःपतेत्९ वाद्यमानम्, "एवं" निधानं खचोः
प्राभ्विमो काद धञ्चलनम्, "तत्ः यन्नस्य स्यादिव्ययेः । “त एतत्
ख्िष्टकरूतोति । ये चरतां युक्त, “ते” “ख्िष्टकछतिः अ्रतोते दति शेषः।
“विः श्रपरिषमाप्नोऽयेः२। विमुच्यतेऽस्मिज्िति “विमोचनः स्थानम्,
तन् च्रागच्छतः । “तेः “तत्” तच “सादयतिः ्ष्वयुः, तत्
तच “विखुञ्चतिः। विश्रामायेम् “पुनः च “श्रलुयाजेषु" प्रयुङ्खषु तदन्ते
च विश्रामाय मेव पुनः “विमुञ्चति? “पुनः च -सम्मगरद्लातिः
्रय॒क्घ" ; तदन्ते च कताः खन् "गतिं" गतम् “्रभियुङ्खः करोति।
मन्लेण देशनियमेन च गम्यत दति गतिः अध्वा गन्तव्यः। भ्यां
गतिं य मधघ्वानम् च्रभि'गन्तु युद्ध", “तां गतिं" त॒ मध्वानं
"गत्वा “विसुञ्चतेः। “य्न वा श्रनुप्रजाःः-दत्यधियाल्िकयो-
योगविमोकयोर धिग्लवचनम् । “साच्यौो- दति "सखे" दृत्यस्य
व्याख्यानम्; 'साघोः-दति च “खुन्रे--दत्यस्य । “खु सुखम्, तथ
खास्विद्यसिप्रायः५ ॥ २.5७ ॥ २ ॥[रु. २.|।॥
२-- ५५ ए० १९० पं०, इहेव च रद् पं दव्यम् ।
२-- छघः क्रव्यते"-द्रति ठ । इ-- निरू० १२.९२. ५ ।
४--- का० रो० ख ३. ई. < । मल्लस्तु--वा० सं २.१६. ९।
73
५७८ ` ॥ श्रतपथत्राद्णम् ॥ (श्प्र° शत्रा)
दत्थाचार्यदरिसख््रामिनः रुतो शतपथयभाय्ये ^
अष्टमस्य ठतोय ब्राह्मणम् ॥
नागस्रामिखुतोऽवनधां पाराशर्यो वसन् ₹रिः ।
९] +
शरुत्यथं दश्ेयामाख शक्तितः पौष्करौयकः ॥
ओरौ मतोऽवन्तिना यस्य विक्रमा कंस्य ग्दपतेः
धरमध्यच्लो डरिखामो व्याख्यच्छातपयों श्रुतिम्९ ॥
दति ओोमदासा्वंदरिखामिनः शतो शतपथभाय्ये
अष्टमोऽध्यायः समान्नः ॥ र८॥
१-- ५५७ ए* २, द टीष्यन्यौ द्ये; खव मिदहोत्तर्खापि सर्वच ।
( € शत्रार) ॥ प्रयमकाण्डम् ॥ ` , ५७€
[ अय नवमाध्याये प्रयम् ब्राह्मणम्]
जी >€"
स॒ यचाङ । इषिता द्व्या होतारो भद्रवाच्याय
परेषितो मानुषः खक्तवाकायेति यदतो डोतान्वाद
सुक्तैव* तदा यजमानायेवेतदाशिष साश्णस्ते तद्धा
ऽर्तद्परिष्टाद्यज्ञस्याशिष सुशस्ते दयं तद्यस्मादुपु-
रिष्टाद्यन्नस्याशिष माश्टस्ते ॥ ९॥
यन्नं॒वुा ऽरुषु जनयति । यो युजत ऽरुतेनु युक्ताः
ऽकरत्विजस्तन्वते तं जनुयन्त्ययाशिष समाशस्ते ता
मस्मै यज्ञ॒ ऽआशििषः स॒नमयति या माशिष माशास्ते
यो साजौजनतेति तस्मादा ऽउपरि्टाद्यक्षस्याशिष
माशस्ते ॥ २ ॥
देवान्वा ऽरुष॒ प्रीणाति । यो यजत ऽणतेन यन्नन-
ऽग्भिरिव त्वद्यजुभिरिव त्वदुाहृतिभिरिव त्वत्स॒ देवान्
प्रौत्वा तेषपित्वौ भवति तष्रपित्वौ भूत्वाथाश्िष
म॒ाश्णस्ते ता मस्मे देवा आशिषः सुन्रमयन्ति या
* न्स॒क्त ऽद्व'-इति च । “सृक्तानि'- दति भा०-सम्मत इति डा०-वेबरः।
† (द्यक्ताः-दत्यमि दृष्टो डा०-वेबरेय।
५८० . ॥ श्रतपथन्राद्धयणम् ॥ (शप्र रब्रा°)
माशिष माशस्ते यो नोऽप्रेषौदिति तस्मादा ऽउपु-
रिष्टाद्यज्ञस्याश्िष स॒ाश्णस्ते॥ ३ ॥
अय प्रतिपद्यते इदु द्यावाथिवौ भद्रु मभ्रुद्ति
भद्रः छयभ्रूट यो यज्ञ॒स्य सधस्था सगन्ाष्य खकततवाकृ
मुत॒ नमोवाकं सित्युभय वा ऽरुतद्यज्ञु ऽख्व युत्
खक्तवाक्श्च नमोवाकश्चारात्स्म यन्न॒ म॒विदाम यन्न
मित्येवेतदाद्ाप्रे त्व खक्तवागस्यपश्चरतो दिवस्यथि-
रो*रित्य्चि मेवेतदाह त्वः खत्तवागस्यपश्चण्वत्यो।-
रनयोददयावाष्रथिव्योरित्योमन्वतौ तेऽस्मिन् यज्ञे यज-
मान द्यावाप्थिकौ स्ता मित्य॒न्रवत्यौ तेऽस्मिन् यन्न
यजमान द्यावाष्थिवौ स्ता सित्येवेतदादह ॥ ४ ॥
शङ्गवौ! जौवदान् डति श्ङ्गवौ ते जौवदान्
स्ता सित्येवेतदा हाच ऽअप्रवेदे ऽइति साद? कस्माच्न्॥
प्रचासौर्म्मो त ऽददुं पुष्टं कंचन प्रविदतेत्येवेतदाद ॥५॥
उरूगव्यतौ ऽअभयं क्ताविति । उरूगब्यतौ तेःभये
स्ता सित्येवेतदाद व्वुष्टिद्यावा रौत्यापेति व्व्टिमत्यौ
ते स्ता सित्येवेतदाद ॥ € ॥
* भदिवरूएत्िव्योः-दत्यपि दृष्टी डा०-वेवरेगा।
† “0¶्टण्वन्त्यो-'-- इति क ।
] श्रङ्गवो'-दइल्ति, शश्ङ्कर'-ङ्ति च दृष्टौ डाग-तेबरेग |
९. “नुाद'-द्रत्यपि डार-वेचर-दृखः। || “क स्माचन'- इति च ।
( €ख० शत्रा) ॥ परथमकागडम् ॥ .. ५८१
शम्भवौो मयोभवाविति। शम्भवौ ते मयोभवो
स्ता सित्येवेतदादोज्जस्वतौ च पयस्वलौ चेति रस-
वत्यौ त ऽउपजौवनौये स्ता सित्येवेतदादइ ॥ ७ ॥
# पि ›/ ण
खपचरणा च स्वधिचरणा चंति। खपचरणा द
तेऽसावुस्तु यु मधुस्तादुपचरसि स्वधिचरणो त ऽदय
मस्तु या सुपरि ्टादधिचरसौत्येवेतदादह तयोराविदौति
तयोरनुमन्यमानयोरित्येवेतदादइ ॥ ८ ॥
अधिरिदुई दविः अजुषतावौटधत स॒हो च्यायो-
ऽकतेति तदाग्रेय माज्यभाग माद सौम ऽद्दृ हविर-
जुषतावौरखधत सदो ज्यायोऽरूतेति तत्सौम्य साज्चभाग
मादाभ्चिरिद्£ दविरजुषतुवौरखधत सुदो च्यायोऽरूतेति
तद्य रषु ऽउभयचाच्य॒तु आम्रेयः पुरोडाशे भवति त॒
माह ॥ € ॥
छुय यथादेवतम् । देवा ऽआज्यपा ज्ज्य मजषन्ता-
वौटधन्त सदो ज्यायोऽक्रतेति तत्प्रयाजानुयाजानादह
प्रयाजानुयाजा वे देवा ऽआज्यपु ऽअधिर्चेणेद्
हविरिजषत्ावौरखधत सदो च्यायोऽरूतेति तदश्मि
दोचेणाजषतेत्येवं या इष्टा देवता भम॒वन्ति ताः
सम्यश्यत्यसौ दविरजुषतासौ हविरजुषतेति तद्यज्ञस्येवे-
तत्सम्ड्चि सुाशस्ते यद्धि देवा दविजंषन्ते तेन हि
४८२ , ॥ प्रतपथयनाद्य णम् ॥ (प° रनब्रा०)
मज्जयति तस्मादादाजुषतेत्युवौ टधतेति यदे देवा
हविर्जाषयन्ते तदपि गिरिमातवं कुवते तस्मादादा-
वौखघतेति ॥ १०॥
सदो ज्यायोऽकतेति। यन्नो वे देवानां सस्त
च्येतज्ञ्यायाभस मिव कृवंते* तस्मादाह मदो ज्यायो-
ऽक्तति ॥ १९१ ॥
अस्या गडघङ्खोचायां टेवज्गगसाया सिति। अस्याः
राघ्नोतु दहोचायां देवाङ्गसाया सित्येवेतदाद्ाशस्तेऽयं
युजमानोऽसाविति नाम शल्लञाति तरटरेनं प्रत्य
माशि्षा सम्पादयति ॥ १२॥
दौर्घायत्व स॒ाशणस्त ऽइति । सा यामुचोत्तरा देव-
यज्या तदिह प्रत्य॒श्षं दौघा यत्वम्! ॥ १३ ॥.
सुप्रजासत्व माश्णस्त ऽइति । तद्य॒दसुच भूयो दवि-
ष्कर णं तदिद प्रत्यक्षः सुप्रजास्त्वं प्रशासन स॒ कुर्याद्य
ऽण्वं कुर्यादुत्तरां देवयज्या सुाश्णस्त ऽदति त्वेव
न्रयात्तदेव् जीवातुं तन्प्रजां तत् पश्रन्॥ १४॥
भूयो इविष्करण माशणस्त ऽइति । तदव तव्सजात-
वनस्या माशस्त ऽइति प्राणा वे सजाताः प्राणेददि सद
जायते तत् पघ्राणशनाश्णस्तं ॥ १५ ॥ |
'कुवंते?- द्रति च। { "दीघा यत्व इति च |
( €्श्धण रब्रा° ) ॥ प्रथमक्राणडम् ॥ । कर
दिव्यं धासाशस्त ऽइति। देवलोके मोऽप्यसदिति वै
यजते यो युजते तद्ेवलोक ऽरख्वेन मेतदपित्विनं
करोति य॒दनेन हविषाशास्ते तदश्यात्तध्यादिति
यदनेन दविषाश्शस्ते तदस्मे सवे स॒खड्यता सित्येवे-
तदाद ॥ १६ ॥
ता वा ऽरुताः* । पुष्चाशिषः करोति तिख ऽइडायां
ता ऽअष्टावष्टाक्षरा वे गायकौ वौयं गायच्ौ व्वौये
सेवेतदाशिषोऽभिसभ्यादयति ॥ १७॥
नातो भ्यसः कुर्यात् । अतिरिक्त इ कुर्याद्
यदतो भूयसौः कुर्याद् यद्ध॒ यन्नस्यातिरिक्तं॒ददिषन्तःः
इहास्य तद् ख॒ाटठव्य मभ्यतिरिच्यते तुस्मान्तातो भूयसौ
कुर्यात् ॥ १८ ॥
अपौदे कनौयसौः सत्ता। तदस्मे देवा रासन्ता
सिति तदस्मे देवा ऽच्तुमन्यन्ता सित्येवेतदाद तदचि-
द्वो देवेभ्यो व्वनुतां व्वय मम्मेः परि सानुषा ऽडति
तदथिदवोदेवेभ्यो व्वनुतां व्वयु मम्रेरष्यस्मा ऽरुत॒दन-
वामहा ऽडइनत्येवेतदाद ॥ १९ ॥
इष्टुश्च व्विन्च्ेति। रशेषिषुरिव वा ऽरुतुद्यन्नं त
मविदंस्तस्मादादेष्टश्च व्वित्तच्ेत्यभे वेनं दयुवाष्थिकी
* “ऽर्ताः-द्तिव। 1 (सप्त-डइति च|
५८७ , “॥ शतप यत्राद्छयम् ॥ (शप्र रत्रा)
अटहसस्पाता सित्युभे चैनं द्यावाषथिवो ऽच्ात्तेर्गो-
पायता सित्येवेतदाद ॥ २० ॥
(० प् सलि
त॒द् डक ऽआहः । उभरं च मतित॒था होताशि्िष
ऽआत्मान्ं नान्त्रेतौति तदु तथा नु ब्रूयाद् य॒ज-
(व ऽत्वं ] @
मानस्य वं यज्ञ॒ ऽअश्टौः किन्त तुचःत्विजां यां वे काश्च
यज्ञ॒ ऽ्टत्विज ऽआअशिष माशसते यजमानस्यैव सा
नु ह सु ऽर्तां कचनाश्िषं प्रतिष्ठापयति यु ऽञखाद्ोे
च सोति तस्माद् ब्रयादुभो चेन सित्येव ॥ २९१ ॥
इद गुतिर्व्वामस्येति। तद्युदेव॒ यज्ञ॒स्य साधु तदेवा-
स्मिन्नेतदधाति तस्मादाददे गुतिवामस्येति ॥ २२ ॥
# त न १
इदं च नुमो देवेभ्य ऽइति । तुद्यज्ञुस्यवेतत् सस्थां
गत्वा नुमो देवेभ्यः करति तस्मादादेदुच्च नुमा
देवेभ्य ऽइ ति* ॥ २३ ॥
अथ शंयोराद । शंयुः वे बाहस्पत्योऽच्ञसा यज्ञुस्य
स्थां व्विद्ाश्चकार स देवलोक समपोयाय तत्तदन्त-
दित भिव मनुष्येभ्य ऽस ॥ २४ ॥
तद्वा ऽच्छषौण। सुतुश्रुत मास । शयु वै बाद
स्पत्योजज्ञसा यज्नस्य सर्स्थां विद्ाच्चकार सु देवलोक
मपौयायेति ते ता मेव यज्ञ॒स्य सधस्था मुपायन्
* ^ ऽड ति"-दइति च। † “शम्यो राद "-इति च।
] “शम्यु'-इति च । च-पुस्तके त्वेव भेवोत्तरचापि सवच ।
( €श्थ० शब्रा ) ॥ परयमकाण्डम् ॥ ` .. ५८५
यार शंयर्बा दस्पत्योऽवेद्यच्छंयोरन्रवंस्ताम्बेवेष रश्त॒द्यज्ुस्य
ष्या सपति या शंयर्वाहस्पत्योऽवेट् यच्च्छयोराह
तस्माद योरा ॥ २५ ॥
स॒ प्रतिपद्यते। तच््छयोरादृणौोमह ऽइति तां
यज्ञ॒स्य सधस्था सारणौमदे याई शयुर्बाहस्पत्योऽवेदि-
त्येवेतदाद ॥ २& ॥
गातं यज्ञाय गात् यज्ञपतय ऽइति । गात देष
यज्ञायेच्छति गात् यज्ञपतये यो यज्ञस्य सध्स्थां दवौ
स्वस्तिरस्तु नः स्वस्तिसानुषेभ्य ऽइति स्वस्ति नो
देवकचाश्तु स्वस्ति मनुष्यचेत्येवेतदाहोड्ध जिगातु भेषज
सित्य॒द्धं नोऽयं यज्ञो देवलोकं जयत्वित्येवेतदा इ ॥ ₹७॥
शन्नो ऽअस्तु दिपुरे श चुतुष्यद ऽइति। रख्तुवदा
ऽदइद सवं यावद् दिपाचेव च॒तुष्याचच तस्मा ऽरखुवत॒द्य-
ज्ञस्य सध्स्थां गत्वा शं करोति तस्मादाह शन्नो "ऽअस्तु
दिपदे शं चतुष्यद् ऽइति * ॥ रट ॥
अथानयेत्यपस्यशति । अमानुष ऽइव वा ऽश्तट्
भवति यदात्विज्ये प्रत ऽयं वे शथिवीै प्रतिष्ठा
* ऽइति" -- दति ग, “ऽद्रति?-दइति च।
74
५८ ॥ प्मलप यब्राद्यगाम् ॥ ( ऽप्र० णत्रा० )
तदस्या मेतत् प्रतिष्ठायां प्रतितिष्ठति त॒दु खल्
५” \ॐ
पुनम्मातुषो भवति तस्मादनयेत्युपस्पृ्षति ॥ २९ ॥ २॥
॥ इति सप्तमप्रपाटके दितौयं बाद्मणम् [€. १.]| ॥
“स यत्रा” । आध्व्यवः खक्रवाकप्रेषः शंथवाक्परैषश्चाघस्ता-
दुक्रः९, तत्मसङ्गात् खक्रवाकशंयुवाकयो हा जयोरेतद्राद्मणम्२ । तच्रापि
सख क्रवाकस्य प्रयोजनं विवचुः कालसम्बन्धागतः सुपाद्एय प्रयोजन
माद-- “स यचादेति। यस्मिन् कालेऽध्वयैराद “षिता देव्या
दत्यादि* “श्रतः, चरत दति सवंनामव्यत्ययो द्रष्टव्यः, तत ऊद्धं
'शोताः "यदादः “ददं द्यावाषटयिवौ'?-द्त्यादि<, "तत् “खक्रेवा-
न्वा । इति सखक्रवाकग्नब्दनिवचनम् । गशोभनायेत्वाच्छछोभनादि-
वचनानि सूक्रानि, ततश्च दुक्रानां वाकः वाचको गन्थः सखक्रवाक
इत्येवं सूक्रवा कशब्दो निर्वाच्य दत्यभिप्रायः। “यजमानायेति खक्र-
वाकस्य सङ्कपार्यामिधानम् । यदपि चाच्रातौताथैकौन्तेनं तदपि
९-- “्रम्यवाक?-डति ८ । ख्व मिद्ोत्तरवापि सर्वैव ।
2-- ५रृण्ए° ऽपं० ( (इषिता टेव्याः), ५ददए० <्पंर (शस्यगा टेव्या )।
द-- 'खक्षवाकशयु वाकयोरेतद््ाद्य गम्” एति ख ।
४-- “कालसम्बन्धगत?-दइति म्, र ।
५-- का ० ख० इ. ६.९ दद्व्यम्, ५७२ ए° टौप्यनौ च।
इ-- ५८०्ए० देप, ५८०० १य२पं० (क० 8 )।
ॐ-- सख क्तान्याह'-दरति भ, ठ, क ।
(<श्च- श्त्रा० ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ . ५८७
आजोःपर मेवेति दभेयिव्यति-“तद्यज्ञस्येपेतत्घन्डद्धि माण्यस्ते"-
इति? । “लड़ा एतदिति कारणविवच्छयोपन्याखः ॥ १ ॥
“यज्व वाः? । “एषः "यः यजमानः “मा' “अजो जनतः ननित-
तान्, “श्रमैः तद श्राशिषंः सन्नमयामोतिः मन्यमानो यन्नः"
यजमानम् उत्तरकालं .खक्रमयतिःर, न प्राणित्यमिप्रायः ॥२॥
“देवान्वा एषः" । त्वच्छन्दः समुचय ; चछ ग्भिख यजृभिंखाङति-
भिखत्यर्थः। °देवान्' “प्रौत्वा' तपेयित्वा, शाम्परिषदौव सन्तप्रञ्न"()
सन्दच्वा(), “तेष देवेषु, तेषां मध्ये श्रपित्वौ' भागो भवति ।
भागो हि भागं प्रार्थयमानो लभते, नाभागोत्यमिप्रायः। श्यो नः
्रप्रेषौत्' तर्षितवान्, "तसमै" “श्रगिषंः सन्नमयाम, इति मन्यमाना
°देवाः' “सन्नमयन्तिः । तचोद्धं यज्ञात्, न प्रागित्यभिप्रायः ॥ २ ॥
“श्रय प्रतिपद्यते? । होता वक्र मारभत इत्यथैः । “ददं द्यावा-
यिव" इत्यादिः खुक्रवाकः९ । तजादौ तावत् हे श्यावाएटयिब्यौ !*
दरदः तावद् युवयो. प्रसादादस्माकं कष्ब्राणं जात मेव । किम्?
श्राष्यः ्छद्धवन्तः०, 'खक्रवाकं देवान् स्त॒तवन्तो वय मित्ययंः ।
"उतः श्रपि -नमोवाकम्ः श्रल्लटानवचमश्च प्राप्नवन्तः। यश्चन इय
मपि भवेदिति देवता इष्टा अ्रस्ाभिरित्ययेः। श्रधुना युवयोरेव
म्सादादिदं "सूकरो सखक्रवचन ग्डद्यास्मेत्याश्नैः। “श्द्म लम्”
९-- २०्क० ( ५८१० र्लं )। २-- (सन्नयामौतिः-द्रति ठ।
द-- “सन्नयलि?-ईइलि ठ । ४-- “्रास्न्रपरि षवसम््रन्रे- दलि ठ ।
(, <
५-- “सन्मयाम'-द्रलि ड । ६- त° ब्रा २.५. ९० ।
-- ^ऋटद्धवचनजुद्ट”-दवि ठ।
५८८ , ॥ प्रतपयब्राद्मणम् ॥ (शप्र रत्रार )
दति श्रि होतार सुपधावति । दे भगवन्! “म्म !› “त्वम् पव
सखूक्रानां वक्रा सिः; नादं मानुष दति विदिला मा मधिष्ठातु
मरेसपेव्यमिप्रायः । "उपश्टण्वत्योः”, ्दयावाष्यिव्योरिलि' एकान्त
मनक्तर मपि कुर्यात् ; न जनससदटौत्यभिप्रायः ।
““श्रोमन्वतो-इत्याश्रौ यजमानं प्रत्यक्तोशछ्छत्य । “तयोरा विदि,
शश्रद्यिरिद भित्यादिः सियो हेतूवचनम्,- यस्माद्यावाप्रयिव्योरनतु-
मन्यमानयोरग्न्यादयो दवोशव्यजुषन्त, तस्माद्यावाप्रयिव्यौ श्रोमन्व-
दादियण्णे स्ता मिति सम्बन्धः। “रस्या म्टसरेदिति। परोचोरत्य
यजमानं तस्मा श्राजिष श्राशास्ते। “उत्तरां देवयज्या मित्यादि ।
"यदनेन शविषेत्याश्िष शव समान्ते ददच्च नमो देवेभ्य दति
या चितिभ्यो निङ्वः। एत मेवाथं भद्रं चग्डत्"- इत्यादि" विद्वन्
द शयति । श्ररात्म्म यन्ञम्ः- दति तत् “श्राध्मं खक्रवाक मित्यस्य
पर्यायवचनम् ; श्ररात्स्मः- इत्यस्यापि श्रविदामः-दत्येतत्पर्याय-
वचनम् ; संमाधितवन्तो लब्धवन्तो यज्ञं, वय नित्यथेः। “उपश्रुतौ?- ।
उपश्रण्णोतोत्युपश्चुतिः, तलः सप्तमौ दिवचने उपश्रुत्योरिति प्रापम्,
ततन्द्छान्दसः पूवंखवखेः “उपश्रुतो"- दति ; “उपश्रण्छत्योरिति तद्
द भेयति । ““दिवस्पृयिब्योः”-- इत्यस्य शब्दसमाधिः श्यावाएटयिव्यो-
रिति। “श्रोमन्वतोः च्व्रति तपेयति इति शओ्रोमन्“ श्रन्नम्,
तदत, ओ्रोमन्वत्यौ “श्रल्लवत्यौ"- इति समाधिः ॥४॥
९-- “वेदित्वा^-दति भक, ए। र२-- "मनक्त-दइति ठ।
२-- मन्लपाटो चदट्व्यः (तग जा इ. ४.९०.) ।
9 -- ५८८० > 8 प° (“भद मभ्रूत्"?-इति मन्लस्य)।
५-- “व्योमा'-दइलि ट | निर द. ९.५ द्टव्यम् |
( <चख० शब्रा) ॥ प्रयमक्षाग्डम् ॥ ५८९
““ग्रङ्ख्वो। श्र ते गावो च गरङ्गव्या विति प्राप्तं पूवेसवस्षैः ।
“जौवदानू” जौोवनस्व दच्यौ\ । शअ्रचसनशोले “श्चसत्"; अजस्
चवते देवते उपासौनो न चस्यतौति देव्धमं यजमाने दशंयति-
''माडइ कस्म्माच्चन प्रचासोरिति। ““श्रप्रवेदे"” प्रवेदनं प्रलाभः, नास्ति
भ्वेदन मेतयोः “श्वप्रवेदे' द्लेभे; तादृश्यो चोपासौनस्य। "पुष्टम्
पुष्िरित्येतर् दुलेभता न भवतोत्येतत् “मो त ददं पुष्टं "कश्चनः
कञ्चिदपि ्रविदतः मा लभत दत्यतिदिशति ॥ ५॥
“उरूगच्युतो"' । गावः श्रवन्ति टष्यन्यस्या मिति "गस्यूतिः'
गोप्रचारः; सा च च्ेमडर्ो भवति । याघ्रादिभये चसन्ति, न
दूरं यामाङ्गावो गच्छन्तोत्यनुर्वो गव्यूति भंवति । तेन गवां चेमहेत
द्यावाष्रयिव्यौ स्ता मित्यर्थः । “रभयं कताविति । सामान्येना-
भयङ्करे स्याता मिति। “टष्टिद्यावाः दषटेदाश्यौ । दद्ातेवंनिप्र,
यकारखागमः “श्रातो युक्” दति"; दृष्टिदाताराविति प्राक्षे |
““रोत्यापा?” । "रौ निश्वुभिस्ता मापत इति शरौत्यापाः; खष्टु वषे
वत्या वित्ययेः ॥ ई ॥
“गर्भवौ ' । दुःखो पग्रमनं ग्रम्" भावयत दति श्रस्भुवौ' स्याता
९-- “जीैवदानु-नौरदानु-शन्दावभिन्रार्थी सं श्हितामेदात् भिन्नरूपौ श्रूयेते ।
रुतत्पद सिद्धं मेव् वात्तिकछछता “रक्कि ज्यः सम््रसारयम्'?-दइति
पठितम् (पा २.९. ४.)। तच “सकि नौवेरपि सिद्धं भवतौति
च भाष्येष्टिः। श्जौरदान्रू"-इति ते* ब्रा ३. ५. १० ।
२-- “नास्ति प्रवेदनं पलाभ खतयोः?-द्रन्धेव ट ।
` इ-- भधा० ख० ९. २, 8 । 9 --पा० स° ७. ३. ३३ ।
५६० - ॥.्रवपच्व्राद्यणम् ॥ ( शप्र रब्रा० )
भिति सर्गेण प्रार्थत, मयः" सुखम्, श्रलुकूलवेदनो यम्,
तद्धावयतः (मयोभुवौ । "ऊजो? “ऊजे बलप्राणएनयोः२० ।
ऊकजेयतौनि “ऊकग् ' र घः, मोऽनयो रस्तौन्यजेसत्यौ । ऊजेः मतुपि
्रसुगागमः मकारम्य ववम्२। "एतदाह “रमवत्यो ते स्ता
मिव्यदेति । "पयः श्राप्यापनं म्धावरजङ्गमानां नोपचघातकम्,
तदत्यो ; तदाद-- “उपजौवनौये स्ता मित्येनदाहेति॥ 5 ॥
"सूपचरणा? । श्रशृच्छरणोपचर्यत दति सखपचरणा द्योः; सा
द्य विरद्धा श्ररच्रेणेवो पच्यते । एवं “सख धिचरण्ण' एयक ; तस्यां
दि दृढाया मलछच्छ्रण चरन्ति। “कन्दसि गत्य्येन्यः”- इति" खलयं
युच् प्रत्ययः । एतदा द-- “दखपचरणण ह तेऽम।वस्त्ित्यादिना ।
श्रावेदनम् श्रातित्ः। श्रावेदनेनाच यज्नविषया मतिरंच्यते । यस्य
जानतः शक्रस्य यत् क्रियते, म तदनुमन्यत दति गम्यते ॥ ८॥
“श्रिरिदट दविः “तद्ाग्मेय मिति खमस्तायेवष्वनम् ।
यदेत धिना दविषः सेचन मतोतं कोत्येत्,शवं तावत् श्रा्याञ्य-
भागं याग दृत्याद्। श्यवा* आ्ाज्यञ्चामौ भागसखेत्याज्यभागः;
अज्य मेव होतव्य मिति भागगब्दायं दशयति । एवं पुरोडाशेन
वेलचण्ठं भवति ; इतरथा तत्र पुरोडाओेन यागो लच्छेत । “श्रज्ृषत”-
दन्यारटौँस्त॒ शब्दानये व्याख्यास्यति ॥<॥
१-- ते० सं २. €. < द्रष्टव्यम् । र-- धान पा चुप ११५ ।
इ-- पार्स <. २. € | (वकारस्य च मत्दम्?-द्रति = ।
४-- पा" सख- ३. इ. ९२९ । ४५ नास्त्येतत् पदं ठ-एुस्तके ।
द ६“ क० यद्छ्वयम् ( ५८१, ४६२ ए० )।
(<वछ० रेत्रा० ) ॥ पथमकाण्डस्न् ॥ ५९६२.
, श्रय यथादेवतम्” । याया देवता यष्टव्या, तांता महेति
वन्सैन्ते । “प्रयाजानुयाजाके देवा श्राज्यपाःः-दइति। प्रयाजानुयाजा
रेवता रेवाना माच्या इत्ययेः। शश्र्मिःः (डोचेणः। “" दत्यग्भूतसच्तफो
ठलोया९ । शडोकरेणः देवताङ्ानेन कमणा युक्रः “श्रञ्चिःः हविः
अरजृषतः स्खिष्टकृदित्ययेः । एवं “या इष्टा इत्येतया ययादेवतस्याथं
स्फ़टौ करोति । ततश्चेष्टदेवतावाविना मेव देवतापदाना मस्मिन्
परदे मन्लत्वावगते विकृतावू रविधौ सेक्यतः प्ररतो च पौष
मास्यमावास्याद्ेवतापदानां व्यवस्था भविष्यति “सन्डद्धि माशास्ते'-
द्व्येतद नुपपन्नम् ; ग्डतानुतादस्लररूपत्वात् । “श्रजुषतेत्यम्य यदपि
हेतुवचनं “यद्धि देवा डविजेषन्ते, तेन दि महन्नयतोति, तद-
प्याशनेस््वं न साधयति; किन्ति “श्रोमन्वतोति ; “श्रसिन् यज्ञ
यजमानो दद्यावाष्रथिवो स्ता मितिः; श्रचाश्िषो हेतुलेनोच्यते।
'“श्रर्मिरजघतेति । प्ख यस्माद्यावाष्यिव्योराविदि ्र्िरजषत,
तस्माद्यावाएटयियौ ऋद्न्वतौ स्ता मित्याश्मैःपर मेवातमैतजोषण-
कगैत्तन मिन्युपपन्नं यज्ञसग्डद्धया गोव चनम् । “यदं देवा दविरजाष-
यन्ते"-दइति। स्वर लुचरेः सेव्यन्ते ; तेषां टि बहनां पतये यत् स्तोक
मपि यजमानेन दत्तम्, तद् बड इुवेन्तोत्ययः ॥ ९० ॥
"मदो ज्यायोऽक्रतेति। प्रवं मेकवचनान्तं व्याख्याय, ददं
बड्कवचनान्ते व्याचष्टे । वयाख्यानञ्चान्ञापितन्नापनार्यम् । "यन्नो वै
देवानां महः" । महन, मरः ; पूना, विन्तिः । सा च यच्च देवा
इद्धतर प्रशस्यतर वा प्रागवस्थान कुवन्ति ॥ १९१ ॥
१९-- पा ख २. ३. २२ । र२-- ५८ण्ष० <पं० चष्व्यम् ।
५९२ ` ॥-ग्तपयनत्राद्यणम् ॥ ( शप्र ब्रा )
““श्रस्या ग्टधेत्' । “तदेनं प्रत्यच्च भिति । श्रुतया श्राशिषा
विशेषेण “श्रा शास्तेः “श्रयं यजमानः दति, स ““चधेत्'' राघ्रोतुः।
देवङ्गमायां? देवप्रापणोलायाम्, यञ्च दडायाम् “उपह्हतोऽयं
यजमान इति । श्रागौःशब्दाभावान्नामाभावाच्च परोच्म् शश्रागिषा
सम्पादयति? ॥ ९२॥
““दौर्घायुल मा शास्ते? । “श्रमु चर" इडायाम् । "उत्तरा देवयज्या”
““ङपह्हतोऽय यजमान उन्तरस्यां देवयज्याया मिति, (तदिह
श्रव्यं ओ्रौतं दौ्घांयत्वम्ः शआ्रग्नास्त इति दौर्धजौ वित्र सुपदि-
श्यत इत्ययः ।॥ ९२ ॥
““सुप्रजास्व माशास्ते” । (प्रशासने प्र्ास्यन्तेऽनेन दवाः प्राच्यै
माना इति प्रशासनम्, पुरुषस्य खाच्तात् स्वा्ेपरत्वं “र्यात्
इत्ययः । “उत्तरां देवयच्याम्”-दत्येवं देवार्या पोः पूवंकान् खार्या-
नासोरन् यजमानाः । यजनौयदेवानां भवति च यथा जोवनादि-
जय मन्तगंतम्, तयोक्र मेवर ॥ ९४॥ नर
“भयो हविष्करण मा शास्ते” । “तदेव तदिति । यदेवेतत् पव
जो वनाद रयं देवपुरःसरम् “उत्तरां देवयज्या भिल्युक्तम्", तदेतद्
"शयो हविष्करण मिति । किमयं तदहि ? तदटवोच्यते- “तदेव
तदिति; श्रयेभेदा.{) अन्या डि उत्तरा देवेज्ा, पुनर्यागमाच
९-- <. १. २८ क दद्टव्यम् (५२९० १प० )।
र-- स. ९. द° कण दद्धव्यम् ( ५२१८० पर )।
--- <. ९. २९-२२ ऋ बदटव्यम् ( ५दर्ए० €९-रर्द्प० )।
४-- तेन ब्रा० इ. ५.२० (पुरस्ताच्च ५८८० < परं) द्रशटव्यम् |
( <° रत्रा० ) ॥ पथमकाग्डम्ू ॥ ४ ५९३
मन्यद् “ग्धयः' बड हविष्करणम्" ; प्रयो गवा ङच्यात्मक मनन्पहवि-
व्कत्वश्चेत्य पौ नरकम् । सखजाताः अरातरः, ्रात्मिकास्तु प्राणास्तषाञ्च
तम्य सम्भक्तिस्तेर वियोगः “खजातवनस्या ९० । 'वनस' शब्दः कण्वादिषु
द्रष्टव्यः । “कण्वादिभ्यो यकर, वनन वनस्या ॥ १५ ॥
°'दिव्यं धामः । दिवि भवं “दिव्यम् । “देवलोके मेऽपौति।
भयो यजतेः, स एवमयं दद तावन्नामास्त्येव, येन कायें देवसखोकेऽपि
मे कय नाम स्यादिति) तच स्यान मात्मन श्राशास्त
इत्यभिप्रायः) शच्रश्यात्ः “रश्च व्याप्तौर प्राप्नोतु । "ध्यात्
सम्द्याताम् ॥ २६ ॥
“न्ता वा ऽएताः” । "पञ्चा श्रिषः' उत्तर देवयज्या, ग्डयोहविष्कर-
पाम्, सजातवनस्यण्देदिव्यं धाम, यदनेनेति च कमेफलं समोदितम् ;
"एताः पञ्चः । “श्ल दडायां* देवयज्या, इविष्करणं ्टेवा म
ददं दविजेषता मिं 7 । “वौं गायतोः वौयंवतौ सा, यद्गायचो
श्येनो डदि गत्वा दि५.दमोम माहरत् ॥ १२७ ॥
"नातो ग्डयसोःः । शाखान्तराघधोतानां प्रतिषेधः ॥ ९८ ॥
““अपोददे कनौ यसः” । कनौयस्त्व ः कारणं प्रदेशान्तरे उक्रम्-
“न्यूनादया ऽदमाः रजाः प्रजायन्ते तच्छरःखेयम सु त्तरावत्-इ ति? ।
१-“सजाताः प्राणानेव नान्तरेति?- दति ते° सं° २. व. € ।
र-पा० २. २. २७ ख ० | द-धा० पान" खा० प २७॥
8---<, ९. द ०-२० क० ( ५२९, ४५श्र ए ) उद्ट्व्याः।
५--८. ९. 2७ (५ दरे ए०) रदटव्यम् | ई--“भ्रूयस्त्वे"--- इति भ्क |
अ- उत्तरस्मिन् काण्डे शप्र रब्रा०. २२ कर बद्ट्व्या।
75
५९४ , ` ॥ श्तपथयन्राद्धययम् ॥ ( प्र रेन्रा° )
“राखन्ताम्ः “राष्ट दाने" ददतु; कमेभिव्येज्यमाना देवा
रतुमन्यन्ता भिति भावः । तत्" श्रयिः होता (देवः देवेभ्यः"
'वनतुताम् “वनु याचनेरः› याचताम् । तयः च मानुषा दडोतारः।
श्रात्मनि बह्वचनम्र । "अग्नः" “श्रधि-शब्दोऽचाम्मेरित्यस्य पञ्च म्यन्तत्व-
द्योतनायंः । च्रनेकपञ्चम्ययेसम्भवेऽपा दानायेत्वद्यो तकः* ॥ १९ ॥
“दष्टञ्च वित्तञ्च? । “उभे च द्यावा्रयिवौः “एनम्? यजमानयज्ञं
[4 | € 9 = ज ५८ >
गोपायताम् दति सम्बधः । (दष्टः कमं, यज्ञः; सवंकालं मनोरय-
वाञ्कित भित्यथंः । “वित्तः तदव लब्धम् । देवेषु .रेषिषुः' प्रार्थि-
तवन्तः, ऋविग्यजमानाः । “यज्ञम् त मविदन्' “विड लाभ”
सलम्भवन्तः ॥ २० ॥
९८ क > 9. ] ११ ॐ, @
तदु इक ऽ्राङ्धः? । उभे च माः मांावाष्टयिवो दत्येवं
८८ १99. ५८ ~ ची ॥
रोता न्यात् । “एके श्रा धः” “यजमानस्य ब्रुभःगज्ञ श्रा शः, किन
तचलिविंजाम्?-द्रति ; न काञ्िदप्याशिष, खशटविजा भित्ययेंः ।
कथम्? न्यां काञ्चः सर्वां मित्यथेः; शश्र .व माशासतेः, 'यज-
{> न्ड
मानस्यव खाः भवति; न वृविजाम् । ततश्च य एव साया भवतिः
“नः “सः (क्रचनः क्चिद्पि “एता माश्िष प्रतिष्टापयतिः । कथम् ?
यच तया प्रतिष्टातव्यो यजमानः, तच शसन्नाड । यञ्यादात्मनि, तच
खन प्रतितिष्टतौति । “तस्मादु ज्यात् उभे चेन भित्येव-दइति ।
उभे च मेतोत्येतच्छन्दटम्यायेः ॥ २९ ॥
₹-घा० पान्म्वान्ख० ई । र-धघान पान त° खा |
द--““नेकावचनं युद्धल गुरावात्मनि चे्रोः-दइति ।
४-पा० र. द. रर द° भा० जद्ध्व्यम् । ५--तु० उ० १५२ धा०।
(दख रतव्रा> ) ॥ पथम काण्डम्,॥ ४५८५
द्र गतिः । इह" यजमाने गतिः प्रतिष्टा वामस्य
वननौ यस्य, “साधुः, अरस्तोति गओेषः। “तद्यदेव यन्ञस्य साध्विति ।
शरसाध्वपि किञिदस्यास्ति, तत् यजमाने मादिव्ययेः ) २२॥
“दूदञ्च नमः? । दद् मिति नमस्करण प्रत्यच्तम्, तदा
"नमस्करोतिः-दति। होता देवेभ्यः" वेष्वा शद्धा निवाय, यन्ञ-
क्तकद्यननि्वाय वा, वदेदित्यसिप्रायः ॥ २र॥
श्रय शंयोः” । श्रंयुनांमः रृहस्यतेः पचः । स यावद्च लोके"
रास्ते, तावन्तादूग्नौ यज्ञस्य संस्था न भवति, यादौ "स विदाञ्चकार;
दयुलोकगते तु शंयौ तत्समानवौर्यां कनो यसो संस्था सम्भवतौत्येत-
दितिदहासेनाद-- श्रायोवांक भिति। विशेषत आह ददोता
श्रध्वयणा प्रेषितः नक्षन् “्च्नसा जु, सम्यगित्ययैः । "सः" च
कचित्काले विः ॥ [* “श्रपौयायः च्रपिगतः। तत्" तदा "तद्
विज्ञानं भवितव्यतः+बादेव श्रन्त्िंतं' विच्छिन्न "मनुय्येभ्यः'
बन्धव ॥ २४ ॥ ५४
"तद्धा ऽकषोण्णम्?। कथं तस्याः संस्थायाः प्रतिसन्धेयम्,
तदूषिभिः तत्काले श्रुतावानौोय तस्याश्च कालं विदिला ता मधः
्रवतारितवन्तः । तस्याखचान्यनवो येताये ्रह- न्ते ता मेबेति।
यच्छयोर्वांक मनरुवन् ॥ २५. ॥
९--निरू० ४. ४. ५ चव्यम् । --्म्युर्नाम'- इति ठ ।
न-इत आरभ्य श्ंय॒वाकमन्लव्याख्यानम् । तत्पाटस्तु ते° त्रा इ. ५.
१९ अनुवाकः समयः । तद्याख्यानन्तु ते सं ° २. ६.१० चद्टव्यम् ।
द--“यावद्रेवल्लोकेः-दति ठ । ४-- “ता मेवः-दइति ठ ।
५९९ - ॥ श्रतपथव्राद्यणम् ॥ ( ऽपर रब्रा° )
“ख प्रतिपद्यते" । यत् “शंयोः सम्बन्धि संस्थानं शंयना इम्,
"तत् श्राटृण्णो मदे प्राथेया मदे ॥ २६ ॥
“गातु यज्ञाय ! कौ दृ शम् ? “गा तुः गमनं "यन्ञायः द्यलोक-
गमनम्, “यज्ञपतयेः रपि च, यज्ञे यजमाने च “दवौ देवेषु भवा
खस्तिः' श्विना शः "नः" श्रस्माकम् “श्रस्तुः ; “स्वस्तिः च “मानुषेभ्यः?
मानुषेषु च “नः ्रविनाशोऽस्तु। न इति ब्रवन् सखामिनं व्यप
दिश्ति। 'ऊद्धंः देवलोकं "जिगातु" जयतु, “मेषजंः संसार-
व्याधि विनाशनं यन्ञाख्यं कमं । यज्ञन डि योजितः ख यजमानेन
जित एव भवतौत्यभिप्रायः ॥ २७ ॥
““श्रन्नो ऽच्रस्तु"' । यन्ते गच्चति तदलुकारेण दिपद्दादेरपि
गमनं मण्डदिति “ओः सुख माश्रास्ते। एव त्वि मन्लाथं ब्राद्धयणं
व्धाचष्टे, तत्प्रसन्न सेव ॥ ₹८॥ 0
““अ्रयानयाःः । अनयाः द चिणणस्य पारप दष्कनिषिकया (दूतिः
एव मित्यभिनयेन ( श्राटरण्णेमहे"-दत्यादौ .लिवन््के यतः प्रखन्तो
व्याद्रत्तः९ ) ए्रयिव्या उपदभैनं दशयति । “दयं वे एटयिकौति वाक्य-
शेषा दन्यत्वनयेव्येवमन्तं मन्तं मन्यन्ते .- श्रनयेत्येतेन मन्लेणोप-
स्प॒श्रति, किम् ? वाक्यशेषात् एयिवो मिति । तेषा मेव कनिष्ठि-
कया षएयिवौ सुपस्पश्रतो ति काण्वश्रुत्युपरोधः । कः पुनरूपस्य शति ?
“यदतो दोतान्वारः "दूतिः उत्तरत्र होट ग्रब्दश्रवण्णादष्वयेरूुप-
सपशति । “श्रमानुष इव वा ऽएतत्"-दति श्रग्भिदवो देव्यो
₹९--नास्वेव ग्रग्यो ठ-एस्तकादन्यच । र--यः- इति 2 ।
र-- पुरस्तात् ( €. ९. ९.--५७< ट ) दव्यम् ।
( €व्घ० शब्रा० ) ॥ पथमकाग्डम् ५€ ॐ
होत्प्रः?-दति न्रियमाणोऽग्निभावंः वित्तनोपगतः स एयिवोस्शेने-
नाभिनयेन मानुषायतनंर ष्रयिवौ सुपगतोऽस्तोति दभ॑यति।
एथिव्यृपगमेनापि तत्स्यमालुषभावो पगम सुपलच्य । योनिविमो चने
वच्छत्यतर्- “"यद्धि युक्तं न विमुच्यते, म्र तदद्यते" दति" ;
तस्मात् सवं यज्ञेषु युक्त विमोक्रव्यम् ॥
एवं प्रासक्धिकं होटनब्राह्मणं समाप्तम् ॥ २< ॥ [<.९. ]
स्रोमलोऽवन्तिनायस्य विक्रमा कंस्य शासितः ।
र्म्ाध्यच्ो दरिखामो व्यास्यच्छछातप्यों श्रुतिम्° ॥
दत्याचांहरिखामिनः छतो श्र तपयभाय्ये इ विं ज्ञेषु
नवमाध्यायस्य प्रयम् ब्राद्यणएम् ॥
९--५. २. ५ क० (२२७ ट १६ प° ) जद्वयम्।
२---"ऽन्िभवंः-इति ग्क, ठ । इ२--"मानुषयजन'-इति ठड।
9--उपरिखटात् (द्. ७. ४.८. ) बद्धव्यम् ।
५--“सर्वयन्र्य्तम्”- दति भ्क, ठ ।
द-- “स आश्राव्याह ?"-इत्यादिः पएरस्तादुक्तः (५९० ट ७ पं) समा-
लोच्यः। तथा “^“अखध्वर्युःरे वाहेषिता देव्या होतारो भदवाच्याय
सेतो मनुषः खक्तवाकायेति सूक्तवाक द्ोता प्रतिपद्यतेः-
इत्य॒परिष्टाश्च एुनवंच्ति ( २. ५. २. ४२. ) ।
ऽ--५५७ ८० २-र-टौप्यन्योर्दित्पाठमेद दद्टव्याः ।
ओः ` ॥ एएतपयन्राद्छ णम् ॥ ( ॐऽप्र० दब्रा° )
ते वे पल्लीः संयाजयिष्यन्तः प्रतिपुरायन्ति । जह
च सखुवं चाध्वयुरादत्तं व्वेद् होताज्यविलापनौ
मप्मोत्* ॥ ९॥
तङ्खेकेवा मध्वयुः† । पुवेणाहवनौयं पयति तदु त॒था
न॒ कुयाददिङग¶ ह यन्नात्स्याद्यत्तनेयात् ॥ ₹२ ॥
जघनेनो हैव पल्ौम् । रुकेषा मध्वयुरेति नो ऽख्व
तुथा कुर्यात् पूर्व्वद्धा वं यन्नुस्याध्वयुजघनाद्गः पुल
यथा भसत्तः शिरः प्रतिदध्यारेवं तददिद्धम डेव
यन्नात्स्या यत्तनेयात्! ॥ ३ ॥
न्तरेणो देव पन्नम् । रकेषा मध्वयुरेति नो ऽखुव
त॒था कु्यीदन्त॒रियाद् यज्ञात् पनी ग्रलीनेयात् तस्मादु
पवे्षिव गुरेपत्य सन्तरेणादवनौय्न्ति तथा इ न॒
बदहिद्धा यन्नाह्वति युथो ऽर्वःद्ट प्रचरन्नन्तरेण
सच्चुरति सु ऽउ ऽख्वास्यष॒ सञ्चरो भवति ॥ ४ ॥
अथ पत्म; संयाजयन्ति। यज्नाद प्रजाः प्रजायन्ते
यज्ञात् प्रजायमाना मिथुनात् प्रजायन्ते मिथुनात्
प्रजायमाना अन्तता यन्नुस्य प्रजायन्ते त॒देना ण्तदन्ततो
यज्ञस्य मिथुनात् प्रजननात् प्रजनयति तस्मान्मियनात्
* (मन्नौत्'-इति च। 1 (मध्वयुं?-डति च।
† “°नेयात्'-इति च ।
( €्छ° रत्रा) प्रथमकागडम् ॥ ५९<
प्रजुननादन्तता यज्ञ॒स्यसाः प्रजाः प्रजायन्तं तस्मात्
पलौः संयाजयन्ति ॥ ५ ॥
चतस्रो देवता यजति। चतसखो वै मिथुनं दन्दं वै
मिथुनं ददे हि खलु भुवतो मिथुन मेवेतत् प्रजननं
क्रियते त॒स्माच्तसखो रेवता यजति ॥ &ई ॥
ता वा ऽ्राज्यदविषो भवन्ति। रतो वा ऽआाज्यः
रेत ऽरुवेतत्सिञ्चति त॒स्माद्ाज्यदइविषो भवन्ति ॥ ॐ ॥
तेनोपाध्श॒ चरन्ति। तिर् ऽदव वं मिथुनेन चयते
तिर ऽदवेतद्यदुपा्शु तस्मादु पारश चरन्ति ॥ ८ ॥
थ सोमं यजति। रतो वे सोमो रेत ऽरखुवेतत्
सिञ्चति तस्मात् ४४ यजति ॥ € ॥
अथ त्वुष्टारं ˆ जति । त्वष्टा वै सिक्तः रेतो
व्विकरोति तुसावै वटर यजति ॥१०॥ ॥
अथ देवानां पलनीयजति। पत्नीषु वै योनौ रेतः
प्रतिशितं तत्ततः प्रजायते तनत्पलौष्टेवेतच्योनौ रतः
सिक्त प्रतिष्ठापयति तत्ततः प्रजायते तस्माद् देवानां
पल्नौयेजति ॥ ११ ॥.
स य॒च देवानां पनौयेजति। तत्पुर स्तात्तिरः करोल्युप
इ वे तावदेवता ऽआआसते युगवन्न॒ समिषटयजजुद्तीदं
न॒ नो जद्धत्विति ताभ्य रवैतत्तिरः करोति तस्मादिसा
०० ॥ प्रतपयत्राद्छगाम् ॥ ( शप्र दत्र)
मानुष्य स्वियस्तिर इवैव पुसो जिघत्सन्ति या ऽदव. ता
ऽदइवेति इ स्माद याज्ञवरत्क्यः ॥ १२ ॥
्थाभ्िं खपतिं यजति । अयं वा ऽअधचिलाक ऽदस
सेवेत॒ल्लोक भिसाः प्रजा ऽच्रभिप्रजनयति ता ऽदसं
लोक मिसाः प्रजा ऽअभिप्रजायन्ते त॒स्मादभिं ख्दपतिं
यजति ॥ १९३ ॥
तदिडान्तं भवति । न खच परिधयो भुवन्तिन॒
प्रस्तरो यच वा ऽअदः प्रस्तरण यजमानः स्वगाकरोति
पतिं वा ऽनु जाया तुदुवास्यापि पनौ स्वगाकरूता
भवतोयसि त इ कुर्याद्यत्प्रस्तरस्य रूपं कुयात् तस्मा-
दिडान्त मेव स्यादतो प्रस्तरस्येव रूपं क्रियते ॥ १४ ॥
स यदि प्रस्तरस्य रूपं कुयाद् #घिथवादुः प्रस्तरोण
यजमानः स्वगाकरोत्येव॒॒ सेवतः पल्ली स्वगा-
करोति ॥ १५ ॥
स यदि प्रस्तरस्य रूपं कुयुद्* । बेदस्येकं तण माच्चछि-
द्यां जुद्धा मनुक्ति मध्यः खुवे बन्न स्थाल्याम्) ॥ १६ ॥
चअथाप्नौदाहानुपरदरेति। त्रष्णौ सेवातुप्रहनत्य चष्ुष्या
ऽअ्नेऽसि चकमे पाद्ौत्यात्मुान सुपस्षशति तेनो
ऽअप्यात्सानं नानुप्रु खणक्ति ॥ १७ ॥
~ ~~~ --~
* कुया द्"-दइति च। † ^ख्थाल्याम्?-दति च ।
( <अ रना° ) ॥ पथमकाण्डम् ॥ . द्०१
, अथाह संवदस्वेति* । च्गानम्मीदगभच्छावय श्रौषट्
स्वगा देव्या होढमभ्यः स्वस्तिसानुषेभ्यः शंयोर
दति! ॥ १८ ॥
रथ जुदुश्च सुवश्च सम्प्टह्ञाति । अदु हवाहतिं
करोति यदनच्छुाहतिभ्रूत्वा देवलोकं गच्छादिति तस्मा-
जन॒ दश्च सुवश्च सम्प्रखल्ञाति ॥ १८ ॥
सवा ऽश्घ्नये सम्पखल्लञाति। अग्रेऽदन्धायोऽश्षैतमे-
त्यमुतो भिस्तस्मादादाद्न्धायवित्युश्ौतःमेत्युशष्टो
्भिस्तस्मादादाशतमति पादि मा दिद्योः पाहि
प्रसित्यं पादि दुरिध्यं पादि दुरद्मन्था ऽइति सर्वाभ्यो
मात्तिभ्यो गोपायेत्येवैतदाददाविषं नः पितं रर्षवित्य॒न्नं
वुं पितरनमौवं |: ऽदद॒ मकिर्बिष स॒नरं कुवित्येवेतदाद
सुषदा योना घुात्मन्यंतदाद स्वाहा वाड़ति तद्यथा-
वषर्तः हूत मेव मस्येतद्धवति ॥ ₹२०॥॥
थ व्वेदं पतो व्विखध्सयति । योषा वे व्वेदिव्वषा
व्वेदो मिथनाय वे व्वेदः क्रियतंऽथ यरेनेन यन्न॒ उपा-
लभते मिथन सोवेतत्प्रज॒ननं क्रियते ॥ २९१ ॥
„ ^संवदस्तेति?- दति च| † “शम्योन्रदोति!- द्रति च।
] “यवित्य श्ोत'-इति च । § “0विषुस्पुः'- दरति क।
| इतोऽनन्तर मिद “शतं <=० ०?-इति पाठः क-एुस्तके ।
76
०२ ॥ प्रतपथत्राच् यम् ॥ ( शप्र इेत्रार)
य यत्पुलौ व्विखध्सयति। योषा वे पलौ वृषा
व्वेदो मिथन सेवेतत््रजननं क्रियते । तस्माद् वेदं घनौ
व्विखसयति ॥ र₹२॥
सा व्विखःसयति । व्वेदोऽसि येन त्वं देव व्वेद
देवेभ्यो व्वेदोऽभवंस्तेन सद्यं व्वेदो ्रूया इति य॒दि
य॒जषा विकौषेदेतनैव कुर्यात् ॥ २2 ॥
तमा वदेः सरस्तणाति। योषा व व्वदिवेषा व्व
पञश्चाद्वे परौत्य व्वृषा योषा समुधिद्रवति पश्चादृवेना
मेतत् परत्य वष्णा व्वेदैनाधिद्रावयति तस्मादा वदे
पुरस्तणाति ॥ २४ ॥
रथ समिष्टयजुजं होति । पराद्धे यन्नोऽनुसन्ति्ठाता
ऽइत्युय यद्धुत्वा समिष्टयजुः पनी एगजयेत् प्रत्यु
डवास्यषु यन्नः सुन्तिेत तस्मादा $ {हिं समिष्टयजु-
जंहोति प्राङ्धे य॒न्नोऽनुस॒न्तिाता ऽइति ॥ ₹५॥
छथ युस्मात्समिष्टयजुचाम । या वा ऽरुतेन यज्ञेन
देवता यति याभ्य रषु यज्ञस्तायते सर्वा वे तत्ताः
स॒मिष्टा भवन्ति तदत्तासु सर्व्वासु समिष्टाखथेत॒ञ्न्-
खाति तुस्मात्समिष्टयजुनाम ॥ २& ॥
श्य य॒स्मात्समिष्ट यजुजुहौोति । या वु ऽरुतेन यजनेन
देवता छयति यम्य रषु यन्नुस्ताय॒त ऽप इकवैता
( < रात्रा° ) प्रथमक्राग्डम् ॥ ६०३
ऽरासते यावच समिष्टयजजुद्नतौदं नु नो जुच्त्विति
ता ऽखु्वेतद्यथायथ व्यवसृजति यच यचासां चरण तदनु
यज्नं ॒वुाा ऽण्तद्जौजनत य॒देन स॒तत तं जनयित्वा
यास्य प्रतिष्ठा तव्प्रति्छापयति तुस्मात्समिष्टयजु-
जोति ॥ २७ ॥
सु जुहोति देवा गातुविद ऽइति गातुविदो हिं
देवा गातुं विच्वेति यज्ञं चिच्वेत्येवेतदाद गातु मितेति
तदेतेन यथायथं व्यवस्टजति सनसस्यत ऽइ देवयज्ञ
स्वाहा व्वाते धा ऽइत्ययं वे यन्नो योऽयं प॒वते तदिमं
यज्ञ सम्भत्ये तस्मिन् यज्ञे प्रतिष्ठापयति यज्ञन यन्न
सन्दधाति तस्मादा स्वाहा वाते धा ऽइति ॥ रट ॥
अथ बहिजहोति। अयं वं लोको बहिरोषधयो बहि-
रस्मिन्नेवेतलोक ऽओोषधौदधाति ता द्रम ऽअस्ि-
सो क* ऽश्चो षधयः प्रतिशठितास्तस्माददि्जदोति ॥ २<€ ॥
तां वा ऽछतिरिक्तां जुोति। समिष्टयजु वान्तो
यज्ञस्य य॒द्यद्धं समिष्टयजुवोऽतिरिक्त तद्यदा दि
समिषटयजुजुदोत्य॒येताभ्यो जुदोति तस्मादिमा ऽचति-
रिक्ता ऽआखसम्मिता अ्रषधयः प्रजायन्ते ॥ ३० ॥
स॒ जहोति। सम्बहदिरङ्गा इविषा घतेन स॒
न्वी
----+~-- ----------- =---------------------- ~
--------=
+ ^ईच्चस्मिल्लोकः-श्ति क ।
षु ०४ ° ) श्रतपयन्राष्टगम् । ( अप्र देत्रा० )
मादित्थेवेसुभिः सम्मरुदधिः स सिन्द्रो विश्वुदेवेभिरक्घां
दिव्य नभो गच्छतु यत् स्वाहेति* ॥ १ ॥
थ प्रणौता दक्षिणतः परत्य निनयति । युङ्खो
वा ऽरुतद्यन्न यदेनं तनुते स यन्न निनयेत्प॒राङः इावि-
मुक्त ऽण्व॒ यन्नो यजमानं प्रकिणौयात् तथो इ यन्नो
यजमानं न प्रकिणाति तस्मात्प्रणोता दशिणतः
परौत्य लिनयति ॥ ३२ ॥
स निनयति कुर्ता चिमुञ्चति सुत्वा विमुश्चति
कर्मे त्वा घिमुश्चति तस्मे त्वा च्चिसुश्चति पोषायेति
तत्पुष्टि सुत्तमां यजमानाय निरादइ स येनैव प्रणयति
तेन निनयति येल देव योग्यं युश्जन्ति तेन च्विसुज्चन्ति
यौोक्कण हि योग्यं यजन्ति योक्कतण वििसुश्वन्त्युथ फलौ-
करणान् कपालेनुाधोऽधः रुष्णाजिनु मुपास्यति रसां
भागोऽसौति ॥ ३३ ॥
देवाश्च वा ऽच्रसुराश्च । उभये प्राजापत्याः पस्युधिर
ऽरुतस्मिन्यन्नु प्रजापतौ पितरि संवत्सरेऽस्माक मयम्भ-
विष्यत्यस्माक मयम्भविष्यतौति ॥ ३४ ॥
त॒तो देवाः । स॒वे यज्ञ॒ संखज्याथ यत्पापिष्ठं यज्ञ॒स्य
भागधेय स॒ासौत्तनैनाश्िरभजन्नखा पशोः फलोकुर शे-
"खादेति" इति च । { 'देवाः'-दइति च ।
( €््छण रब्रा० ) ॥ प्रथमकाण्डम् ९०५
इवियन्नात्सनिभक्ता ऽअसन्तित्येष वे सुनिभक्तो यं भागिनं
निभजन्त्यथ यु मभागं निभजन्त्येव स तावच्छध्सत
ऽउत हि वओ लब्ध्वा किमा बभक्येति सयु मेवेभ्यो
देवा भाग सकल्पयंस्त॒ सेवेभ्य ऽरुष॒ रतद्वागं करोत्यथ
य॒द्धोऽधः रुष्णाजिनु सुपास्यत्यनस्मावेवेभ्य ऽरुत॒दन्धे
तमसि प्रवेशयति तथो ऽरखुवास्टक् पशो र शसां भागो-
ऽसौत्यनघ्नावन्धे तमसि प्रवेशयति तस्मात् पशोस्तेदनों
नु कुवन्ति रश्षसा< दि स॒ भागः* ॥ ₹५ ॥ ३ ॥
॥ इति सतप्तमप्रपाटके ठृतौयं बाद्यणम् [<. २.] ॥
नते वै पनः? । पनोसंयाजनब्राद्यण मेतत्? । "ते वच्छमाणणः
अरध्यर्य्वाद्यः "पन्नौःः देवानां “संयाजयिव्यन्तः' देवैः सदह सङ्गता
याजयिय्यन्तः । यजमानः संयते, न यजमानेन समिज्यमानास्ते
चछलविजः संयाजयन्ति ।* संयाजनाये श्रतिः यस्मादेव गारंपत्यदेशाद्
गताः, त मेव “परियन्तिः गमनप्रतिलोम श्रादवनोयात् परास्त
मभिभुख मायन्ति । श्रागच्छन्तश्चेदं कुवंन्ति- “जुं च खवं
चाष्वयुरादत्तेः?-दत्यादि ॥ १॥
* (भाग्*दति च।
९-- “"पनौसंयाजेभ्यो गाद्धपत्यं गच्छति"-दत्यादौनि सूजाण्यालोच्यानि
(काण्श्ौ० ख इ. 9. १-२९. ) ।
२-- “धाह वनौ यन्तपरुसताननिसुख मानयन्तिः-दति ठ ।
६०९ . ` ॥ श्रलपथन्राद्चणम् ॥ ( प्र इेत्रा० )
“तद्धे केषाम्”? । 'बरिद्धाः बदिरेव बरटिद्धा, 'यन्नाद्यात्ः साधन
रोर यन्तः, न चादवनोयात् प्राक् साधनं किचिद् स्ति, ततञखा-
ष्वयषणा यज्ञाङ्गंन यन्ञशरौरं मोक्तव्य मित्यभिप्रायः ॥ ₹॥
“"अघनेनोःः । गादेपत्य सुत्तरेणतौत्य पनौ चापरेण । “पन्नो
दचिणपा््ं स्थितो यज्ञादित्यपरेर शाखिन च्राङ्कः। भसदुत्र्गांयतनम् द
"भसनत्तः' यथा भसदि शिरः संयोजयेत्, तचायुक्र भित्यभिप्रायः॥ रे॥
““श्रन्तरेणणो"" । "गादंपत्य मन्तरेण' श्रतोत्य" गादेपत्यस्य पल्या-
खान्तरालेनेत्यपरे ॥ ४ ॥
“श्रय पौः" । “यज्ञद प्रजाः” इत्यस्मिन् काले पनौषु संयाज्य-
मानास 'यज्ञस्य' जघनाद्भं मिथुनं प्रजननं कतं भवतोत्यार ! म्रजा-
पतिभावाय यज्ञसन्पादनाय युक्तः सन् सगेस्य हेतुभेवति । सोऽपि न
च सर्वात्मना । किं तदं ? यदाधियन्निकं मिथ॒नं तेनांगरेन प्रजासगेस्य
साखात्कारणं भवति । तदाद- “यज्ञात् प्रजायमाना भियुनात्
प्रजायन्ते न सतः, एवं च तदपि मिथुनं यचज्ञस्यान्ते वन्तेते, तस्मात्
"प्रजाः प्रजायन्ते ख दि यन्ञपुरुषस्य जघनाद्धंभागित्यभिप्रायः ।
तत यदेताः पन्नः सद देवेयेजति, (तदेनाः' प्रजाः ˆएत-
दन्ततो यज्ञस्य “मिथुनात् प्रजननात् प्रजनयति" यस्माचेव मधि-
यश्चं क्रियते, "तस्माद्" यन्ञालकारिणो (मिथुनाद् एव लिक्ग-
९- “पन्या?-द्ति ठ।
गर-- भयजेदित्धपरे-इति ठ ।
2-- (भसदुपद्थेः-दति ठ ।
8-- “मुत्तरेणातौतव्यः-द्रति छ, भक ।
( €च्. रत्रा ) ॥ प्रयमकाग्डम् ॥ € ०ॐ
इयात् मजननाद्म्ततः' जघमभावाद् "यन्नस्यः यश्चकाये पुरुषस्य
(दमाः प्रजायन्ते तस्मान्नियमनम्९ ॥ ५॥
“खतस्लो देवताः । चतसः? -दतिः । देवानां पन्यो यद्यपि
बद्यः२, तथयाथ्यक्रेैव सा हविर्भाग् देवतेत्यभिप्रायः । “दे-डइ रौति ।
याभ्यां देवाभ्यां मिथुनम्, श्रपराभ्या मपर मिथुनम्, ताभ्या मपि
मिथयुनाभ्या मपरं मिथुन मित्येतद् शेयति ॥ ई ॥
ला वा आ्राज्यदहविषः रेत आज्यम्" सारल्वात्, कारण-
द्रव्यत्चदेश्यरेत् । त एवेतद धियन्नं “सिञ्चलिः प्रजार्थम् ।॥ ७ ॥
तेनो पांश” । उपा शएचरणश्ब्यन सवे रोचाघ्वर्यव मेव
आव्य« "तिरः अन्तरित मप्रकराशं (मियनेनः लिङ्गदयेन (“चयेतेः
स्लोके । तेन यन्ञपूवंकेन भवनौयम् “उरपांशएः चाप्रकाश्रम् । “तस्मा
दु पांश्धित्युपखंहारः॥ र ॥
“अय सोमः? । यद्यप्याज्येनेव रेलोऽ्थः मिद्धः, तयापि देवलोक
मपि तत्छन्पाद्य मिति सोमं यजतिः ॥ < ॥
९-- “तस्मादित्यादिग्रग्यो ठ-पएसतके न दृश्यते ।
२-- “शचतखोऽवान्तरदिशः, त श्व चत्वारः पलीौसंयाजाः??-स्त्धादि-
यग्य्छेहेवो परिद्छात् (१९. ९. ई. २७. ) नव्यः ।
द-- निरू° ९२. 9. २.०-२,९-२र-खग्डेवु व्याख्याताः ।
४--““"उर्पांश चरन्ति, चरणश्रब्टे सर्वम्?-डइति काण्ौन्ख०द्. द्. 9, ८।
५-- (होचाध्वयेव मश्चाव्यम् ।*-दरिति ऊ ।
द-- “यजति सोमं त्वदछार देवानाम्पत्रीरनिं गहपति मिति?
द्रति कान श्चौ० सख° इ. 9.९०।
०७८ . ॥ श्रतपयत्राद्चणम् ॥ (अप्र इव्रार)
“श्रय लष्टारम्'?। | मिथयुनोपपाद्नाय यच क्रचन पुंसि
यष्टयये मिथुनान् चगि एवाश्रयनोय दत्यभिप्रायः। “ल्ष्टाः वायुः"
सोऽध्यात्म मवस्थितः सिक्रमाच मेव रेतः यावन्धस्छोनि यस्य
प्राणिनः, तावन्ति तस्य दच्विभागानि खण्डितानि करोति।
तचचाधियन्ञालु कारेण, नान्येति यज्ञे ऽपि मिथुने ष्टा विद्वन्
दर्भनोयः९ । सोऽयं यच्यत इति तदेष एवेतदित्यार् ॥ ९० ॥
“अय देवानाम्पक्नौः” । “पन्नौषु वै योनाविति। पन्या एव
ष्योनिः प्रजाधारणएस्थानम्र, तस्मिन्नेव रेतः भ्रतिषितम्ः।
"ततः एव च “प्रजायते श्रपत्यरूपेण; पक्नीनां योनेरेव
विज्कतरेतः सप्रख्ूतिभवति । "तत्पन्नष्वेवः योनिग्तादख्् “सिक्त
रेतः" श्रतिष्टापयति?५ । (ततः ताभ्यः टदेवानान्पत्ौभ्यः “प्रजायते
सर्वः; यो षितो ऽनुलच्छयत्यभिप्रायः५ । ९९ ॥
“ख यत्र द्वानाम्पन्नौः""। “तत्पुरस्ताल्तिरः करोतिः अन्त-
ईन मादवनोयात् । ताभ्य एवेतत् “तिरः श्रन्तद्धानं "करोतिः ।
(तस्मात् हेतोः (मानव्यः स्तियःः “तिर द्रव" “पुंखः' ““च्रन्तद्धौँ
१ - निरू ८. २. ९०० ९१, ९२; १०. ३. ९० खण्डेषु व्याख्यातः ।
₹-- ^<त्वष्टम रूपाणि स हि प्रभ"? डइग्धादि मेन्लस्छेष्धा लो च्यः (ट ° स ० )।
द-- योनिः" स्यानम्?-द्न्येव च्छ्, भ ।
9 -- नास्त्येतत्पदं ठ-पएस्तकादन्यच ।
भ पत्नोनामित्याहदिः प्रतिखछापयतोव्यन्तो यम्धस्तु ठ-पुस्तकऽपाक्छः ।
द-- “प्रजायते” ताभ्यः सवां योधितोऽनुरक्ता इव खपुरुषव मुपासत
इति किवदन्तौ न विङ्ड्धाः-दति ठ।
( <व्छषर रत्रा ) ॥ पय मकागडम्,॥ । ९०
येनाद्भ शेन मिच्छतिः?-दत्यपाद्ानात्पञ्चमौर- “पुंमः'-द्ति। पुषः
अरन्तददिंता?, पुंमः अदृश्यमाना `जिचत्सन्ति' भचयितु मिच्छन्ति ।
याः इव'-दत्यनुकारः। याः पुंसः पुरो जिघत्छन्त्यश्मन्ति स्लियः,
ताः दवः । अस्माद्यज्नाङ्गानुकारात् वत्या यान्ञवर्क्यः। चद्र-
यो वितस्तु पुंसः समच्च मप्यन्तेऽश्नन्तिर; तथयेवातो उन्हुकारादित्यभि-
प्रायः ॥ ९२ ॥
°नपअयाद्मिं ग्रद्दपतिः” । अयं लोकोऽ्िः' ग्रदपतिः। गादपत्यो
हि ग्रहपतिः; श्रय म्िगडपत्यःः-दतिवचनात् ; गादेपत्यश्चायं
स्लोकः । ततख यत् “अरिं ग्रहपति यजतिः तत् (दमं लोकम्"
लोकोपलच्ितेि देगओे “प्रजाः प्रजनयतिः | ततश्च यन्ञानुकारेषा
तयेव “ताः प्रजायन्ते" ॥ ९२ ॥
“त दिडान्त'ः । इडान्तवत् “दइडान्तः । “दडान्तं' यजनान्त
मित्यभिप्राक्ते, तन् दडा पनौखंयाजेषु विधोयते । तस्याश्च पूर्वेक्र
एव विधिः ¦ ज्रयेवादेाऽन्चि च पक्त एवेति नोक्तः तस्माद्यन्तेऽव-
कल्पयेत्यादि ययैव दि टेवेस्विडावक्गृघ्ता, तया स्तौष्वपि देवेष्वि-
व्यभिप्रायः । नन द्यत्र परिघधयः'-दत्यादिस्तु इडाया चअनन्तत्ल-
ऽ्थवाद्ः । तताभिप्रायः । श्रच्ापि पन्नौयन्ञं । यथेव दडा देवयज्ञ
भवन्त्येवं दूक्रवाक-ग्युवाकाग्या मपि भवितव्य मित्यत ्राद-- “न
९-- पा० द ९. 8. २८।
२-- ““ 'कशोतिः न्तर्द्दानेनादश्रंन मिच्छलि। पसः ऋत्तद्िताः
पसख्ादृ श्यमाना ( पस दृश्यमाना €.) -इसि क|
द-- “मप्यन्ते नाञ्नन्तिः-इलतति ठ।
(4 )
धूर,० # गतपथयब्रद्यणम् ॥ (रपण रत्रा)
त्र परिधयो भवन्तोति । परिधिप्रस्तर सम्बन्धौ खक्रवाक-शंयुत्राक्तै
तद भावेऽनुपपन्ना विव्यभिप्रायः। मनु च प्रस्तरप्ररणन यजमानः
स गाङृतो देवयश्चः, चापि यच्च पन्नौ तथा सखरगाकन्तेव्या;
इतरथा तु सखर्गाल्लोकात्घान्तरितेव स्यात् ? दत्यत श्राह- “्रस्त-
रणति । प्रस्तरकरणे “दयसितं द र्यात्? “दयस्ः-ग्ब्दोऽवसान-
वश्वनः कण्वादिषु पद्यते । श्रवसन्नर मवसादं पल्याः कूर्यार् ;-
यजमाने गच्छति स्तरगे लोकं पत्नी न गता, अ्रनैवावसन्ला सा,
अधुना यातोव्येतत्कूर्याद् ; न च युक्तम् ; पतिं लु च जायेत्यसि-
प्रायः ॥ १४ ॥
“स यदि प्रस्तरस्य । ्रस्तरस्यः “खूपं' प्रतिनिधि कूर्यात्,
्रध्वयेणण ततः “यथेवाद इति। स्खेनेन मदिन्ना यजमानवत् तां
'स्वगाकरोतिः नाभिदघ्ना मानयतोत्य्यः ॥ ९५॥
“ख यदि” । प्रसन्ना ॥ ९६ ॥
“याग्मोदाह? । स प्रस्तरद्छपवचनाः( खूक्रवाको मा प्रापदि-
व्याद-- “श्रयाञ्नौद्ाडेति । यावदुक्तं मेव भवति; मरेषसामर्थ्यात् ;।
म सूक्रवाक माह ॥ २७ ॥
श्या सवदस्व । प्रसन्ना ॥ १८॥
“श्रय जुष्ट च स्वं च । “सम्प्रमरक्ातौोतिर। शोत तस्ख
९-- ग. पा. २. १. २७ (२8४.) ।
२-- “अवसानः-इलति 2 ।
३-- तच मन्लः--वा० सं० २.२०. १ ।
( €व्छन रत्रा) ॥ पयम कारम् ॥ ` , द६२९.९.
माच्युम्; न तु चरूवत्९ दणस्या ऋनिकरष्ार्थलम् । किं कार-
णम् ? “द् एवः दण मध्वयुः श्राह्तिं करोति" । "यत् तत्
श्नक्रि' श्रयं जुदा भित्यादि। किमयंञ्च जुहू सम्म्रग्टक्ञाति,
कयं नाम? शश्राडतिग्देलाः दद् माज्यं (दवलोकं गच्छादितिः॥९८॥
“ख वा श्रग्नये° । “श्रश्नोतमः' भोक्तुतमः९। “श्रनमोवम्ः ज्रमौोवा
व्याधिः, स यस्य कार्यतया नास्ति, तद्नमौवम् । “श्रात्मनिः अग्नौ;
दचिण्ण्भिदोमादिशाखान्तरात् ॥ ₹२०॥
“च्रय वेद'२ । विखंसन सुपन्यस्त मेव, ्रयवादस्त॒ “यद्धि युक
न विसुच्यते प्र॒ तद्द्यते-दइति" गम्पमान एवेति नोक्रः। पल्यास्त॒
कटैत्वेऽर्यवा दं वच्छति- “शय यत् पन्नो विसखभ्.सयतिःः-दति५,
अधुना विखंषनप्रसङ्गादुत्प्तिविनियोगौ बेदस्याड । तचोत्पन्ति-
स्तावद् “योषा वै बेदिरिति। विनियोगः-- “श्रय यत्" “एनेन
वेदेन यच्च" किञ्चित् "उपालभते" उपग्टह्ाति, ग्टदोत मपि सत्
'उपचर्याय' उपकाराय सुग्रहोतत्वात् यर् गरह्ाति; यत्
मिथुनं क्रियते; उपयाद्यस्य च वेदस्य बेत्युपयद्ृणे विनियोगः ।
स च एकद्धग्ये इत्येतन्मिथुनवचनादेव गम्यते; नेकद्धव्ये हि कर्मणि
९- नास््येतत्पदं ठ-एस्तकाद न्ध ।
र-- मश्ोधरुक्लतं भाग्ये उष्टव्यम् (वा० सं २.२०. १.) ।
इ-- “पलरी वेदं पसुखति वेदोऽसोति?-स्ति काण्खौ० खद्, ७.९।
मन्लस्तु वा० सं २.२२. २ ।
४-- उपरिदादु (ई. ॐ. ४. <=.) गदव्यम् ।
५-- अनुपद मेव रर कण्डिकायाम् ।
&१२ ॥ भ्रतपदयन्राद्ध गम् ५ (रप्र इन्रा०)
( श्रनाटृत्तौ९ ) तेषां यस्यो क्रान्योन्य मिव मिथुनं शिद्धम् । तद्भपि
सज्ये कमणि संखलवदहोमादौ बेदेनोपग्रदणम्, न सर्वंचत्येतच्च्छा-
खान्तरात् ॥ २९ ॥
“श्रय यत् पन्नो । प्रसन्ना ॥ २२॥
“सा विखंसयति? । "यदि यजुषा कन्त मिच्छंदिति । यदि
शब्दात् पाचिक वेदस्य यजुषा करण मिति गम्यते । श्रय यजुषा
करणएविकोषानुपपनेतिसामर्थ्यात् पतिः रर्यादिति। तच्च करण
मासाद्याज्यनिर्वापकाले वचिकोषंति । कः पुनः कुर्याद् ? यजमानः;
श्राखान्तरात्, “मद्य ग्डयाः-दइ तिःमन्त लिक्गाच- ॥ ₹२२॥
“त मा वदेः"? “राड, अचाभिविघौ , संस्तयते वेदिं व्याप्येति ।
“योषा वें वेदिदेषा वेदः'-दइतिगेषात् । वेदिं सम्तणाति* । समा-
ख्यानादष्वयैः ; दौ ठु विग्रेषवचनाद्भोता संस्तणाति ॥ २४ ॥
“श्रय समिष्टयजुः<” । प्रसन्नाञ्चतंस्ः ॥ २५॥ २६॥ ₹२७॥ २८॥
“श्रय बदिः" । चयं वे लोको वरि ददि खडि ठद्धोः'
~ -- ~ ~ --- -- ~ -- ~ --~-~~~ ~~ ~ ~~~ ------~-~ ~~ -~ ~ --===-=-- ---*----~--~- -¬
१-- नेतत् पदं ठ-एस्तकादन्यच ।
-- वा> स० २.२०. ९ मन्लपाटो चद्वयः।
द-- “इति वचनदागौर्यागः?-दति क्, गक ।
४- “स्तगाव्यावेद्ः'-डति कान खौ ख" २. ७. ३।
५-- श्राश्डायने तूत्तरेणा गाद्॑पत्य मा बद्दिंषस्तोर्त्वेति (९. २५.१४. ) |
दइ-- का० ० सू द्. <=. ४; तचरं मन्लः-- वा० सं र. २९. ९।
समिद्धयजुरिति कमणः सञ्ज्ञा । वातश्ाच देवता; “खाद्धा
वाते धाः?इलि (वा सं २. २९. ९.) मन्लरलिङ्ात् ।
काण श्ौ० ख २,८. ५। मन्लस्तु वान्सं २. रर. ९।
(<अ रत्रा) परथमकागटम् &९.द्
पर्िृद्धो ष्यं लोकः । ततः कियदेतदहददिःशन्दवाच्यता च श्रोषधि-
वाच्यता च? बहदिःशब्दवाच्यांगेन तद् "नदिरथं लोकः तस्वापि
ब ददिः शब्द्कलत्वात्, च्रोषधिलांगन तत्सर्वाः “श्रोषधयः' । ततश्च यद्
वहिः" श्रधियन्नं “जृदोतिः, तत् "एतन्नोकेः च्रोषधौः बरदिंष
श्रो षध्यात्ममकत्वात् 'दधाति'; तचेदं तयेव इश्यते ॥ २८ ॥
तावा श्रतिरिक्रां'। बडिराङ्तिं यज्ञात् श्रतिरिक्रांजदहोतिः।
कथम् ? “समिष्टयज्वान्तो यज्ञस्य" ; तद्धि देवताविसजेना्
मित्यभिप्रायःः । ततश्च या (ऊद्धं ममिषटयजषः' सातिरिक्ता, दघ्तासु
गतासु च देवतासु । "यदा हिः । .दि'-शब्दः "च'-ग्रन्द्टायं; यदा च
समिष्टयजुजेहोति', “ज्रयः अनन्तरम् “एताग्यः ओषधिभ्यः।
“ताद्य चतुर्यौ- ओषधयो ऽस्सि्लोके कथं नाम भविव्यन्तोत्येव
मयं “जुदोति" ॥ २० ॥
“ख जुहोति" । भरसन्ला ॥ ₹२२॥
य प्रणोताः४'५। च्रध्वयुरु्तरपार््ाट् दचिणपश्चं वेदेः
९-- व्परिढ्टो' दति ठ।
र२-- समिद्धयजुहमिनंव यद्समा भिः । अत सतत् प्रतिपत्तिकमत्युच्यते ।
अयेद्ोपर्दटादाडडलिपरिगयानानुसारतः सामिदेनौसहूया चव्यं
खतम्-- “ताः पञश्चदश्च सामिघेन्यः। दावाघासे मच्च प्रयाजा
ड्डा चयोऽनुय {जाः खक्तवाकखख प्योवांकख तास्त्रयोदशाङतयो
ऽय यदेवादः पल्मीसयाजेष सम्मञरल्ाति सुमिद्यजुशख ताः पश्च
दश्चाद्धतयः"-इत्यादि ९९. २. €. ५, ६ ।
द्-- पा० २. द. २३ ख ९ वा०।
8-- अच मन्लः-- वा० सं २.२२. ९।
५-- प्रगोताः = खापः । (२२. ५. २. ७. ) प्रणोतप्रयणयनं वच्यति ।
२.४ " ॥ ष्रातपथत्राद्यगम् ॥ ( प्रर इत्रा*)
( ्राहवनौयं प्रद्चिणतो९) गत्वा सखदेगेऽवख्िता एव ्रणनैतुः'
निनयतिः नौचेनेयति, न्मौ पर्यस्यतनेत्यथेः । “युद्केवा इति
निनयनाय॑वादः । ““द्चिणएत इत्येतस्य तु “तया द्युदग् भवतो-
त्ययेवादं वच्यति । “पराडः अनादन्तौ “यज्ञो यजमानं प्र्वि-
णणेयात्ः “-च्िि दिंखायाम्२” हददिस्यात् । (तथाः नौयमानासु म्रणौो-
तासु (न प्रचिष्णतिः न हिनस्ति ॥ २२ ॥
“स॒ निनयति" । “^“तत्युष्टि सुत्तमा मिति। पुष्टतुरापः,
ताखु निरस्यमानाख् मा श्चत् पुषटोन्निरासस्तन पुष्टिं निराह-
“उत्तमा मिति । श्राध्व्यवस्यान्ते दत्य्थैः । श्राध्वर्यवे शिष्टम्, तच
रच्ोनिराखप्रघानयागादि; ततश निनयन मेवाध्नयायंच्ञो उक्त
मित्यभिप्रायः५ । “ख येनैव प्रण्यतोति । ““कस्त्वेत्येताभिर निरुक्रा-
भिर्व्यादतिभिरित्य भिप्रायः । ““च्रय फलो करण्णन् कपालेनाघोऽघःः ।
फलो क्रियन्ते तण्ड्ला एभिरिति फलो कर णः अङ्गै भवन्ति तण्डुल-
निष्यत्तौ । ““च्रग्दततद्धावे<"?, “करभ्बस्तियोगे सम्यद्यकत्तरि चिः? ।
"फलो करष्णान्' तण्डलादौन् “डपास्यतिः उत्च्िपति उत्करे ।
"कपाल्ेनः मध्यमेन प्रयमं नातिक्रामेदिति शश्रघोऽघःः श्रघस्तात्
९- ट-पएस्तके त्वेव पाठोऽधिकः ।
2 इव उत्तरस्छिन्नेव तब्राद्धययो (९ क०)।
इद-- स्वा० पनरष घा०।
४-- का० खखो० खू° २५. ७. २७ । मन्लस्तु वा० सं २.२. ९।
५-- सन्त्यचापाक्यकल्पाः पाठमेदाः ।
ई पा ५. ४.५० दख्० २ वा०।
5 --- पान्द्ू० ध. ४.५०)
।
( < रत्रा) प्रथमकाग्डम् २१५
नप्तिदूरे । “कनष्णाजिनम्?-दूति, श्रघधोऽघ इत्येतद्योगनिमिन्ता
दितौया ; रृष्णा जिनस्याघस्तात्, स्मौप इत्यर्थः ॥ दर ॥
'्देवाख वे” प्रसन्ना ॥ २४॥
“ततो देवाः । “सवे यज्ञं" ₹ वियेज्ञाख्यम्, 'संज्यः समाक्ति-
पूवं संदत्यरे । ““श्रयेति । “शयः आ्ननन्तरम् । .भागसेयंः भाग एव
भागधेयम् ; स््ा्थिको घेयः । ^तेनः भागघेयेन पापिष्ठेन “एनान्
असुरान् “निरभजन्” निभक्तवन्तः, बदियंज्ञात् कतवन्तः । केनः
कस्मात् ? श्राद- “श्रस््ला, पशोः” । स्कन्दस्य श्रखादेशः५ ।
अख्ा" लो दितेन "पशोः" 'निरभजन्' । -फलौकर णेः" पाण्ड़रभागेः
“हवियंन्ञात्” निभेजन्तोऽग्दवन्। ˆएष सुनि्भ॑क्रः' "भा गिनं' स्वल्पभाग-
नापि क्रम्, -श्रभागंः भाग मद्वा यं “नि्भंजन्ति"<) "सः भागो
प्रथमम् “ग्ंसते" एव, (उत' श्रपि श्रबलो हि बस्लवतां वशे भवति ।
'लन्घछाः च्रासाद्यं श्रा ब्रूते कत ित्कालपर्यायात् “कि लं “माः
मां -बभक्थः, मनसिरकि मद्यं त्या दत्त मित्ययंः। श्यं मागम्ः
“एभ्यः रच्वोभ्यः “देवाः” “्कन्ययन्” कल्पितवन्तः, समोपे प्रचि-
पति, श्र्मिदहोने “श्रन्धे तमसि श्रवेश्रयत्तिः, (तयाः "पशोः श्रद्टकूः
१- पा र.२- रे दधर् वा० र्व्यम् ॥
२-- का० श्रौ ख~ ३. ८. ७ । मन्लस्तु वा० सं २. यद्. २।
इद-- “ततो देवाः” । "सवेयन्' इ विर्य्ताख्यं संततं छत्वा?-इति ठ
8-- ““भागरूपनामभ्यो धेयः"-इति पा० ई. 8. इद् दख०्सवा०।
५--- पाण ख ई. २. ६द।
६-- ^ “च्छमागं? भा ग्नं कन मंजन्तिः ??-द्ति ठ ।
के
६९१ ४ ॥ एतपयब्राद्धयणम् ॥ ( शप्र रेत्रा° )
श्रपि। “तस्मादिति। तेदनोकरणाभावेन रच्तोभागः। तेदन््ी-
करणेन लोहितं सिद्धम् ॥ २५ ॥ ३२ [<. २. ]॥
ओ्रोमतोऽवन्तिनाथस्य विक्रमा दित्यश्डपतेः ।
धर्माध्यच्लो दरिसखामो व्याख्यच्छतपयञ्चुतिम् ॥
दत्याचायेहरि स्वामिनः कतौ एतपयभाय्ये दवियंज्ञेषु
नवमाध्यायस्य दितौयं नाद्यणम् ॥
१--'तेदनौ (तमनो ^. (.) नोह्ितम्”-ईइति 2 । तदनौशन्दोऽच पुनः
श्रोष्यति १३. ५. ३. ८; अन्यचान्यच च, तथयाद्धि वा सं २५. र, थय
सं° २०. ९३९. २९१; ता० ब्रा २९१. 8, साङा. गट. ६-१२. १२. तेमन
तु निषानम्"-इत्यमरः २. €. 88 ।
२- अच पद्धतिः । द्धोता वेद् मादाय, ध्वज खवद्चादाय, अमौ-
दाज्यस्ालौ मादाय, आाम्नौघ्नप्रयमाः पनौसंयाजान् कच्तः गाद्धेपत्यं पति
गच्छन्ति । तच्राध्व्ुर्गदंपत्यदच्तिगास्मौ अन्तरेगा गत्वा पत्या च्चये गादपत्यस्य
दच्ियत ईश्रानाभिमुखः, गाद्पत्यस्य पश्द्धोता ऊ्धजानुः, तदुत्तरतो-
न्मौ द्च्तिणाभिसुख इन्धेवं सर्वे उपविशन्ति । ततोऽध्वर्यु वदं गररद्धत्वा क्रमेण
“सो मायानुनूद्धि", ल्वद्रेऽनुन् दि", “दे वानाम्पलोभ्यो ऽनुनू द्धिः, “्न्मये उटष्ट-
पतयेऽनुत्रुडि '-द्गयुत्का जुङा चतुग्रहपेत माज्यं ग्टहौत्वा, खाश्चाव्य, कमेण
"सोमं यजः-इत्धयादिक म्ह तथा दं सोमाय?-द्रत्यादित्यागख्।
ततः सर्वेषा सिडाभागमच्तगाम्, माजंनम्, टणप्रदर्णम्. अत्मोपस्प्रश्टनम्,
पस्मीदष्वयेाः संवादः, संखवद्धोमः, गारदैपन्यं परोव्योत्तरद्ोमद्यम्, पन्या
(ल्य ° शत्रा" ) ॥ पंयमकार्डम् ॥ १.७
सटस्थिते यन्न । दशिणतः परौत्य पुगौपा चं निन-
यति त॒या यृदग् भवति तस्मादक्िणतः परत्य पुशौ पाच
निनयति देवलोके सेऽप्यसदिति वै यजते यो युजते सो
ऽस्यषु यन्नो देवस्नोक मेवाभिप्रति तदन दशिणायां
ददाति संति दुशिणा मन्वार्भ्य यजमानः ॥ ९1
२९ ऽरुषु टेवयानो वा पिद्याशो वा प॒न्थाः। त॒दु-
भयतोऽभिश्िखे समोषन्त्यो तिष्ठतः प्रति त॒ मोषतो यः
प्रत्युष्योऽत्यु त॒ स्टजतें यो ऽतिस्टुज्यः शान्तिर्ापस्तुदेत
सेवेतत्पन्धानःः शमयति ॥ २ ॥
` पूणं लिनयति। सवं वे पूणः सूर्वेशेवेन मेत्-
चछमयति सुन्तत॒मव्यवच्छिन्नं निनयति स॒न्ततेनेवेन
मेतदु व्यवच्छिन्न शमयति ॥ ३ ॥
य॒देव॒ पुशेपाचं .निनुयति। यद्धे यज्ञ॒स्य मिथ्या
वेद योज्यो विंमुश्चनम्, शतुर्देदयोक्रपरिधिच्चनम्, गादपत्यस्योत्तरत च्छारभ्य
वेदेः पूर्वान्त यावत् वेदद्टगापरिस्तरगष्वेति पनोसंयाजसङ्कः पः ।
ततोऽध्व्य्ँपव माज्यं विलाप्य, बह्दिवः सकाशात् कुश्सुष्टिं स्ये पायौ
उ्र्ोत्वा, ऊज स्ति्छन्, सततं घ्रुवयेव समिशटयजुं कोति । ततो दभमुरे-
र्नुप्ररगाम्, बद्दिंहामखख | ततो वेदिमध्ये उदद्सुख उपविष्टः प्रणेता
निनयति । ततः फलौकरणानन्तरः ख्थापितान् कयान् प्रयमकपाले निघ्ाय,
सव्येनोत्कर स्यो पि छष्णा जिनं धारयन्, छष्णजिनस्याधस्तादुत्करे कपाल्ेनेव
कगान् प्रास्यति, तत उदकोपस्यशन्डति समिदटयजुःसङ्क पः ।
78
हश , ॥ प्ूतपयब्राद्धाणम् ॥ (ऽप्र° छन्ना)
कियते व्यस्य तददन्ति प्षण्ठन्ति* । शान्तिरापस्त दद्धिः
शान्त्या शमयति तदद्भिः सन्दधाति ॥ ४ ॥ |
पूणं निनयति । सुर्वे वे पुशः स्वेणेवैतत्स॒न्दधाति
सन्तत स॒व्यवच्छिन्ं निनयति सन्ततेनेवेतदव्यवच्छिन्नेन
सन्दधाति ॥५॥
तदञ्जलिना प्रतिखह्लाति। सं वच॑सा पयसा सन्त-
नूभिरगन्महि मनसा स शविनि त्वष्टा सुदचो विदधातु
रायोऽनुमाष्टं तनो यदिलिष्ट सिति यदिदढ तत्सुन्द-
धाति ॥ ई ॥
पथ सख सुपस्थशते । दय तद्यस्मान्मख सुपस्पृशते
ऽतं वा ऽपो ऽग्डुतेनेवेतत्सुैस्प्शत ऽरण्तद् चवे-
तत्कम्मौत्मुन् कुरुते तस्मान्मुख सुपस्छश्ते ॥ ऽ ॥
य विष्णक्रमान् कमते । देवान्वा ऽरुष॒ प्राति
यो युजत ऽरुतेन यज्ञेनःऽभ्भिरिव त्वद्यजुभिरिव त्वद्ाह-
तिभिरिव त्वत्र देवान् प्रौत्वा तेषपित्वौ भवति 4
तेष्ठपित्वै भूत्वा तानेवाभिप्रकामति ॥ ८ ॥
य॒देव॒ व्विष्णुकमान् कुमते । यन्नो तै विष्णः सु
देवेभ्य इमां विक्रान्तं विचक्रमे यैषा मियं विकान्ति-
-च्त॒गर्व न्तिः- इलि च|
(€च्य० रत्रा?) ॥ प्रथमकाग्डम् ॥ ह ६९९
रिद मेव प्रथमेन पदेन पस्याराथेदु मन्त्रिक्षं दितौ-
येन दिव सुत्तमेनैताम्बेवे ष ऽर्तस्मे विष्णय्ञो विक्रान्ति
विक्रमते तस्मादिष्णकसान् कमते तदा ऽद्रत॒ शव॒
पराचौनं भूयिष्ठा ऽव कमन्ते ॥ ९ ॥
त॒दु त॒त्पृथिव्यां विष्णाव्येकस्त । गायचेण छन्दसा
ततो निभक्तो योऽस्मान् देशि यं च वयं दिष्मोऽन्त-
रिषे विष्णव्यकरस्त चेष्टभेन छन्दसा त॒तो निभक्तो
योऽस्मान् इष्टि य॒च्च वयं दिष्छो दिवि विष्णाव्यक्स्त
जागतेन छन्दसा ततो निभक्तो योऽस्मान् इष्टि यञ्च
वयं दिष्म ऽडइत्येव मिसांल्लोकान््समारुद्याथेषा ग॒ति-
रेषा प्रतिष्ठा यु ऽखुष त॒पति तस्य ये र ्मयस्ते सुकरूतो-
ऽथ यत्पर भाः प्रजापतिवां स॒ स्वगो वा लोकस्तटेव्
मिमांल्लोकान्त्समार् द्यायेतां गति मेतां प्रतिष्ठां गच्छति
परस्तात् त्वेवार्वाड, कमेत य॒ ऽइतोऽनु शासनं चिकौरषेट्
दयं तद्यस्मात्परस्तादवाडः कमेत* ॥ १० ॥
अपसरणतो इ वा ऽये देवा ज॒यन्तोऽजयन् । दिव
मेवायेऽथेद् मन्तरिष्ष मथेतोऽनपसरणात्सपनाननुदन्त
तथी ऽण्वेषु रशुतदपसरण्तु ऽण्वापे जयन् जयति! द्वि
* ^क्मते?-द्रति च।
1 ° ज्यं जयति ›-द्रल्ि क, ˆ ज॒यञ्जयति ˆ-द्ति ष
९२० “ ॥ प्तप यत्राद्यणम् ॥ (श्प शत्रा)
मेवायेऽथेदु मन्तरिक्ष म॒थेतोऽनपसर णात्सपनान्नुदरत
इदयं वं परथिवी प्रतिष्ठा तदस्या सेवेतन्प्रतिष्ठायां प्रति-
तिति ॥ १९१९॥
त॒दु तदिवि व्विष्याव्यकररस्त । जागतेन छन्दसा त॒लो
निभक्तो योऽस्मान् दष्टि य॒श्च त्रयं दिष्मोऽन्तरिक्षे विष्ण
व्येकरश्स्त चेषटभेन छन्दसा ततो निभक्तो योऽस्मान् देषि
य॒श्च वरय दिष्यः परथिव्धां विष्णव्येकश्स्त गायचश
छन्दसा ततो निभक्तौ योऽस्मान् दि य॒श्च वय
दिष्मोऽस्मादन्नादस्य प्रतिष्ठाया ऽइत्यस्था* होद£ सुवं
मन्नाद्यं प्रतिशितं तस्मादादास्मादुनादस्ये प्रतिष्ठाया
ऽइति ॥ १२॥
छथ प्राङः प्रप्ते । प्राचौ हि देवानां दिक् तस्मात्
प्राडः प्र्षते ॥ १९३ ॥ र
स॒ पेते! ्चगन्सन स्वरिति देवा वै स्वरगन्म
देवासित्येवेत॒दाह सं ज्योतिषाभ्रूमेति सं देवेरभ्रमे-
त्येवेतदाङ ॥ ९४ ॥
य खय मुदौषूते । सैषा गतिरेषा प्रतिष्टा तदेतां
गति मेतां प्रतिष्टां गच्छति तस्मात् सय मुदौ-
छते ॥ ९५ ॥
स ऽउदौश्ते। स्वयम्भुरसि श्रो र्सिरित्येष व
(रच्छ हैत्रा° ) ॥ परयमकाण्डम् । ९२१
श्रेष्ठो रश्मियत्सयस्तस्मादाद स्वयम्भरसि श्रु्ठो रश्मि-
रिति व्रचीदा ऽश्रसि व्वद्वा मे देदीति त्वेवाहं बवौ-
मोति इ स्माद यान्नवल्क्यस्तद्येव ब्ाद्यमणनैष्टव्यं य॒द्
ब्रह्मवचसौ स्यादित्यतो इ स्माहोपोदितेयु ऽरुष वाव
मद्यं गा दास्यतिगोदा गा मे देषौव्येवं यं कामं
काम॒यते सोऽस्मे कामः सग्डाते ॥ १६ ॥
अरथावत्तते। द यस्थादटत मन्वुवत्त ऽइति तदेतां गुति
मेतां प्रतिष्ठां गत्वेतस्यैवादत मन्वावत्तते* ॥ १७ ॥
अथ गादपत्य मपतिष्ठते। दय तद्युस्माद्वाहपत्य सुप
तिष्ठते शहा वे गादपत्यो ण्डा व् प्रतिष्ठा तद् ख
वैतत्प्रतिष्ठायां प्रतितिष्ठति युवहेवास्येह॒ मानुष
मायुस्तस्मा ऽरुवैतदुपतिष्ठते तस्माह्ादपत्य मुप-
तिष्ठते ॥ १८ `
स ऽउपतिष्ठते । अग्रे खृडपते सुखहपतिल्वयामरेऽद
यहपतिना भूयास सुखदपतिरूवं मुयाभ्र छदपतिना
भूया ऽइति ना तिरोहित भिवास्यस्थूरि णो गााह-
पत्यानि सन्त्वत्यनार्तानि नौ गारपत्यानि सन्त्ित्धवे-
तदाद शतः हिमा इति शत वर्षाणि जोव्यास
+ भमन्वु द्भकौति”- इति घ
९२य् ` ॥ प्रश्तपथन्र द्यम् ॥ (शप्र शत्रा?)
सिव्येवैतदाद तद्ुष्येत॒ट् ब्रवन््नाद्रियेलापि दि भूयादसि
्तादर्षेभ्यः पुरूषो जौवति त॒स्मादुष्येतद् ब्ुवन्तुाद्वि-
येत ॥ १८ ॥
अथावत्तते। ख यस्या दत मन्वावत्त ऽइति तदेतां गति
मेतां प्रतिष्ठां गत्वेतस्येवा इत मन्वुावत्तेते* ॥ २० ॥
खथ पुचस्य नाम रखुल्लञाति । इदु मेऽय॒' वौयं पुचो-
ऽनुस॒न्तनवदिति य॒दि पुचोन स्यादुप्यात्मन खव नाम
खल्लौ यात् ॥ २९१॥
अथादवनौय मुपतिष्ठते। पराद्धे य॒ज्ञोऽनुस॒न्ति-
छाता ऽइति त्रूष्णौ समुपतिष्ठते! ॥ २२ ॥
थ व्रतं च्विसटजते । इद् महं य॒ रवास्मि सोऽस्मौत्य-
मानुष इव वा ऽरुत॒दट् भवति य॒द् त्रत मुपेतिन दि
त॒दवकुल्यते युद ब्रयादिद् मई सृत्याद्न्टत मुपेसौति
तदु खुललु पुनमांनुषौ भवति त॒स्मादिद मदं य॒ रवास्मि
सोऽस्मोत्येवं व्रतं व्रिरूटजेत ॥ २३ ॥ ४ ॥
॥ इति सप्तमप्रपाठके चतुथं बाद्यणम् [ €. ३. | ॥
“संस्थिते यन्न" । याजमानकर्मा भिघएयि ब्राद्यण मेतत् ।
'दलिणएतः परोत्यः श्रष्वयुः "निनयति" । “डि यतः, तयाः छते
"उदक् भवतिः. परौव्येश्यक्र द चिणणाद्ा गत्वा निनयनायोद् गागमनं
# °मन्वावत्तेते"-इतिक, घ । +“ † मुपतिदते”- च्म
(<घ° इत्रा° ) ॥ प्रयमकाण्म् ॥ ०) रर्
भवति । उदपाचनिनयनस्यानुवादो न स्वतो बिधिः कुतः? “श्रय
विष्णक्रमान् क्रमते-दति? परतः शश्रय'-णब्देनानन्तयं वचनं संयुज्य
पदार्थान्तराण्णां विधानात् । तया द्य॒द्गित्ययं दचिणतः परोत्ये-
त्ययेवादोऽयम् । पूणनिनयने “देवलोके मेऽप्यादि । अयं यज्ञः
“सत् ' भवतु । एव मयं यजमानो "यजतेः ; “यो यजते, स यज्ञोऽस्य
(यजमानस्य) देवलोक मेवाभित्रैतिः। मां संस्तवानस्मे, चरतो मया
परत्यपकरणणैय मित्यभिप्रायः। तदनूचौः'। दच्तेः खम्डद्यथंस्यः
'दचिण्णाः रूपम् । यन्ञसम्टद्यथं यज्ञ॒ मनु विला दचि्ेति ।
दकि मन्वारभ्य'। सा डि परिक्रयाया ; चछटविडनिष्यादिता
परिक्रौौयते, ययान्यचापि ` परिक्रयसम्बद्धः परिक्रता, एव
मचापि॥ ९ ॥२
“स॒ एष देवयानः? । श्रात्मयाजिनस्तस्य कूणपादिमोचप्राभनः
९-- इद्ेवोपर्द्टिददमकण्डिका दद्टव्या (द१८्ट०९द पं०)।
र२-- म्ना अ द्< धा०।
इ-- ठ-पुस्तके त्विद मेव शरिसखामिकछतं भाष्य नमिदान्यया दृश्यते ।
तद्यथा-- “संस्थिते समाप्ते ये पुगोपाच्ासादितं जलं निनयति;
चर्यां दष्वर्यु्यजमानाञ्नलौ। यजमानोऽपि तदन्नलिना पतिग्टद्ा-
तौति वच्यति । यो दशपूणेमासात्मना यजते, मम यज्तोऽयं देव-
लोकेऽपि च्सैत् । लेट लिख्य, स्यादित्यर्थः । खव यच्लोऽस्य देव-
ह्वीक मेव ्ाभिसुख्येन र्ति । तस्मादन्वगश्चन श्रौ व्युन्मन्वाषएय-
यां 6 दकाति, सा देवलोकमेति। ततो दच्िणां
भ्य
क्रू्पाम यजमानो देवलोक मेव्येव ॥ २ ।-दति।
६२9 , .॥, प्रतपयन्रा्यरम् ॥ ( ऽप 9््रा° })
देवया जिनः पिदस्लो कः पन्थाः । एवञ्च केवखलक्भिंणः पुनररत्ति-
दिता ; यतस््चाय मेव “श्रन्वावन्तते"-दत्थपसंहारः\ , “पि हि
न षेवै चः श्रुतम्- चे तौ अष्टण्वं पिद्धण्ण मिव्युपक्रम्य, ज्ञाम-
सञुचितकर्मिणः पुनराटृत्तिदं शरिता- “ते य एव मेतदिदुः-द्त्या-
दिनाः । वा?-शब्दो व्यवस्थितः) (तदुभयतः' “श्र्निशिखेः अ्चिज्वाले
“श्रो षन्यो' भस्मणात् कु्वन््यौ “खन्तिष्ठतः' । द रनात् सुक्रिरित्यथैः ।
सानमडकारिकमंकारो यजमानः ्रतिख्ज्यःः। श्ञानिनखोष्ण
पन्थानच्च उनष्णश्नमनसमर्याभिर द्धिः शमयति शाम्तिसाघधनं (शान्तिः,
च्ानसमु खित कम्॑फलमलच्तालकं भवतौति सम्मतम् । केवलस्य स्खगांदि -
फलं तु कार्य्यारम्भादौपचारिक मिलिः( मां कोकिखग्ेणोव गच्छ -
न्तगैेति यतस्तेऽतः कि [?२) यदि फलभोगाय देवलोकं यजमानो.
याति, स देतव एव। स एष देवफलभोगाथे दोवानेति; देवो
ग्ला देवानष्येतौ तिकवचनात् । पिद केवलात्कम्मेणः। (तदुभयतः'
तच उभयतः, उभयोरपि मागेयोः “श्रग्निगिखे" ख्यर् श्रयः “रोषतः!
दटडतः । योऽकूतकङ्त्यः, त॒ मोषः; वम्ह छतनियतकर्मा, त
मतिष्धजतः । परन्त्वनेन परूणसेकेन शान्ते जाते यः" भ्रत्युव्यः”, “ष
दादे” प्रतिदडनाद्दैः, (तः ्रत्योषतः' प्रतिदडहतः । यथा दशित-
यन्नादाबेष एवाभ्निसयोगो निमित्त मिति, णवं तदपि ते प्रदौप्त
ददतः । “श्रतिद्टजेतेः श्रतिषखजेमं विसजंनम् ॥ ९२ ॥
९-- दृद्ेव विंश्कण्डिकान्ते बरन्यम् (दू ट ५ पनयभायोदः
र-- इ देवान््यकार्डेऽप्र° रना ०--रप्क० (९०. ~<.) ।
4 ^ =
द-- रख्ष च पाटो न-ज-पुस्तकयोः ।* ४ भ्वा० पठ प्म ्प्रा० |
(<न रत्रा) ॥ पथमकागढम् ॥ |+ 8
“पूणे, । पां पूणम् ; शशान्तिरापः-दइतिवचनात्\ । उदकस्छ
एव लावदाधिदं विक निनयनस्य प्रयोजनम् ॥ रे ॥
अधियश्ञं दगेयन्नाद--“"यद्ेवेति । "यदे भिश्या क्रियते यशस्यः
अकरण मन्ययाकरणञ्च, "तद विदन्ति व्ययं कू्वंन्ति यन्नो-
यापः, “चणए्वन्ति" “चण हिखायाम्''२; दिंखन्ति, दुःखायन्तो-
व्यथः ॥ ४॥ ॥ ५ ॥र
१-- इदेव एरस्तात् (षृ१९७ एट° = पं) चद्टव्यम् |
₹-- कान ्नौ० ख इ. ८. ८। ३-- त° उ इधा०।
इ-- ठ-पुरतके तु दितौयादिचतुःकण्डिकानां भाव्याख्वम्--
°"देवल्ोकपाप्तौ धसङ्गात् मार्गान्तरं श्वतिरेवादइ-- “स रषः"? ।
स यन्नो देवयानः देवैः प्रापखौैयः, पिद्टमिः प्ापणौोयः मिदटयायः.
देवयानोऽसिद्धोचिगा मध्वा खमंगमनाय; पिदटयाणोऽन्यमनुष्यागा
मध्वा | तदुमयतः चछसेराद्कवनौयादेः देवयानपिव्टयाणौ शिखे
ऊष्येज्चाले व्यो षन््यदैक स न्तिदतः । पां शान्तिखरूपत्वात् तञ्निनयनेन
प्रान्तो भवति देवपन्थाः॥२र२॥
भृशे । च्पर्थाच्जजेन निगयनघर्माच पुगोम् । सन्तत मव्यवच्छन्नम्
धनवखणिडितेन धासाजिनयनेन ॥ इ ॥
शशिदेव । यक्षस्य यत्किधिन्मिश्या प्रमादादिना क्रियते। व्यस्य
तदिति । ष्छस्य यजमानस्य तन्मि्याक्लतं विद्ध न्ति विनश्यति, यत्त॒
| भवति; च्तग्वन्ति हिनस्ति, तत् भि्याट्न दुःखायतोत्ययः॥
न्न ४ ॥ ~ ववे
सिथ्य सन्दधाति सन्धितं करोति । सन्तत
सन्धानं भवतौति ्येषः॥५॥ ??-दइति।
तम् । तेन य
षद् , , .॥ .्तपथत्राच्छणम् ॥ (श्प्र शत्रा)
श
“तट श्जखिना?०२ । यद्यपि “श्रसुमाष् तशो यदिलिष्टम्””--
दतिखिक्खमत्ः सुखोपस्यगेनाङ्गता मन्लस्य प्रतिभाति, तथापि
वाक्यात्मलियदणाक्ता। तयाहि ““यदिदढर तव्छन्दचा तिः-दतियद-
णार्यवाद् एव परतो दृश्यते, श्रयवादान्तराभावात् ; अयश्यन्देन च
सुखो पस्यग्ेनस्य व्यवधानादयंवादान्तरभ*द शेनाच्च । लिक्च्ाविंरद्ध
मेव; सुखवद्धस्तयोरपि शरौरेकदे त्वात् । "यदिदृढ मिति।
यजमानस्य एव यन्नो वन्तेते ; तचेव स्थितस्य "यदिदं तत्छ-
न्दधातिः-दत्यमिप्रायः । कण्वानान्तु “तदनच्नञलिना प्रतिग्रहाति,
तच जपति सवचैसेति? । ग्रह्धतः यश्ञवौये मच च जयप्यमानः
प्रतिग्डणणाय स्यशेनेऽपि प्रकाश्यिष्यति। कः पुनः प्रतिग्रश्लाति ?
यजमानः; अध्वर्यो निनयने व्याएतत्वात्, अन्यः कोऽपौति सिद्धे
आग्नौ लिङ्गत्वाच्छग्तस्य यजमान एव । तथाच यज्ञस्य “यद् विष्टं
तत्छन्द धातौ ति (डपपत्या, श्रत॒ उन्नरच° च “एतद् चेवेतत् कमं
कुरुते"-दतिमन्ल्वाक्यग्रेषेरेव च सवं मेवातः परं याजमान
मित्यवसौयत- ॥ ई ॥
"----------~---- -
१-- कार ० ख= इ. ८. € । तन्मन््रस्तु वा० सं ° २. २४. १ ।
र-- वा स २. २४. ९ दद्ध्व्यः।
इ-- "यदृ द्रति कछ, भ । स
४-- "उपश्यब्देन'-इति ठ (उन्तरकणिडिकारम्भे) ।
४-- चव्यवधधानायेवादान्तर”-इति ठ। ए
द-- र न=चेसेति मन्लस्ततु वा° सं र. १३९
ॐ-- ॐ क° द्धव्या | शः
<-- उपयपन्येत्यादियन्थः ठद-परूतके नटि ` वि
~¬ ~ =-=
0:
॥नयनायोदःः
( श्च्य० दत्रा०) ॥ धरथमकाण्डकु )। & +)
, “अथ सुखम्”९। “एतदु चेवेतत्कमात्मन् कूुरते-दतिगेषाद्
यजमान श्रात्मोय सेव सुख मद्धिरुपस्युश्रत इति गम्यते । यस्मात्
कारणात् सुखं स्पृशति, तद् दयम्" डे ते कारणे इत्ययेः।
तजचैकं तावत्- श्रम्टतेनेवेतदात्मानं सस्यृ्रतेः-दति । कथ मद्धिः
संसमृष्माने अग्टतेन संसप॒ श्रते ? तदाङ-- ^“अन्डतं वा ्रपः-दइति ।
यत्ते देवाना मन्न मग्डतम्, ता श्रापः; श्राप एव हि इएद्धतमा
अग्टत मित्यभिप्रायः । श्रग्डतसंस्यश्रैनं यजमानेन कर्तव्य मिव्येकं
कारणम् । अपर मपि- “एतश्च कमे श्रात्मनः कुर्ते यजमानः ।
कथम् ? यन्नो वा श्रापः; श्रापश्च संसषेषण्ेतरित्यसिप्रायः॥७॥
“श्रय विष्णुकमान्",९ । -( विष्णोः यन्नस्य') सन्प्रवेश् मिव
श्र द्देवान् प्रौलाः, (देवेषु मध्ये) “श्रपित्बौ' भागो श्डत्ाः च
छैपेति विष्ण॒क्रमदं वयाजौत्यथेः । ““श्रनुपसर्गाद्वा"- इ तिः क्रमेरात्म-
नेपदटम् ॥ ॐ ॥“
९-- का० श्रौ० ख०्ै ८. २०। “सतच्चार्थकमं, ततश्ान्तापच्छिन्रादौ
न भवतिः"-द्ति च तदत्तौ याच्िकटेवः।
२-- का०्श्मी० ख दे. ८. ९९ । मन्लास्तु वा सं° २.२५. ९, २, ई ।
पा० ख० १. 8. ४३।
8-- नसप्यन्यया भाष्य ठ-पुसतके । तद्यया-
“य विव्यक्रमान् । विष्णोय स्य क्रमगां विश्णकमस्तं विष्याप्रवेश्र
। । दमव्रन्द्) { देवानेतान् खष यजनकिनः ० करोति,
संस्ापयङ्खि। तच्छब्दः समुद्य । करगा दिौैभरदवान्
घ॒ म गवान् भवति । भागित्वं प्राप्य तान्
व सवेलभा मति ॥ = ॥'?-इति ।
मे
र्ट अ तप्थत्राद्चयम् ॥ (शप्र° 9न्राः `
“यद्देव विष्णुक्रमान्” । यजमानश्ररौरस्य एव "यज्चो विष्णुः
यजमाना “विक्रमते ।९ तद्दे" तच इत एवः लोकात् "परान्तौनम्ः
द्धम्, अ्र्तरिचछं दिव भित्थेवं शयिष्टा इवः बहडतमा इव
कमन्तेः ॥ < ॥
विष्ण॒क्रमण्णे मग्ाः९-- “तदु तत् एयिन्याम्”-इति । प्रखन्ञा ।
"इूल्येव मिमांलोकान्''-द्ति उन्तरपशवस्यायैवाद्ः। गम्यत इति
"गतिः", प्रतितिष्ठन्त्यस्या मिति श्रतिष्ठाः। "तस्यः आ्रदित्यस्य “ये
रश्मयः कर्दम्नकेखरवदननम्तमेदाः, ते खुशतः' ये पूर्वं यजमानाः
तेजःशरोराः । उपरित[न] मेव "यर्" य्नरूपः श्रजापतिः” स्रगे
वा लोकः' श्रन्नानानां कमेकद्ेष्णं मजानां पतिः, न्नानिना सुपभोग्यं
स्थानम्, (तत्? त्र; ते गच्छन्नोव्यभिप्रायः । भाः' प्रकाश्रमाङ
खूयंूपम् । ( पच्ान्तरोपन्यासः। ) "परस्तात् त्वेव । (तु-शब्दः
स्श्रब्दार्य, .एवः-दइत्यवधाराण्णयैः । शइतः* च्रस्मादेव लोकात् “श्रलु-
शासनम्” अस्िनेव शोके फलोपभोगं बहकाल माशास्ते, सः
१
९.>- छ-पस्तके त्वेतदु त्तर मेष ग्मन्योऽधिक-
““विष्एरेव देवेभ्योऽर्यायेमां विव्णुकमलच्तगां विक्रान्तवान् । प्रथः
पादेन एशिवौकमलच्तणेन, पस्पार। “स्प प्मैतिचलनयोः?? .
दितोयेन पदेन्ान्तरि च्तं विक्रान्तवान् । उत्तमेन दिघ्ि कमर ~
खत" विब्युक्रमात्मिकां य्छो - समते । प्दुकामान्
= न
क्रमते ॥ ??-दत्ति)। यनायोद्
> -- व° सं ० ष्ट. ग्ट. ड + ५, | | य+. 1
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11